Blað Føroysku Sjúkrarøktarfrøðinga Nr ARBEIÐSLOYSI. SjÚKRARØKTAR FRØÐINGARNAR

Transkript

1 Blað Føroysku Sjúkrarøktarfrøðinga Nr ARBEIÐSLOYSI Hóttir SjÚKRARØKTAR FRØÐINGARNAR Álit Skriva um nýggja kommunu Læknaskipan

2 Útgevari og ábyrgd: Felagið Føroyskir Sjúkrarøktarfrøðingar INNIHALDSYVIRLIT 03 Oddagrein: Vár í Gong Felagið Føroyskir Sjúkrarøktarfrøðingar Lucas Debesargøtu 14 Postrúm Tórshavn Tlf Fax Skrivstovan er opin: mánadag, týs dag og fríggjadag kl Hósdag kl Mikudag er stongt Nevndin í FFS: Vár í Gong, forkvinna Óluva í Gong, næstforkvinna Hensia Einarsson Per Johannessen Vanja Vestergaard í farloyvi Amy Ljósheim Starvsfólk á felagnum: Vár í Gong, forkvinna Hansa Christiansen, bókh./skrivari Annika á Steig Egholm, fakl. skrivari Vøka: Loyvt er at endurgeva tilfar (myndir undan tiknar) við teirri treyt, at keldan verður nevnd Lagt til rættis: Sp/f Rit & Ráð tel Seting, umbróting og prent: Føroyaprent 04 Frá felagnum 06 Kommunulæknaskipanin Heilsuøki heldur enn læknadømi Felagið hildið uttanfyri Viðmerkingar til Álit um nýggja kommunulækna skipan, Heilsumálaráðið TEMA: ARBEIÐSLOYSI Takka fyri hvørja vakt, vit kunnu fáa Framhaldsútbúgving í Svøríki heldur enn arbeiðsleys í Føroyum Útisetar vilja flyta heimaftur men útlitið at fáa arbeiði er vánaligt Hissini vaktir og annars arbeiðsloysi Stórur tørvur á sjúkrarøktarfrøðingum 16 Hjartanemandi at uppliva neyðina 17 PRÓGVHANDAN Festrøða fyri bachelorum í Føroyum 19. januar Gransking Gevur skúlanum stórar møguleikar Negativi hugburðurin um ellisár má broytast 26 Væleydnað ráðstevna á høgum fakligum støði 28 Røntgan 30 Vanja bloggar [ 2 ]

3 Oddagrein: Vár í Gong, forkvinna skrivar Vár í Gong Oddagrein Tú fert ongatíð at mangla arbeiði. Hetta vóru orð, eg ofta hoyrdi, tá eg á sinni fór undir lestur til sjúkrarøktarfrøðing. Lesturin gekk sína gongd, og eg fekk eisini starv nærum beinanvegin. Kring allan heim vísa framrokningar, at tað fer at vera ovurhonds stórur tørvur á sjúkrarøktarfrøðingum í nærmastu fram tíð. Her heima hjá okkum eru eisini fram rokn ingar gjørdar. Nærverkið gjørdi á várið 2009 eina kanning undir heitinum starvsfólkatørvurin Har stendur at lesa, at tað um fá ár fara at mangla yvir 100 sjúkrarøktar frøð ing ar bara í eldrarøktini. Heilsumálaráðið arbeiðir við at broyta kommunulæknaskipanina og gera heilsumiðstøðir. Nýskipan á økin um er neyðug, orsakað av, at tað mangla komm unu - læknar, og at teir yngru læknarnir ynskja broytingar. Í álitinum, sum er skrivað hesum viðvíkjandi, stendur, at fleiri uppgávur nú vera fluttar frá komm unulæknunum og yvir á starvsfólk á heilsumiðstøðini, sum í flestu førum skulu vera sjúkrarøktarfrøðingar. Út frá hesum omanfyri at skilja fari eg ongatíð at mangla arbeiði, men veruleikin er ein heilt annar. Fyri einum mánaði síðani fingu 16 nýggir sjúkrarrøktarfrøðingar prógv. Tað var sannur hátíðardámur á sjúkrarrøktarfrøðisskúlanum hend an dagin. Hesir 16 nýggju sjúkra røktar frøðing arnir høvdu í 4 ár nomið sær útbúgving á bachelorstøðið í sjúkrarøkt ein sannur fongur fyri samfelagið. Trupul leikin er bert, at av hesum 16 eru í dag tær 12 arbeiðsleysar! Her er stórur vandi fyri fráflyting. Í blaðnum í dag viðgera vit hetta evnið og hava eisini eitt prát við onkra, sum er farin av landin um. Eisini tosa vit við eina, sum fegin vildi flutt aftur til Føroyar og starvast sum sjúkrarøktarfrøðingur, men útlitini at fáa starv eru vánalig. Í fjør vitjaði eg saman við nevndini okkara systurfelag í Íslandi. Tað er ongin loyna, at íslendingar síðan á heysti 2008 hava verið í svárari fíggjarligaru kreppu, og nógv er steðgað upp í landinum av somu orsøk. Tó var tað gleðiligt at hoyra frá sjúkrarøktarstjóranum á Landspitalinum í Reykjavík, at hon hevði givið boð til allar deildir um, at á hvørjum ári skuldi ein ungur sjúkrarøktarfrøðingur setast í starv; her er talan um nógvar tíggjutals deildir. Sjúkrarøktarstjórin visti, at tað skuldi sparast allastaðni, men segði samstundis, at vit mugu tryggja okkum í framtíðini eisini. Mín áheitan gongur til leiðslur og avvarð andi myndugleikar at taka hendan trupulleika í størsta álvara. Hugsið um hetta unga ættarliðið av sjúkra røktarfrøðingum og framtíðar sjúkrarøktina í Føroyum. Tú fert ongatíð at mangla arbeiði. ein sannur fongur fyri samfelagið í dag 12 arbeiðsleysar! [ 3 ]

4 Frá FELAGNUM Kom á aðalfund Aðalfundur felagsins verður á Hotel Føroyum 12. mars Sí skránna í ársfrágreiðingini inni í blaðnum. Eftir sjálvan aðalfundin kemur Hanus G. at framføra nøkur løg fyri okkum. Eins og í fjør verður eisini skipað fyri einum góðum døgurða við felagssangi. Tilmelding er neyðug og fer fram við at ringja á skrivstovu felagsins tlf í seinasta lagi mánadagin 7. mars kl Lesarabrøv í Vøku Enn einaferð verður heitt á limirnar um at nýta møguleikan at skriva lesarabræv í Vøku. Setið tykkum í samband við felagið hesum viðvíkjandi. Bloggur í Vøku Fyri fyrstu ferð er ein bloggur í Vøku. Vit hava gjørt avtalu við ein nevndarlim í farloyvi, Vanju Vestergaard, um at senda okkum nakrar reglur av og á um henn ara gerandisdag sum lesandi í Lund í Svørríki. Vit høvdu verið fegin, um onnur eisini høvdu hug at senda okkum bloggar. Setið tykkum í samband við okkum hesum viðvíkjandi. Adressur hjá limum Nú øll húski hava fingið gøtunøvn og nummar, fara vit at minna limir okkara á at ringja ella senda okkum ein teldupost við hesum upplýsingum, um hetta ikki er gjørt. Posta sendur postin retur til okkara, um móttakarin ikki hevur eina fullfíggjaða adressu. PKA í Føroyum í mars 2011 PKA kemur til Føroya at halda limafundir í døgunum mars Skrá yvir, hvar og nær fundirnir verða: Klaksvík Hotel Klaksvík 14. mars kl Tóshavn Norðurlandahúsið sjá okkara heimasíðu mars kl mars kl Suðuroy Seglloftið á Tvøroyri 17. mars kl [ 4 ]

5 Frá FELAGNUM KUNNING FRÁ FELAGNUM Álitisfólk góð at loysa trætur Felagið leggur stóran dent á at hava eina vælvirk andi álitis fólka skipan, sum er til gagns bæði fyri starvsfólk og leiðslu, sigur Annika á Steig Eghom, fakligur skrivari í felagnum fyri sjúkrarøktarfrøðingar Tað kann neyvan sigast at vera stríðsval í orðsins vanliga týdningi, tá limirnir í sjúkra røktafrøðingafelagnum skulu velja síni álitis umboð. Tað heldur fak ligi skrivarin í felagnum vera spell, tí ein vælvirk andi álitisfólkaskipan hevur stóran týdning. Álitisumboðini eru talsfólk fyri starvs fólkini og sambandið til felagsnevndina. Ikki minst, tá trætur stinga seg upp á einum arbeiðsplássi, hevur tað víst seg, at hesar verða mangan loystar í samstarvi millum álitisfólk og leiðslu, sum er ein stórur fyrimunur, soleiðis at møguligar trætur verða loystar skjótast gjørligt á staðnum, sigur Annika. Álitisfólkaval, sum fer fram annaðhvørt ár, var stutt fyri jól. Flestu afturvald og nøkur nývald. Annika hevur júst skipað fyri fundi fyri teimum umleið 30 álitisfólkunum, har greitt verður frá ymiskum viðurskiftum um felagið, álitisfólkaskipanina og sátt málan. Fakligi skrivarin sigur, at álitisfólk hava stóran áhuga í at taka lut í teimum álitisfólkaskeiðum, sum felagið skipar fyri, men hinvegin er áhugin at lata seg velja minni. Partvíst tí at fleiri teirra siga seg ikki kenna sáttmálan nóg væl, og at tey í ávísum førum noyðast at brúka frídag til endamálið. Sambært sáttmálanum er skipanin, at standa fólk til at vera til arbeiðis, tá tey skulu á skeið, verða tey ikki fyri lønarmissi, men er skeiðið í teirra frítíð, fáa tey ikki eyka frí fyri tað. Tað er als ikki nøktandi, sigur Annika. At eisini arbeiðsgevararnir hava tikið álitisfólkaskipanina til sín og síggja fyrimunirnar í henni, eru mong dømi um. Fyri árum síðani vóru nakrir teirra heldur trekir at fáa álitisumboð við upp á ráð, hóast sáttmálin hevur greiðar ásetingar í so máta, men so er ikki longur. Hóast starvsfólk hava rætt til at velja álitis umboð á øllum arbeiðsplássum, har fleiri enn trý starvast, eru enn arbeiðspláss, har einki álitisfólkaumboð er, og tá kemur fyri, at arbeiðsgevari spyr, um álitisumboð frá aðrari deild kann luttaka, sigur Annika. Áheitan til limirnar Felagið skipar á hvørjum ári fyri undirvísing og kunningarfundum fyri álitisumboðini. Hetta fyri at brynja álitisumboð ini. Tó heldur Annika, at tann størsta læran, álitisumboðini kunnu fáa, eru spurningar og fakfelagslig iva mál frá limunum á arbeiðsstaðnum. Tí er áheitanin til limirnir um at brúka álitis umboðini. Longri uppsagnartíð Hóast úrslitið av seinastu sátt mála samráð ingunum ikki hevði við sær teir stóru batarnar, so fingu álitisfólkini kortini nakað í sín part. Sambært sáttmálanum hava álitisfólk og nevndarlimir ávísa verju m.a. í sambandi við uppsøgn. Er ætlanin at siga nevndarlim ella álitisfólk úr starvi, meðan tey eru ávikavist nevndarlimur ella álitisfólk og tvey ár eftir, at tey eru farin úr hesum álitisstørvum, hevur felagið rætt til at viðgera uppsøgnina. Í sam bandi við seinastu samráðingarnar fingu álitisfólkini tríggjar mánaðir lagdar afturat síni uppsagnartíð. [ 5 ]

6 Heilsuøki heldur enn læknadømi Skipast skulu heilsumiðstøðir við kommunulæknum, sjúkra røktarfrøð ingum, læknaskrivarum og øðrum heilsustarvsfólkum Orð og mynd: Tórfinn Smith Verandi kommunulæknaskipan, har hvør kom munu lækni arbeiðir fyri seg sjálvan, verður skjótt ein farin tíð, um myndug leikarnir fara at fylgja einum áliti um nýggja kommunulæknaskipan, sum Heilsumálaráðið hevur gjørt. Í álitinum verður m.a. sagt, at kommunu lækna skipanin, sum vit hava í dag, er sera viðkvom og kann lættliga fara fyri bakka, um ikki munadygg tiltøk verða sett í verk. Víst verður á, at 20 prosent av læknunum, sum eru í skipanini, eru farnir um eftirlønaraldur, og gera hesir av at leggja frá sær, kann avleiðingin verða, at skipanin dettur niðurfyri, og so skulu allir sjúklingar á sjúkrahús, sum er dýrasta hugsandi loysnin. Heilsumiðstøðir Størsta broytingin í komandi kommunulækna skipan, sum álitið leggur upp til, er, at tey 11 læknadømini við 32 læknaviðtalum skulu broytast soleiðis, at framyvir verða fimm heilsuøki tilsamans. Tær kommunu læknaviðtalur, vit kenna í dag, har hvør lækni arbeiðir fyri seg sjálvan, skulu skipast eftir nútíðar og fram tíðar tørvi. Tað merkir, at tey, sum arbeiða á eini heilsumiðstøð, skulu vera heilsustarvsfólk, ið eru útbúgvin til at arbeiða í viðtalu, t.d. kommunulæknar, sjúkra røktarfrøðingar, læknaskrivarar og onnur. [ 6 ]

7 Kommunulæknaskipanin KUNNING FRÁ FELAGNUM Størsta broytingin í komandi kommunulækna skipan, sum álitið leggur upp til, er, at tey 11 læknadømini við 32 lækna viðtalum skulu broytast soleiðis, at fram yvir verða fimm heilsuøki tilsamans. Færri á sjúkrahús Sambært álitinum kann væntast ein broyt ing í uppgávubýtinum millum primeru og sekunderu sektorarnar, har t.d. sjúklingar við varandi sjúku í størri mun koma at verða viðgjørdir og fylgdir av kommunulækna heldur enn at verða innlagdir á sjúkrahús. Kommunu læknin fær sostatt meira at gera, og við avmarkaða tilfeinginum av kommunulæknum er sambært álitinum neyðugt at kanna, í hvønn mun onnur starvsfólk kunnu taka á seg uppgávur, sum læknin higartil hevur havt um hendi. Tí verður mælt til, at ein skipað útbúgving av sjúkrarøkt arfrøðingum í almennum medisini verður sett á stovn. Hendan skal skipast sum ein yvirbygningur á útbúgvingina í sjúkra røktarfrøði. Eittans stað at venda sær til Heilsumiðstøðirnar skulu virka sum sjálvstøðugar eindir við tí greiða setningi, at sjúklingarnir skulu hava eittans stað, eina læknatænastu, at venda sær til. Sambært álitinum hjá Heilsu málaráð num fáa læknarnir rættiliga vítt rása rúm. Teir skulu sjálvir gera av tal á við talu starvsfólkum, hvussu nógvir læknar skulu arbeiða í heilsuhúsinum, hvussu langan arbeiðsdag og hvussu nógva frítíð kommunu læknarnir ynskja at hava. Sambært álitinum eru tað eisini kommunu læknarnir, sum seta viðtalustarvs fólkini í starv og rinda útreiðslurnar hes um viðvíkjandi. Sjúkrarøktarfrøðingar best fyri Ongar reglur eru um, hvørji útbúgv ingarkrøv verða sett viðtalustarvsfóki, men Heilsumálaráðið hevur tó gjørt av, at tey, sum verða sett í starv hjá avloysarum, skulu vera sjúkrarøktarfrøðingar. Í sambandi við útbúgvingar av heilsustarvsfóki sigur álitið m.a., at við at skipa eina eftirútbúgving fyri sjúkra røktarfrøð ingar í almennum medisini, kann tað tryggja eina høga fakliga tænastu fyri borgaran. Víst verður til kanningar, sum vísa, at sjúkrarøktarfrøðingar eru betri til at fylgja evidensbaseraðum kliniskum leiðreglum enn læknar. Framhaldandi verður sagt í álitinum, at í sambandi við viðgerð og røkt av borgarum við varandi sjúku koma sjúkrarøkt arfrøðingar, starvssettir í heilsu miðstøðum, at hava ein avgerandi leiklut. Tí er neyðugt at skipa eina serútbúgving fyri sjúkrarøktarfrøðingar í ávísum varandi sjúkum. Útbúgvingin eigur at vera holl, og kann t.d. vera partur av eini formali seraðari eftirútbúgving. Trivnaðar og menning Samanumtikið verður sagt í álitinum, at øll viðgerðartilboðini hava við sær ein øktan tørv á heilsustarvsfólkum. Hendan støðan hevur við sær, at tað verður ein framtíðar avbjóðing at fáa gagn nýtt starvsfólkatilfeingið á best møguligan hátt. Neyðugt verður at hyggja at, hvussu arbeiðið verður skipað, og hvussu uppgávubýtið skal verða í fram tíðini fyri at tryggja nøkta n d i h e i l s ut æ na s t u í k o m m u n u l æ k n a - skip anini. Henda gjøgnumgongd vísir, at tað er neyðugt at varpa ljós á trivnað og menn ing hjá øllum starvsfólkabólkum, ið framyvir koma at starvast í kommunulækna skipanini, verður m.a. sagt í áliti frá Heilsumálaráðnum um nýggja kommuna læknaskipan í Føroyum. Hava gjørt álitið Ein verkætlanar- og ein stýris bólkur hevur gjørt álitið um nýggja kommunulæknaskipan. Í verk ætlan ar bólk in um hava verið: Katrin Gaard, fulltrúi í Heilsumálaráðnum, sum eisini hevur verið verk ætlanar leiðari, Margit Stórá, fulltrúi í Heilsumála ráðnum, og kommunu læknarnir, umboð andi Kommunu læknafelag Føroya, Dánjal Petur Højgaard og Dorrit Bech Joensen. Í stýrisbólkinum hava verið Poul Gert Hansen, aðalstjóri í Heilsu málaráð num, sum eisini hevur verið stýrisbólka formaður, Turid Arge, deildar stjóri í Heilsu mála ráð num og kommunulæknar nir, umboð andi Kommunu læknafelag Føroya, Jaspur Petersen og Sten Larsen. Heilsumiðstøðirnar skulu virka sum sjálvstøðugar eindir við tí greiða setningi, at sjúklingarnir skulu hava eittans stað, eina læknatænastu, at venda sær til. [ 7 ]

8 Felagið hildið uttanfyri Nýggj kommunulæknaskipan skal vera vælkomin, bert spell, at vit vórðu hildin uttan fyri ávirkan, sigur forkvinnan í Felagnum Føroyskir Sjúkrarøktarfrøðingar Tað kom tí óvart á okkum at frætta í desember í fjør, at nú skuldi álitið verða handað landsstýrismanninum við Heilsu málum. Vit høvdu bert verið á tí eina fundinum við Heilsu málaráðið um hetta. Vit heilsa nýggju kommunu lækna skipanini vælkomnari. Líknandi broytingar hava vit sæð í londunum kring okkum, og royndirnar hava verið góðar, sigur Vár í Gong, sum tó harmast um, at felag hennara hevur verið hildið heilt uttan fyri ávirkan at gera álitið. Forkvinnan greiðir frá, at arbeiðið við álitinum byrjaði fyri nøkrum árum síðani, og at umboð fyri felagið var á fundi við verkætlanarbólkin, har tey løgdu fram eitt inniligt ynski um at vera við í arbeiðinum at gera álitið. Hetta bleiv ikki gingið teimum á møti beinleiðis, men kortini varð lovað teimum at koma til nógv fleiri fundir um álitið. Síðani hevur felagið einki frætt. Tað kom tí óvart á okkum at frætta í desember í fjør, at nú skuldi álitið verða handað landsstýrismanninum við Heilsu málum. Vit høvdu bert verið á tí eina fundinum við Heilsu málaráðið um hetta. Hetta er sera álvars ligt, tí álitið viðger beinleiðis arbeiðs um støður, lønar spurningar og eftirútbúgv ing ar hjá okkara limum, sigur Vár í Gong, sum eisini hevur nakrar við merkingar til sjálvt álitið. Í álitinum verður mælt til, at ein skipað eftir útbúgving av sjúkrarøktarfrøð ing um í almennum medisini verður sett á stovn. Vit vilja mæla til, at hetta verður eitt krav, og at peningur verður settur av til hetta hvørt ár. Øll lønarviðurskifti, harundir viðbøtur og løn undir eftirút búgving, verða fingin í rættlag, áðrenn nakað verður sett á stovn. Í álitinum stendur eisini, at kommunulæknarnir seta viðtalu starvsfólkini í starv. Vit mæla til, at okkara limir í nýggju kommunu læknaskipanini verða settir á eini heilsu miðstøð undir Heilsumála ráðnum. Tað er týdning ar mikið, at ein leiðandi sjúkra røktar frøð ingur verður settur á jøvnum føti við leiðandi læknan á heilsu miðstøðini, og tað er leiðandi sjúkrarøktarfrøðingurin sum setur sjúkrarøktarfrøðingar í starv, sigur forkvinnan. Hon vísir á Heilsu miðstøðir nar í Íslandi, har leiðslan á hvørji heilsu miðstøð umfatar ein yvir lækna og ein yvirsjúkrarøktarfrøðing. Yvirlæknin skipar fyri og hevur ábyrgd ina av læknaligu tænastunum, og yvir sjúkra - røkt arfrøðingurin skipar fyri og hevur ábyrgdina av sjúkrarøktini á heilsumiðstøðini. Vár í Gong sigur, at tá farið er undir at gera eina nýggja kommunulæknaskipan, er neyðugt at gera alla skipanina av nýggjum, eisini tá hugsað verður um bygnaðin á staðnum. Hon heitir tí á Heilsumálaráðið um hereftir at hava felagið hjá sjúkrarøktarfrøðingunum við í arbeiðinum, soleiðis at vit kunnu fáa eina góða loysn, sum allir partar kunnu liva við. [ 8 ]

9 Kommunulæknaskipanin KUNNING FRÁ FELAGNUM Viðmerkingar til Álit um nýggja kommunulæknaskipan, Heilsumálaráðið 2010 Tikið verður undir við, at neyðugt er at dag føra kommunulæknaskipanina, so hon sam svarar nýmótans góðskukrøvum, sæð bæði úr sjúklinga/ íbúgva og starvs fólk sins sjónarhorni. Vegna Sjúkrarøktaretiska ráðið Hildur við Høgadalsá, forkvinna Í fyrstu atløgu skal viðmerkjast, at tikið verður undir við, at neyðugt er at dagføra kommunulæknaskipanina, so hon sam svarar nýmótans góðskukrøvum, sæð bæði úr sjúklinga/íbúgva og starvsfólk sins sjónarhorni. Broyting av kommunulæknadømum: Tað tykist rímiligt at broyta læknadømini til 5 heilsuøki, og hóast vegurin frá sjúklingi/íbúgva til lækna hjá summum verður longri enn í dag, so verður mett, at fyrimunirnir við fakligari dygd viga tyngri, og at úrslitið verður ein góðskutryggjað tænasta. Sjúkrarøktarfrøðingar í starv: Tikið verður undir við, at sjúkra røktar frøðingar verða settir í starv. Álitið leggur upp til, at eftirútbúgving av sjúkrarøktarfrøðingunum verður neyðug, og har meta vit, at tað er ein treyt, um teir skulu ganga tørvi sjúklingsins fyri heildarrøkt á møti og verða førir fyri at arbeiða proaktivt og menna starvsøkið. Veru leikin í dag er, at sjúklingar við t.d. krabbameini ella varandi sjúku vera skjótt útskrivaðir, og væl útbúnir sjúkra røkt arfrøðingar eru førir fyri at greina kompliseraðu spurdómarnar og leggja eina vitanargrundaða ætlan fyri sjúkrarøkt og endurmenning. Nevnt verður í álitinum, at til ber at brúka sama leist í eftirútbúgvingini sum í Danmark. Her er at við merkja, at grundútbúgvingin hjá sjúkra røkt arfrøðingum í Danmark (yrkisbachelor), sum eftirútbúgvingin er framhald av, ikki samsvarar grundútbúgvingini í Føroyum, sum er á bachelorstøði. Sostatt skal atlit takast til hetta, tá ið eftirútbúgving verður skipað. Sjúkrarøktarfrøðiskúli Føroya skipar longu í dag fyri ymiskum skeiðum, og neyvan er nøkur faklig forðing fyri at átaka sær uppgávuna at skipa og standa fyri neyðugu eftirútbúgvingini. [ 9 ]

10 Nógv er broytt í stutta tíð: Fyri bert 3 árum síðani vóru 2 størv í part til nýútbúgvnu sjúkrarøktarfrøðingarnar Takka fyri hvørja vakt, vit kunnu fáa Orð og mynd: Tórfinn Smith Tað var ein stórur dagur, tá vit stóðu við próvnum í hondini og gleddu okkum at sleppa til arbeiðis, men tað er lættari sagt enn gjørt, siga Vanja Carl sen og Maria Klein Petersen, nýklaktir sjúkra røktarfrøðingar Hetta er ein løgin støða, sum vit eru komnar í. Vit høvdu allar orsøkir at fegnast um prógvið, vit fingu fyrst í árinum, og gleddu okkum at fáa møguleika at sleppa til arbeiðis og brúka tað, sum vit høvdu lært. Men nú standa vit í teirri støðu, at lítið og einki arbeiði er at fáa. Vit vóru so hepnar at fáa nakrar vaktir á medisinsku deild á Landssjúkrahúsinum, men hvussu leingi hetta kann halda fram, er óvist. Vit hava altíð telefonina uppi á okkum, skuldi onkur ringt frá sjúkrahúsinum við arbeiðsboðum. Tað siga Vanja Carlsen og Maria Klein Petersen, nýklaktir sjúkrarøktarfrøðingar, sum siga seg mest óttast fyri, at fáa tær ikki møguleika at royna sín førleika frá skúlanum, er vandi fyri, at tær missa nakað av sínum førleika, tess longri tíðin gongur, til tær sleppa at royna seg í verki. Størsti parturin av lærutíðini er teoretisk læra, og tíðin í praktikki var rættiliga avmarkað, og tí er so avgjørt neyðugt at koma í arbeiði skjótast gjørligt. Harafturat fer at gerast alt meira trupult at fáa arbeiði, tess longur frálíður, tí sjálvandi tekur arbeiðsplássið tær framum, sum hava arbeiðsroyndir, siga Vanja og Maria, sum eisini hava hugt út um landoddarnar eftir arbeiði, men tað er heldur ikki sum at siga tað. Har er søgan eisini tann sama, at fólk við starvsroyndum verða tikin framum. Í Danmark høvdu tey eina skipan, at nýklaktir sjúkrarøktarfrøðingar kundu fáa ein møguleika til arbeiði beint úr skúlanum, júst fyri at møguleiki skuldi vera at sleppa at royna seg í praktiskum [ 10 ]

11 TEMA: ARBEIÐSLOYSI Vit vildu heldur enn fegnar ynskt okkum fast arbeiði, soleiðis at vit við okkara førleika fingu ein møguleika at gera okkara skyldu her í landinum, siga Maria og Vanja, sum hóast alt fegnast um, at tær vóru so mikið hepnar at fáa nakrar vaktir á Landssjúkrahúsinum. arbeiði, men orsakað av skerjingum er hendan skipan ikki til longur. Tá vit fyri fýra árum síðani byrjaðu á skúlanum, stóð væl til at fáa arbeiði, og at vit skuldu standa í hesi støðu bert fýra ár seinri, droymdu vit ikki um. Tørvurin var so stórur, at valla var neyðugt hjá teimum nýklaktu tá sjálvar at søkja sær arbeiði. Arbeiðsplássið ringdi eftir teimum, men nú er øðrvísi, harmast Vanja og Maria um, men vóna, at avvarðandi myndugleikar fara at broyta hugburð, soleiðis at nýklaktir sjúkrarøktarfrøðingar fáa ein møguleika at royna seg í verki. [ 11 ]

12 Framhaldsútbúgving í Svøríki heldur enn arbeiðsleys í Føroyum Orð og mynd: Tórfinn Smith Fyri trimum árum síðani vóru fleiri arbeiðstilboð til nýútbúnar sjúkrarøktarfrøðingar, men eftir bert einum ári var støðan arbeiðsloysi heldur enn arbeiðstilboð Vit gleddu okkum almikið at sleppa til arbeiðis, eftir at vit umsíðir stóðu við einum prógvi í hondini. At tað skuldi gerast ein trupulleiki, vardi meg ikki. Serliga, tá eg hugsaði um øll tey størv, sum stóðu teimum í boði, sum tóku prógv í sjúkrarøktarfrøði árið undan okkum, men vit fingu annað at síggja. Tað sigur Vanja Vestergaard, sum í 2009 varð útbúgvin sjúkrarøktar frøðingur við bachelorprógvi frá sjúkra røktar frøðiskúlanum í Føroyum. Eftir lokna út búgving var einki fast starv at fáa í Føroyum, men hon var, eins og fleiri teirra, sum tóku prógv við henni, so mikið heppin at fáa nøkur avloysarastørv á Lands sjúkrahúsinum, men nakað undan jólum í fjør var so einki at gera. Hon valdi tí at fara til Svøríkis at nema sær fram halds út búgv ing heldur enn at ganga arbeiðsleys heima í Føroyum. Beint úr skúlanum var eg so heppin at sleppa at halda fram á B4, har eg í lestrar tíðini hevði verið í starvsvenjing, men so vórðu deildir lagdar saman, og eg gjørdist arbeiðsleys á fyrsta sinni. Eg søkti tað, sum søkjast kundi, men har var einki til mín, og fleiri teirra, sum eg hevði lisið saman við, vóru í somu støðu. Onkur fekk tó okkurt avloysarastarv, sigur Vanja, sum við ársenda 2009 fekk nakrar vaktir á barnadeildini. Ikki vóru vaktirnar nógvar í tali, men tó frægari enn einki, tí tað ræður sjálvandi um at halda tað, eg hevði lært, viðlíka, og tað hevur serligan týdn ing sum nýútbúgvin. Sum tíðin leið, gjørdust vaktir nar eitt sindur fleiri, og eina stutta tíð fekk eg tímalønt starv. Síðani aftur eitt avloysarastarv á barnadeildini, men við ársenda í fjør var aftur einki arbeiði at fáa, sigur Vanja. Tá útlitini at fáa eitt rímiliga trygt starv í Føroyum vóru so mikið lítil, søkti Vanja um arbeiðsloyvi at arbeiða í Noregi, tí har er lættari at fáa arbeiði sum sjúkrarøkt ar frøðingur. Um somu tíð frætti hon frá eini vin konu, sum hon áður hevði arbeitt saman við á barnadeildini á Lands sjúkrahúsinum, og sum nú ætlaði at nema sær framhaldsútbúgving innan barna sjúkrarøkt í Svøríki. Hetta helt Vanja ljóðaði spennandi. Eg søkti, og 3. jóladag fekk eg at vita, at eg var sloppin inn á skúlan, og at eg skuldi byrja 17. januar, so her var ikki nógv tíð at geva út av, men kortini lítið at ivast í, tá hin møguleikin var at ganga arbeiðsleys í Føroyum, og tað hevði eg sera lítlan hug til, sigur Vanja. Tað kom henni væl við, at føroyska útbúgv ingin nú er á bachelorstøði, tí tað er ein treyt fyri at nema sær hesa fram haldsútbúgvingina, sum er ein universi tetsútbúgving oman á bachelor útbúgvingina og tekur eitt ár. Tá eg hugsi um, hvussu arbeiðsstøðan millum sjúkrarøktarfrøðingar var í Før oyum fyri so stuttari tíð síðani, og at tað skuldi broytast so skjótt, er tað serliga svárt at skula flyta heiman, tí eg vildi sjálvandi heldur havt eitt starv í Føroyum. Tað er ikki tí at tørvurin á sjúkra røktarfrøðingum er nakað minni nú enn áður, men heldur takkað verið teim um skerjingum og raðfestingum, sum gjørdar eru innan heilsuverkið, sigur Vanja Vestergaard, sum vónar, at hon einaferð kann koma í eitt fast starv sum sjúkrarøktarfrøðingur í Føroyum. [ 12 ]

13 TEMA: ARBEIÐSLOYSI KUNNING FRÁ FELAGNUM Útisetar vilja flyta heimaftur men útlitið at fáa arbeiði er vánaligt Orð og mynd: Tórfinn Smith Marta Wang Jøkladal tók í fjør prógv í Keypmannahavn sum sjúkra røkt arfrøðingur og fekk síðani fast starv á Hvid ovre sjúkrahúsi. Henni dámar sera væl arbeiðið, men hóast bæði hon, maður og børn trívast væl í danska høvuðs staðnum, vilja tey fegin flyta heim aftur á klettarnar. Trupulleikin er tó, at útlitini eru vánalig, at hon kann nýta sína útbúgving í føstum tryggum starvi í Føroyum. Eg havi roynt at fylgja væl við, um nakað arbeiði sum sjúkrarøktar frøð ingur er at fáa, men tað sær heldur svart út. Onkuntíð sæst ein lýsing eftir avloysarum, men langt er ímillum lýs ing arnar til fast starv. Frá øðrum í líknandi støðu frætti eg eisini, at eg skal ikki rokna við at fáa nakað fast starv, sigur Marta Wang Jøkladal, sum vónar, at hon um ikki annað kann byrja við at taka nakrar vaktir. Heim í óvissuna Tað er svárt at siga eitt fast starv frá sær her og flyta heim í óvissuna, men hin vegin er annað sum talar fyri tí, og sum hevur fingið okkum at taka avgerðina at koma heim aftur, eftir at vit hava búð í danska høvuðsstaðnum seinastu átta árini. Børnini gerast alt eldri, og vit búgva enn í kollegiuíbúð, sum vit mugu flyta úr í seinasta lagi í mai mánaði. Vit vita, at tað er dýrt at búgva í Føroyum, so okkurt arbeiði má eg so royna at fáa mær fyri at fáa alt at hanga saman, og tí eri eg eisini opin fyri at átaka mær okkurt annað arbeiði enn Marta Wang Jøkladal hevur saman við familjuni búð í danska høvuðsstaðnum seinastu átta árini, men nú vilja tey flyta heimaftur tað, sum útbúgvingin annars kundi givið atgongd til, sigur Marta. Fleiri í somu støðu Marta sigur seg vita um fleiri aðrar føroyskar sjúkrarøktarfrøðingar í Danmark, sum eru í somu støðu og kundu hugsað sær at flutt heimaftur, men tað er líka ringt hjá teimum at finna eitt arbeiði. Marta heldur tað eisini vera eitt sindur torførari at fáa arbeiði í Føroyum, tá ein býr uttanlands. Heima kenna tey ikki okkum útisetar líka væl sum tey, ið hava starvsroyndir í Før oyum, sigur Marta, sum av royndum heldur, at tað kortini ikki altíð er fyrimunur at hava starvsroyndir, tá ein søkir starv. Í hennari føri gingu tey meira eftir at seta eitt fólk, sum hóskaði saman við starvsfólkahópinum annars, og var ungt og opið fyri at taka við læru, og júst tað er man í stóran mun sum nýútbúgvin sjúkrarøktarfrøðingur. Merkja væl skerjingar Hóast Marta letur væl at sínum enn ikki so drúgvu starvsroyndum í Hvidovre, ásannar hon, at arbeiðið er sera strævið orsaka av skerjingum í starvsfólkatalinum, tí eisini á hesum sjúkrahúsinum hava verið nógvar uppsagnir. Hetta hevur eisini gjørt, at upplæringin ikki hevur verið so góð, sum hon annars kundi verið. [ 13 ]

14 Hissini vaktir og annars arbeiðsloysi VØKA hevur spurt nýklaktar sjúkrarøktarfrøðingar, hvussu hevur verið at fáa arbeiði eftir lokna útbúgving. Farloyvisstarv á røktarheimi, starvsbrøkur 0,6, umframt leysar vaktir á sama stovni Eri arbeiðsleys Fast starv á psyk deild, starvsbrøkur 0,6 Taki leysar vaktir har til ber, í ferð við at søkja ymisk vikariat, men pr. definitión arbeiðsleys. Umhugsi at lesa víðari til september (Kandidat) Taki leysar vaktir, har til ber, men eri annars arbeiðsleys Arbeiðstøk, men umhugsi eisini at lesa víðari (Kandidat) Taki tær vaktir, sum eg fái, men eri annars arbeiðsleys. Búgvi meg tó til arbeiði uttanlands Taki vaktir, annars arbeiðsleys Arbeiðsleys Eri arbeiðsleys [ 14 ]

15 TEMA: ARBEIÐSLOYSI KUNNING FRÁ FELAGNUM Leysar vaktir, men pr. definitión arbeiðsleys Eri í barsil, men eftir barsil eri eg arbeiðsleys. Fari tó at søkja ymiskt, tá barsilin er úti Arbeiðsleys Taki leysar vaktir, har til ber, men eri annars arbeiðsleys Stórur tørvur á sjúkrarøktarfrøðingum Úrslitið av eini kanning, sum Nærverkið hevur gjørt, vísir ein ovurstóran tørv á starvsfólki á heilsuøkinum fram til Tað kann tí tykjast heldur enn stuttskygt, nú at skerja so ógvusliga innan eitt nú sjúkrarøktina, at sjúkrarøktarfrøðiskúlin í dag í stóran mun klekir fólk út í arbeiðsloysi, heldur enn at nýútbúnir sjúkrarøktarfrøðingar fáa ein møguleika til at standa tilbúnar at nøkta framtíðartørv. Í niðurstøðuni av kanningini verður m.a. sagt: Nærverkið hevur eina risauppgávu fyri framman til tess at fáa fatur á nóg nógvum starvsfólki. Tilsamans fer stovninum at tørva umleið 715 nýggj starvsfólk komandi sjey árini. Av hesum eru 280, sum mugu koma í staðin fyri tey, sum fara frá fyri aldur, meðan Nærverkinum tørvar 440 starvsfólk at røkja økt og nýtt virksemi. Kanningin av tørvinum innan tær ymsu tænasturnar vísa, at Heimatænastan má hava 465 starvsfólk afturat, Trivnaðartænastan 150, Stuðulstænastan 80, Barnatæn astan 15 og Meginskrivstovan 5 starvs fólk. Brúka vit sama lutfall millum núverandi starvsbólkarnar í hes um tænastum, kunnu vit rokna við, at Nærverkið skal brúka 236 fleiri heilsu hjálparar, 177 pedagogar, 105 sjúkra røkt arfrøðingar, harav nakrar heilsu frøð ingar, 92 heilsurøktarar, 16 ergoterapeutar ella fysioterapeutar og 89 onnur starvsfólk. Álítandi tøl Nærverkið hevur valt at kanna starvsfólkatørvin fram til 2015, fyri ein part tí at landsstýrið, sum sat frá 2004 til 2008, í arbeiðinum við teirri sonevndu Visión 2015, legði ætlanir um, hvussu samfelagið skal verða skipað tá, harundir hvørjar tænastur tað almenna skal veita borgarunum. Áramálið er eisini valt, tí at tað er somikið avmarkað, at óvissan í tølunum ikki gerst ov stór. Í teimum starvsfólkatørvunum, sum eru nevndir omanfyri, verður bert roknað við teimum tænastunum, sum tað í løtuni er greitt, at Nærverkið skal veita. Tørvurin á starvsfólki veldst í stóran mun um talið á brúkarum av tænastunum, Nærverkið hevur. Tørvurin byggir sostatt m.a. á metingar um og hagtøl fyri, hvussu nógv fleiri eldri fólk verða í Føroyum í 2015, gongdina í talinum av menningartarnaðum umframt gongdina í talinum á brúkarum av øðrum tænastum hjá Nærverkinum. Ein onnur týðandi orsøk til tann stóra starvsfólkatørvin er, at nógv starvsfólk fara frá fyri aldur komandi árini. Nógv starvsfólk eru yvir 60 ár. Nógv teirra røkka eftirlønaraldrinum og fara tí úr starvi innan Hetta fer væntandi at henda, hóast eftirlønaraldurin hækkar næstu árini, tí nógv av arbeiðinum í Nærverkinum er so strævið, at starvsfólk kortini fara frá fyri aldur. Tað minkar ikki um avbjóðingina hjá Nærverkinum, at ein stovnur við ikki færri enn 1600 starvsfólkum neyvan sleppur undan at missa starvsfólk av øðrum ávum enn aldri. Hendan kanningin leggur tó ikki upp fyri hetta fráfallið. [ 15 ]

16 Nevndarlimurin hugleiðir: Hjartanemandi at uppliva neyðina Í mongum førum hava avvarðandi í áravís hjálpt til, men orka ikki longur Í sambandi við mítt starv sum leiðari á røktarheiminum Tjarnargarður, eri eg eisini limur í upptøkunevndini hjá Tórshavnar Kommunu saman við øðrum fakfólkum, sum hava stórt innlit í eldraøkið. Hensia Einarsson Felags fyri okkum er, at vit dagliga fáa áheitanir frá fólki sum varða av gomlum, óhjálpnum fólki, sum hava tørv á at fáa døgnrøkt á røktarheimi ella sambýli. Tað er hjartanemandi at hoyra, hvussu stór neyðin er. Tá skulu vit hava í huga, at tey, sum varða av, hava í áravís hjálpt til eftir førimuni, og so líðandi hevur tørvurin verið økjandi, til tey koma til eitt vegamót, at tey ikki megna meir. Hetta er aloftast fólk í miðal aldri, sum eisini hava børn, møguliga tannáringar. Tey flestu eru eisini í arbeiði, sum krevur sítt av teimum. Tey kenna seg kroyst, tí tey ikki sláa til, hvørki viðvíkjandi hjálpini til foreldrini ella tørvin hjá børnunum og evt. barnabørnum. Hetta støðuga trýstið ger, at tey fáa stresssymptomir, sum ikki ger støðuna betri hjá teimum. Umframt tey, sum beinleiðis varða av, fáa vit eisini fyrispurningar frá Landssjúkra húsinum, har fólk við tørvi á døgnrøkt liggja í longri tíð, summi í áravís, tí pláss ikki er á røktarheimunum ella sambýlunum, og møguleiki er ikki at útskriva tey til heimið. Eg frætti fyri stuttum frá einum starvsfelaga, at á tí deildini á Lands sjúkrahúsinum, hon starvast á, liggja fleiri, sum kunnu útskrivast, men standa í bíðistøðu at fáa heimahjálp. Av tí sama verða skurðviðgerðir útsettar, tí pláss er ikki á deildunum. Ein keðilig ringrás, má sigast. Og óvirðiligt fyri tey, tað gongur út yvir. Hetta eru fyrst og fremst borgarar í Tórshavnar Kommunu, sum eru í hesi støðuni, og vit vita, at kommunan er farin at byggja nýtt røktarheim við 64 plássum, sum eftir ætlan verður liðugt næsta ár. Tað er gott at vita, at støðan verður betri næsta ár viðvíkjandi røktarheimsplássum. Men hvussu við Heimatænastuni? Eru tey eisini í einari keðiligari ringrás, har tey ikki kunnu veita hjálp heima til tey, sum bíða? [ 16 ]

17 PRÓGVHANDAN KUNNING FRÁ FELAGNUM Festrøða fyri bachelorum í Føroyum 19. januar 2011 Navn: Kristianna Hammer Bústaður: Faaborg, Danmark Aldur: 58 ár Útbúgvingarár og stað: 2010: Degree of PhD. by the Faculty of Health Sciences, University of Southern Denmark, Odense, Denmark. 2003: Master of Science, MSc (Nursing). The Faculty of Health Science at the University of Aarhus,Denmark. 1999: Diploma in Nursing and Nursing Education and Teaching. At The school of Advanced Nursing Education Aarhus University, Denmark. 1981: Registrated Nurse. At Sjúkrasystraskúli Føroya, Faroe Island Myndir: Alan Brockie røða Góðu bachelorar og familja, góðu lærarar. Tað er mær ein stór æra at vera her og hava høvi at geva tykkum nøkur orð við á vegnum, nú tit byrja ferð tykkara sum útbúnir bachelorar í sjúkrarøktarfrøði. Ynski mítt fyri tykkum er, at tit finna gleði og nøgdsemi í arbeiði tykkara sum sjúkrarøktarfrøðingar. Somuleiðis er ynski mítt fyri tykkum, at tit verða góðir sjúkrarøktarfrøðingar, sum eru stoltir av tykkara faki. Men hvat vil tað siga at vera ein góður sjúkrarøktarfrøðingur? Sjúkrarøktin hevur sum sína sosialu uppgávu at syrgja fyri sjúklingi og avvarðandi í heilsu og í sjúku. Tann størsta avbjóðingin hjá tykkum og hjá okkum øllum er tó at uppfylla endamálið hjá sjúkrarøktini bæði í teori og praksis. Søguliga sæð hevur sjúkrarøktin tey seinastu 50 árini ment seg sum sjálvstøðug disiplin, ein praksisdisiplin, á sjúkrarøktarfrøðiskúlum og uni versi tetum. Sjúkrarøktarprofessiónin hevur við øðrum orðum ment seg frá at vera meistaralæra og hjálp hjá læknum til at vera eitt sjálvstøðugt virkisøki við ábyrgd fyri at orða egnar funktións-, ábyrgdar- og kompentansulýsingar. Bæði í bachelorútbúgvingini og innan gransking í sjúkrarøkt eru sjúkra røktarfakligir spurdómar í kliniskari praksis í fokus. Sum nøkur av tykkum helst vita, havi eg seinasta summar tikið ph.d. grad. Ritgerð mín var Týdningurin av vónini hjá kvinnum, sum júst hava fingið staðfest undir lívskrabba. Eitt øki, eg í nógv ár havi verið upptikin av. At hjálpa sjúklinginum at finna vón í sjúku og líðingum er ein av grundstuðlunum í humanistiskt orienteraðari [ 17 ]

18 sjúkra røkt, har tign, virðing, integritetur og umsorgan eru yvirskipað virði. Hendan gransking hevur doku menterað týdningin av vónini hjá kvinnum, sum júst hava fingið staðfest undir lívskrabba. Eisini hevur granskingin skapað nýggja vitan um upplivingar hjá sjúklinginum um vón í heila tikið, og hon lýsir vónina, sum hevur týdning fyri klinisku sjúkrarøktina í hesum sam bandi. Men aftur til spurningin: Hvat vil tað siga at vera ein góður sjúkrarøktarfrøðingur? Eg fari at geva tykkum fimm orð fimm týdningarmikil hugtøk, sum kunnu vera tykkum ein hjálp. Hesi hugtøk kunnu vera orð til tykkara at hugsa um og virka eftir sum sjukrarøktarfrøðingar í ymiskum størvum og á ymiskum stigum. Tey fimm orðini, eg fegin vil geva tykkum, eru orð, sum eg meti eru týdn ingarmikil fyri sunnan dynamikk í sam spælinum millum allar involveraðar partar í tykkara arbeiði og tykkara ábyrgd sum sjúkrarøktarfrøðingar. Hesi orð eru: umsorgan, vitan, sínámillum samspæl, vón og vinaligur tóni. Umsorgan Mítt ynski er, at tit verða umsorganarfullir sjúkra røktarfrøðingar (Caritas sjúkrarøkt ar frøðingar). Í vestligari sjúkrarøkt er umsorgan eitt moralskt ideal og kjarnin í sjúkra røktarfrøðini. Nakrir teoretikarar siga, at sjúkrarøktin uttan umsorgan ikki er sjúkrarøkt. Hvat er at vera ein umsorg an arfullur sjúkrarøktarfrøðingur? Tað merkir at síggja alt menniskjað ikki bert sjúkuna hjá persóninum. Ein um sorg anarfullur sjúkrarøktarfrøðingur lurtar, gevur vón, er til staðar, er ein stuðul, hevur humor og tosar við fólk, sjúk fólk og teirra stúrandi avvarðandi. Ein umsorganarfullur starvsfelagi er ein starvs felagi, mann kann tosa og hava orðaskifti við. Vitan Vitan er annað orðið. Ynski mítt er, at tit verða vitandi sjúkrarøktarfrøðingar. Kunnleiki og vitan eru væl orðað í sjúkrarøktarfrøðibókmentum í royndunum runt um í heiminum at stovna sjúkrarøktina sum sjálv støð uga praksisdisiplin. Lærdir sjúkra røkt ar frøðingar so sum Virginia Henderson og Patricia Bennar eru nakrar av teimum, ið hava roynt hetta. Í Norðurlondum hava vit í Vasa í Finnlandi Katie Eriksson, sum hevur skotið upp, hvat tað at kenna til og at hava umsorgan fyri er. Tá eg tosi um at kenna til, er mítt ynski at tit vera vitandi sjúkrarøktarfrøðingar, hervið meini eg, at tit skulu vita, hvat tit skulu gera, tá tit røkta og hava umsorgan fyri sjúklinginum. Tá eiga tit at vísa ábyrgd og fylgja við menningini á tykkara øki, lesa bókmentir og diskutera tað, tit vita og tað, tit ikki vita við tykkara starvsfelagar. Vitan er at fylgja arbeiðsgongdum á arbeiðsplássinum, men tað er eisini at seta spurningar um arbeiðsgongdir, at vera ein partur av livandi vitan. Mítt ynski er, at tit ongantíð steðga á við at menna tykkara vitan, men at tit framvegis fara at vera forvitin, opin og kritisk. Sínámillum samspæl Sínámillum samspæl er triðja orðið. Tað merkir, at relatiónir, áhugar, sympati og antipati eru líka deild. Tað merkir at vera til hjálpar hjá øðrum, tað merkir at virða og at fara hvør við øðrum við virðing. Um vit ikki praktisera hesi virði mótvegis sjúklingum, avvarðandi og starvsfeløgum, kunnu vit fáa tey at kenna seg isolerað og einsamøll. So eg vil fegin biðja tykkum at hava sínámillum [ 18 ]

19 PRÓGVHANDAN KUNNING FRÁ FELAGNUM Aftast frá vinstru: Vanja Carlsen, Sigrid Annika Christensen, Andrea Danielsen, Guðrið Danielsen, Anna Kim Eidesgaard, Eina Hansen Eliasen og Halla Bjarnadóttir Heinesen. Fremst frá vinstru: Ansa Poulina í Eydaðstovu Skúvadal, Elisabeth Maria Rasmussen, Maria Klein Petersen, Arnley Petersen, Beinta Nørspang, Elin Ólavsdóttir Niclasen, Joan Mohr Mikkelsen, Sára Midjord og Hanna Horn. samspæl við sum eitt virði í ferð tykkara í sjúkrarøktarfrøðini. Vón Vón er fjórða orðið. Tað er júst vónini, eg havi arbeitt við í míni gransking. Eg fann fyrst og fremst út av, at vón er ein av grundtreytunum í lívinum í tí at vera menniskja kanska líka neyðugt sum at anda. Og at inspirera til vón er grundleggjandi fyri góða sjúkrarøkt. Men hvat er vón í grundini? Hvørjum er vónin gjørd av? Sjálvt um eg má viðurkenna, at vón fyrst og fremst er eitt mysterium, so kom eg fram til, at vónin kann greinast metaforiskt sum ein prisma við trimum síðum, har ein síða er vón sum ein innari megi at liva í vónini. Onnur síðan er ein ytri megi sum orka úr náttúruni. Og tann triðja síðan er felagsskapurin við t.d. familju. Og tað er í samspæli millum hesar tríggjar síður og í sínámillumávirkan við vónloysi, at tann livandi vónin er til. Samanhangurin millum vón og vónloysi undirbyggir tørvin á, at sjúkra røktarfrøðingar og onnur innan sjúkrarøkt stuðla sjúklinginum í at finna vónina líka frá tí, at sjúkan er staðfest og gjøgnum alla viðgerðargongdina. Eingin ivi er um, at her er ein stór av bjóðing hjá sjúkrarøktini: at geva sjúkling inum amboð í bardaganum móti vón loysinum. Ein av avbjóðingunum at møta vónloysinum er at vita um, hvat vón er, og hvønn týdning vónin hevur fyri kroniskt sjúka sjúklingin. Mítt ynski er, at tit verða tilvitað um, at tit kunnu taka vónina frá sjúklinginum, og at tit kunnu geva sjúklinginum vón. At vón arorienterað sjúkrarøkt m.a. snýr seg um at styðja og leggja til rættis soleiðis, at sjúklingurin fær møguleika at fáa fatur á vónini. Tað krevur, at tit hava innfølingarevni og vilja fara í sera tættar samrøður við tann sjúka, men eisini at tit duga at taka tykkum aftur, tá sjúklingurin hevur brúk fyri tí. Tit kunnu styrkja innaru kensluna av vón hjá sjúklinginum við at draga andaliga ella religiøsa dimensión, náttúru upplivingar og tey næru og kæru við inn í umsorganina. Harvið kunnu tær tríggjar síðurnar av vónini: tann innara kraftin at fara víðari, tann ytra kraftin gjøgnum náttúruna og felagsskapin við familju og onnur avvarðandi halda vónloysinum burtur. Vónin kann geva lívsmegi um sjúkan júst er staðfest, ella sjúklingurin á annan hátt hevur brúk fyri stuðli og umsorgan. Vinaligur tóni Fimta og seinasta orðið, eg fari at geva tykkum, er ein vinaligur tóni. Ynski mítt er, at tit altíð skapa ein vinaligan tóna og [ 19 ]

20 KUNNING FRÁ FELAGNUM atmosferu í arbeiðinum. Hetta merkir at tosa vinaliga ikki skundmikið ikki síggja alt ov stúrin út. Royna at skilja, at panikkur smittar. Og at tykkara uppgáva er at fáa sjúklingar, familju og starvsfelagar at kenna seg væl. Verið róligar, reystar og vísið, at tit hava tamarhald á støðuni. Tónin á arbeiðsplássinum, í familjuni og millum fakfólk hevur stóran týdning. Mítt ynski er, at tit altíð kunnu skapa ein vinaligan tóna í arbeiðinum sum sjúkrarøktarfrøðingar. Hesi fimm orðini eru mín gáva til tín á próvtøkudegnum. Um tú tekur við tær umsorgan, vitan, sínámillum samspæl, vón og vinaligan tóna í tínum arbeiði, fer tað at bera við sær heilsu og trivnað, og tú fert sjálv at kenna teg væl sum professionell. Sjúkrarøktin hevur brúk fyri fakligum sjúkra røktarfrøðingum, og tú hevur eitt týdningarmikið virksemi framman fyri tær. Minst altíð til at vera stolt av at vera sjúkrarøktarfrøðingur, nú tú skalt út at starvast og vita, at tín innsatsur sum sjúkrarøktarfrøðingur ger mun hjá sjúklinginum. Vit kunnu ikki bjarga øllum heiminum, men tú kanst gera mun, har tú kemur. Serstakliga um tú í tínum viðføri hevur umsorgan, vitan, sínámillum samspæl, vón og vinaligan tóna. Eg ynski tykkum øllum hepni og eydnu framyvir. Hjartaliga til lukku Takk fyri [ 20]

21 PRÓGVHANDAN KUNNING FRÁ FELAGNUM [ 21 ]

22 Bliv klogere på din pensionsordning i PKA Ved du Hvordan du er dækket i pensionskassen? Hvem der får udbetalingerne fra pensionsordningen, når du dør? Hvad du skal gøre, hvis du Går ned i arbejdstid? Fratræder din stilling? Bliver syg? Skal have alderspension? Få svar på dette og meget mere, når PKA s medlemschef Britt Brandum kommer til Færøerne til marts Se på bagsiden, hvor og hvornår vi holder møderne. Tilmelding Det er gratis at deltage, men tilmelding er nødvendig. Der vil blive serveret sandwich m.m. til mødet. Tilmeldingsfrist 1. marts 2011 på kurser@pka.dk. Du vil modtage en bekræftelse på din tilmelding indenfor 2-3 hverdage. Har du spørgsmål om medlemsmøderne, kan du sende en mail på kurser@pka.dk. [ 22]

23 Mød PKA her: Klaksvig HOTEL KLAKSVÍK Víkavegur 38 FO-700 Klaksvík Mandag 14. marts 2011 kl Thorshavn Nordens Hus Norðurlandahúsið í Føroyum Norðari ringvegur FO-100 Tórshavn Tirsdag 15. marts 2011 kl Onsdag 16. marts 2011 kl Suderø P/F Seglloftið Havnarlagið 36 FO-800 Tvøroyri Torsdag 17. marts 2011 kl Tuborg Boulevard Hellerup T E pka@pka.dk [ 23 ]

24 Gevur skúlanum stórar møguleikar Tað hevur ikki bert verið eitt stórt ynski frá skúlanum, men eisini eitt krav til skúlan, at lærararnir hava granskingarførleika. Men nú er tað veruleiki. Fyrsti lærarin er farin undir ph.d-lestur, og frøin er stór á Sjúkra røktarfrøðiskúlanum. Orð: Tórfinn Smith, Mynd: Alan Brockie Føroyski sjúkrarøktarfrøðiskúlin lýkur nú allar altjóða treytir fyri at bjóða eina granskingargrundaða uni versi tetsútbúgving. Síðani skúlin fór undir at bjóða út bachelor útbúgvingina í 2003, hava vit gjørt myndugleikarnar varugar við, at lær ara førleikarnir mugu mennast til at lúka krøv til vísindastarvsfólk á einum universiteti. Vit eru sera glað fyri, at Mentamálaráðið stuðlar hesum og hevur hækkað fíggjar játtanina, soleiðis at vit saman við Fróðskaparsetrinum nú eru farin undir kravdu menningina og eru í eini tilgongd at fáa viðurskifti hesum við víkjandi í rættlag, sigur Súsanna Mortensen, rektari á Sjúkra røkt arfrøði skúlanum. Heldur verandi játtan til skúlan, gevur tað okkum grund arlag fyri at kunna lúka krøv til ein uni versi tetsútbúgving. Við hækkaðu játtanini er Sjúkra røktar frøðiskúlin beinanvegin farin undir menn ingina. Umframt tað, at Ása Róin, lærari á skúlanum, er farin undir eina ph.d útbúgving, verður Kristianna Hammer, sum hevur nomið sær ph.dút búgving í Danmark, eisini knýtt at føroyska skúlanum. Hetta fer at geva okkum møguleika at bjóða skeið út á masterstigi, greiðir Súsanna frá. Arbeitt verður við at skipa fyri skeiðum fyri vísindastarvsfólk her, sum stimbra undir at fara undir víðari útbúgving og gransking. Stórir møguleikar Bachelor útbúgvingin innan sjúkrarøkt, sum skúlin bjóðar, tekur fýra ár. Bachelorútbúgvingin gevur førleika at halda fram við hægri lestri á masterstigi innan sjúkrarøkt og øðrum líknandi útbúgvingum. Masterútbúgvingin tekur vanliga tvey ár. Væntast kann, at flestu sjúkra røkt arfrøðingar, sum ynskja at fara undir eina masterútbúgving, eru so mikið tilkomin, at mong teirra hava fingið familju, og ivaleyst átikið sær húsaskuld eisini. Hetta ger tað torført hjá teimum at fara av landinum at lesa. Enn er ikki grundarlag og møguleiki at bjóða út masterútbúgving í sjúkra røkt her í Føroyum. Vit vita, at stór ur eftirspurningur eftir at fara undir hægri útbúgving er til staðar, og Sjúkra røkt arfrøðiskúlin arbeiðir tí nú við at menna skeið á masterstigi, sum kunnu góðkennast til avriksflutning á masterútbúgvingum í sjúkrarøkt og øðrum relevantum útbúgvingum aðrastaðni. Soleiðis ber til at stytta um tíðarskeiðið, sum ein er uttanlands. Tað, sum vit arbeiða við nú, er at menna 4 skeið á 15 ECTS stigum hvørt svarandi til ein helvt av einari masterútbúgving. Hetta fer at gera tað munandi lagaligari bæði peningaliga og á mangan annan hátt fyri sjúkrarøktarfrøðingar, sum vilja nema sær hægri útbúgving, greiðir Súsanna Mortensen frá og leggur afturat, at í [ 24]

25 Gransking KUNNING FRÁ FELAGNUM Orð: Tórfinn Smith Negativi hugburðurin um ellisár má broytast mun til avriksflutning vil tað altíð vera universitetið, sum bjóðar út útbúgving, sum avger, í hvønn mun tey lesandi, sum vera upptikin til lestur, fáa merit fyri skeið bjóðað út hjá okkum, men vit fara at samráðast við onnur universitet um henda spurning og kunnu, áðrenn vit bjóða út skeiðini, siga fólki frá, hvussu verður hesum viðvíkjandi. Súsanna sigur seg ikki ivast í, at kunnu vit vísa, at Sjúkrarøktarfrøðiskúlin bjóðar lesandi eina góða útbúgving, og at vísindastarvsfólkið her arbeiðir í einum stimbrandi granskingar umhvørvi, fer tað at draga at sær onnur enn føroyingar higar. Eldraøkið spennandi Leiðarin á Sjúkrarøktarfrøðiskúlanum heldur, at gransking innan sjúkrarøkt:ina er sera spennandi, og gerst bert enn meira spennandi, tess meira verður granskað. Hon heldur, at eldraøkið, sum Ása Róin fer at granska á, er sera viðkomandi og ivaleyst eitt økið, sum sjúkrarøktarfrøðiskúlin fer at leggja serligan dent á framyvir. Okkara lítla samfelag, sum kortini hevur at kalla sama fjøltáttaða virk semi, upp gávur og trupulleikar sum onnur størri samfeløg, er lagaligt at granska í, og harafturat er altjóða áhugin stór ur fyri at granska á eldraøkinum, sigur Súsanna Mortensen. Nógvar søgur eru um eldri og um at eldast í Før oyum í dag. Felags fyri søgur nar er, at tær allar eru um trupul leikar í ellisárum, bæði hjá teimum eldru sjálvum og ikki minst fyri sam felagið, men tað eru ongan tíð tey eldru sjálv, sum siga frá, sigur Ása Róin, sum er farin undir eina ph.d gransk ing um evnið Dag og dagliga eru vit vitni til, hvussu eldri fólk verða umtalað í almenna rúminum. Tað veri seg millum politikarar, tíðindafólk ja fólk yvirhøvur, tá viðurskifti hjá okkara eldru medborgarum verða umrødd. Ikki minst, tá talan er um pensjónir. Vit hoyra um eldrabylgjuna, sum skolar yvir okkum. Samfelagið hokn ar undan fíggjarbyrðum orsakað av teimum alt fleiri eldru í samfelagnum. Tey eldru eru, sambært øllum hesum nega tivu pástandum, ein beinleiðis byrða fyri samfelagið. Men soleiðis er veruleikin ikki, sigur Ása Róin, sum er farin undir eina ph.d gransking arætlan, sum skal vera hennara ískoyti at broyta hendan negativa hugburð. Ása Róin sigur, at er hetta tað ráðandi orðalagið í almenna rúminum, fær tað ávirkan á, hvussu tann einstaki upplivir at eldast, og sjálvsfatanin ávirkast á negativan hátt. Søgan er hin sama á mongum økjum. Tað ræður bert um at siga eina søgu nóg ofta, og uttan mun til, um søgan er sonn ella ikki, so er møguleiki fyri, at fólk fara at trúgva tí. Ása Róin samanber avleiðingar av tílíkum misskiltum hugburði frá eini aðrari kanning, sum hon gjørdi í sambandi við kvinnur, sum ikki fáa hildið uppá vatnið. Tær góðtóku tað bara sum eina avleiðing av at gerast eldri. Søktu sær tí ikki læknahjálp, hóast royndir vísa, at tað hevði verið til miklan bata. Hetta er dømi um, hvussu tann negativa hugburðurin fær avleiðingar. Sjúka í ellisárum, sum kann viðgerðast, verð ur yvirsæð, tí ikki verður skilt ímillum, hvat eru vanligar aldursbroytingar, og hvat eru sjúkur í ellisárum. Tey eldru skulu sjálv siga sína søgu Verkætlanin fer at hava tveir partar. Fyrst verður ein greining av, hvat verður sagt í tí almenna rúminum, bæði í lógarverki, miðlum og aðra staðni fyri at lýsa, hvussu ráðandi orðalagið í samfelagnum skapar myndir av eldri og at eldast. Seinni partur verður at spyrja tey eldri sjálv, hvussu tey uppliva at eldast. Tær negativu søgurnar um eldri, sum vit javnan hoyra, mugu fáa mótspæl, og her er mín ætlan at fara út til tey eldru at fáa tey at siga frá, hvussu tey halda tað vera at vera gamal, sigur Ása Róin, sum heldur, at tann mátin, vit tosa um tey eldru uppá, má broytast. Ása hevur bæði útbúgving og starvsroyndir at vera um eldri fólk. Hon hevur m.a. starvast á Lágargarði í nøkur ár, og hon hevur nomið sær eftirútbúgving á økinum. Hugskotið at granska í viðurskiftum um tey eldru er tí ikki komið heilt av tilvild. Eftir at hon hevði gjørt sítt for arbeiðið til lítar við at lýsa ætlanina út í æsir, varð verkætlan hennara mett av fak fólki og góðtikin, og granskingarráðið játtaði stuðul. Í verkætlanartíðini er hon knýtt at lærda háskúlanum í Norrköping, sum hevur eina granskingareind, ið bert granskar viðurskifti í sambandi við eldri fólk. [ 25]

26 Væleydnað ráðstevna á høgum fakligum støði Fyrireikingarbólkurin f.v.: Fríðunn Niclasen, Hergerð Heldarskarð, Heidi Tvørfoss, Unnur á Dunga, Jórun Højgaard, Erla Pállson, Gudny Hammer og Noomi Holm Orð: Tórfinn Smith Tað var ein stór avbjóðing, sum føroyski fakligi áhugabólkurin hjá anæstesi- og intensiv sjúkrarøktarfrøðingunum tók á seg, tá hann bjóðaði sær til at skipa fyri eini norðurlendskari ráðstevnu í Før oyum í fjør heyst. Ikki færri enn 22 fyrilestrahaldarar løgdu fram síni sjón - ar mið fyri teimum útvið 400 lut takar unum teir tríggjar dagarnar, stevnan vardi, og rósandi orðini frá norð urlendsku gestunum hava ikki trotið. Bæði viðvíkjandi fakliga innihaldinum og praktisku fyrireikingunum. Hergerð Heldarskarð, forkvinna í før oyska áhugabólkinum, ásannar, at hetta var ein stórur biti, og fyri reiking ar nar hava verið drúgvar, men alt gekk, sum tað skuldi. Skránna løgdu tey soleiðis til rættis, at partvíst var nakað av ser føroyskum, men annars ymisk evni, sum eru viðkomandi fyri flestu av Norð urlondunum, og tí settu tey seg bein an vegin í samband við umboðini úr granna londunum fyri at kunna seg um, hvat var av serligum áhuga fyri tey. Stórfingin setan Tað skuldi eingin iva vera um, at ráðstevnan fór fram í Føroyum, sum eisini skuldi mynda setanina. Fyrireikararnir høvdu fingið kendu sangkvinnuna Petsy Tvørfoss heim úr Danmark at fram føra nakrar sangir, og til tann meira søgu liga partin framførdi Súsanna Tór garð Kópakonuna. Sangkórið Suð úr Klaks vík kom eisini á pall, áðrenn Axel Johanne sen, landsstýrismaður við Heilsu málum, setti ráðstevnuna. Sjálv ráðstevnan byrjaði við, at Tummas í Garði, varastjóri á Landssjúkrahúsinum, greiddi frá um føroyska heilsuverkið, og Bente Wennerberg, sum tá var menningarstjóri fyri føroyska sjukrahúsið, greiddi frá teimum avbjóðingum, sum lógu fyri framman hjá heilsuverkinum. Bøta um sjúklingagongdir Eftir hetta greiddi Magnus Lord, Leanstrateg og lækni úr Noregi, frá sonevndu LEAN-hugsanini, sum í høvuðsheitum snýr seg um at stýra einum arbeiðsplássi, hvussu mest møguligt fæst burturúr tí til feingi, sum har er, og í sjúkrahúshøpi, sum vera man, eisini um sjúklingagongdir og hvussu hesar kunnu gerast enn betri. Her gerð greiðir frá, at júst hesum, alla tíðina at bøta um sjúklingagongdir, arbeiða tey støðugt við, og sum ein liður í hesum arbeiði hevur Landssjúkrahúsið heitt á Magnus Lord um at koma aftur til Føroya fyri nágreiniligari at greiða frá sínum hugskotum. Magnus Lord hevur royndir við at innføra LEAN á svenskum sjúkra húsum. Fjølbroyttur leygardagur Annar ráðstevnudagurin byrjaði, við at luttakararnir fóru í tríggjar bólkar, alt eftir hvørji evni vóru teimum mest viðkomandi. Talan var um anestesi, intensiv og útbúgving. Harafturat stóð luttakarunum frítt fyri at halda onkran styttri fyrilestur um eitthvørt, sum hildið var at hava áhuga millum stevnu luttak ararnar, og tey, sum høvdu gjørt onkra verkætlan, fingu møguleika at leggja úrslitið fram. Í sambandi við hesar verkætlanir vórðu virðislønir latnar. Sum skilst, eru tílík tiltøk rættiliga vanlig í sambandi við ráðstevnur, [ 26 ]

27 Væleydnað ráðstevna KUNNING FRÁ FELAGNUM tí á hendan hátt fáa flest møgulig kunnleika av kanningaúrslitum. Bergtiknir áhoyrarar og áskoðarar Fyrilestrahaldarin, sum ivaleyst vakti serliga stóran ans á ráðstevnuni, var Mads Gilbert, anæstesilækni úr Noregi, sum við orðum, myndum og films brotum, sum hann sjálvur hevur tikið upp í krígsherjaða Miðeystri, greiddi frá støðum, sum kundu standast av ógvus ligum upplivingum. Eitt av hansara sjónar miðum var at taka familjuna meira við í sambandi við viðgerð av fólki, sum hava fingið sálarligt mein av ógvusligum upplivingum. Evnisvalið triðja og seinasta stevnu dagin var meira breitt. Tá var m.a. tosað um samskifti millum fólk, bæði í orðum og ikki minst við kropsmáli, og ein fyrilestur snúði seg um sjúkrarøkt á eini intensivari deild. Seinasti fyrilesturin á skránni var fyrilestur hjá Ulrike Steur wald um arviligar sjúkur í Føroyum, m.a. CTD og føroyska sjúkan, og hvat vit sum heilsustarvsfólk skulu taka hædd fyri, tá hesi blíva álvarsliga sjúk og/ ella skulu doyvast. Gestirnir hildu tað var sera áhugavert at hoyra um hesu serligu viðurskifti, sum eru í einum so lítlum samfelag. Heimabakaðar smákøkur Hóast evnini á ráðstevnuni vóru bæði mong, fjølbroytt og á fakliga høgum støði, var eisini pláss fyri eitt sindur av tí lættara slagnum. Fyrsta stevnukvøldið bjóðaði Tórshavnar Býráð øllum teimum umleið 400 luttakarunum til ábit í høllini hjá Dansifrøði, og kvøldið eftir høvdu fyrireikararnir skipað fyri væleydnaðari veitslu við øllum tí, sum hartil hoyrir, og tað høvdu norðurlendsku gestirnir eisini á orði, og sum onkur teirra tók til, at borðreiða fyri 400 fólkum, og at øll fingu heitan mat samstundis, var eitt, men harafturat at fáa heimabakaðar smákøkur, sum fyrireikararnir sjálvir høvdu bakað, høvdu tey ikki upplivað áður. Norðurlandahúsið var karmur um ráðstevnuna, har 392 fólk fyltu væl upp Luttakarar uttan fyri Norðurlandahúsið. Sjálvt veðrið var við okkum. Føroyar vístu seg frá síni vakrastu síðu ráðstevnudagarnar Nógv rósandi orð hoyrdust fyri stórfingnu setanina, og Petsy Tvørfoss setti avgjørt sín dám á eisini [ 27]

28 KUNNING Røntgan FRÁ FELAGNUM Røntgan Navn: Hanna Horn Bústaður: Tórshavn Aldur: 26 ár Útbúgvingardato og stað: Januar 2011 á Sjúkrarøktarfrøðiskúla Føroya Starv: Avloysarastarv á Luddalon á Tjarnargarði 1. Eru hendar broytingar sjúkrarøktarfakliga í tínum starvi, síðan tú byrjaði: Sjúkrarøktin flytir seg allatíð, men tað er nú einaferð avmarkað, hvussu nógvar broytingar kunnu henda í teimum trimum vikunum, eg havi verið útlærd. 2. Hvat dámar tær í tínum starvi? Tað, sum mær altíð hevur dámað væl við sjúkrarøktini, er møguleikin tú fær at hjálpa fólki at finna tryggleika, vón og meining í truplum støðum. Á røktarheimi fær tú uppbygt nakrar serligar relatiónir til búfólk og avvarðandi, sum geva hesum arbeiði eina heilt aðra djúpd, tí tú kemur so tætt inn á fólk. Arbeiðið sum sjúkrarøktarfrøðingur á røktarheimi gevur nógvar avbjóðingar, har tú stendur á egnum beinum og má stóla á tín førleika til at eygleiða, meta um og taka avgerð. Afturat hesum havi eg góðar starvsfelagar við góðum hugburði til at arbeiða á røktarheimi. 3. Hinvegin, hvat dámar tær lítið? Tá tað eru umstøður uttan fyri meg sjálva, sum gera, at eg má ganga upp á kompromis við míni virði. 4. Lýs heilt stutt ein góðan arbeiðsdag. Tað er, tá eg ikki havi gjørt nógv kompromis við míni virði. Tá arbeiðslagið hevur verið gott, samstarvið millum teir ymisku fakbólkarnar hevur virkað til menning hjá búfólki og læring hjá starvsfólki. Tá eg eri vís í, at røktin til hvørt búfólk er givin við virðing og av hjarta, og tá eg síggi, at búfólkið trívist. 5. Heldur tú, at tað eru nóg nógvar avbjóðingar til sjúkrarøktarfrøðingar í Føroyum? Eg veit ikki, um tørvurin á avbjóðingum gerst øðrvísi, tá arbeiðsroyndirnar eru fleiri. Men sum nýútbúgvin sjúkra røktarfrøðingur er heilt avgjørt ov mikið av avbjóðingum, tað ræður um at síggja møguleikar og ikki forðingar. 6. Hevur tú roynt onnur starvsøki enn sjúkrarøkt, síðan tú varð útlærd? Nei. 7. Hevur tú útbúgvið ella hugsað um at útbúgvið teg til okkurt annað? Eg gleðist um alsamt meira gransking innan sjúkrarøktina í Føroyum, sum eg vænti hevur við sær meira reflektering og størri opinleika um ta sjúkrarøktina, vit útinna. 8. Hvussu sært tú uppá framtíðina hjá sjúkrarøktarfrøðingum í Føroyum? Eg haldi, at vit skulu ansa eftir, at vit ikki detta í ein vana, har vit bara gera, sum vit plaga, men at vit arbeiða fyri menning og framgongd innan fakið, so tað kemur okkum og samfelagnum til góðar. [ 28 ]

29 KUNNING FRÁ FELAGNUM Røntgan Eg haldi, at vit skulu ansa eftir, at vit ikki detta í ein vana, har vit bara gera, sum vit plaga 9. Um tú sat sum forkvinna í felagnum, hvat hevði so verið tað fyrsta, tú fórt í gongd við? At full arbeiðsvika hjá sjúkra røktarfrøðingum verður max. 37 tímar. Eg haldi, at tað er umráðandi at gera tað attraktivt at arbeiða sum sjúkrarøktarfrøðingur í Føroyum, og tá er av týdningi ikki at liggja aftan fyri okkara grannalond í arbeiðssømdum. 10. Um tú sat sum landstýriskvinna í Almanna- ella Heilsumálum, hvat hevði so verið aðalmál títt? Tað er vert at nevna, at eg havi eitt serligt hjarta fyri eldraøkinum. Hevði eg sitið sum landsstýriskvinna, hevði tað óivað ikki verið skilagott at latið míni egnu hjartamál stýrt aðalmálunum. Men í stuttum hevði eg viljað, at arbeitt var fyri slíkum umstøðum, at fleiri eldri fólk kundu búð longri heima hjá sær sjálvum. Hanna Horn Tað, sum mær altíð hevur dámað væl við sjúkrarøktini, er møguleikin tú fær at hjálpa fólki at finna tryggleika, vón og meining í truplum støðum. [ 29 ]

30 Vanja bloggar Nei nei nei! Hvat er tað, eg havi rótað meg út í? Eg pakki saman eftir hendan dagin og fari heim í morgin! Huff eg fái ikki andað! Hvat segði hon? Eg skilji einki! Fari eg at klára hetta? Jú, hetta skal ganga! Hetta vóru nakrir av tankunum, ið fóru gjøgnum høvdið á mær, meðan eg sat til undirvísing fyrsta dag á Lunds Universitet. Undirvísingin var út í eitt, frá , við bert fáum pausum, og ein bleiv bumbað við informatión og undirvísing. Hendan langa ferðin byrjaði í august mánaði í fjør, tá tað bleiv greitt fyri mær, at eg enn ein vetur skuldi vera arbeiðsleys. Eg bleiv liðug sum sjúkrarøkt arfrøðingur í jan og fekk beint eftir próvhandanina arbeiði á G4. Her arbeiddi eg í 8 mánaðir og bleiv so arbeiðs leys fyri fyrstu ferð. Eg var tíbetur so heldig at sleppa at byrja sum tímalønt á Barnadeildini í november 2009 og fekk vikariat har í februar Mær dámdi sera væl at arbeiða á Barnadeildini og ynskti at kunna halda fram har, men her var ikki pláss fyri fleiri sjúkrarøktarfrøðingum eftir summarferiuna. Tað fyrsta, eg gjørdi, tá ið tað varð greitt fyri mær, at eg aftur skuldi gerðast arbeiðsleys, var at søkja um norska autorisatión. Eg hevði frætt, at Noreg nokk er tað einasta av okkara norðurlesku grannalondum, ið hava tørv á avloysarum. Eg og Signhild, ið eisini var avloysari á Barnadeildini, tosaðu nógv saman um, hvat vit skuldu fara at finna uppá fyri ikki at ganga fyri einki. Hon valdi eisini at søkja um norska autorisatión, men stutt eftir segði hon við meg, at hon nokk flutti aftur til Svøríkis, har hon hevur búð í nógv ár. Har var nokk ikki nakað arbeiði at fáa, men hon hevði søkt inn á fleiri skúlar. M.a. hevði hon søkt inn á eina útbúgving á Universitetinum í Lund innan pediatri, sum eg helt ljóðaði sera áhugaverd. Aja... eingin skaði hendir, um man prøvar at søkja inn á skúlan eisini, hugsaði eg. Betur at útbúgva seg víðari enn at ganga her í Føroyum til onga nyttu í ALS! Eg sendi pappírini avstað, ið skuldu, og byrjaði upp á eitt langt forarbeiði, sum skal gerast beinanvegin, sjálvt um man ikki veit, um man sleppur inn á skúlan. M.a. má man senda umsókn til SU um at fáa útbúgvingina góðkenda. Hetta kann taka 3-4 mánaðir, so tað má man orðna beinanvegin, annars fær man ongan studning! Man má eisini byrja at leita eftir íbúð beinanvegin. Bíðirøðirnar eru ófatiliga langar. Tað er nokk ikki so løgið, tá tað eru lesandi í Lund. Eftir eina tíð arbeiðsleys gloymir man á ein hátt, at man hevur søkt inn á skúla. Mánaðirnir ganga, og man keðir seg heima. Eg fór faktiskt at vóna, at eg ikki slapp inn á skúlan. Um eg slapp inn, skuldi eg avstað einsamøll, uttan mína elskaðu dóttur í langa tíð. Afturat tí var alt ov nógv, sum skuldi orðnast heima fyrst, um eg skuldi avstað. Inni á heimasíðuni kundi eg fylgja við í tilgongdini til úttøkuna av lesandi til útbúgvingina, eg hevði søkt inn á. 1. úttøka var... og her gjørdist greitt, at eg var á bíðilistanum at sleppa inn á skúlan. Eg stóð sum nummar 14 í røðini at sleppa inn, og bert 24 pláss vóru til útbúgvingina. Eg bleiv skuffað, men samstundis ógvuliga lætnað yvir, at eg nú ongan kjans hevði at sleppa inn. Sjálvandi fóru 14 fólk av 24 ikki at takka nei til hendan møguleikan! Lívið gekk víðari, og eg hevði nokk at taka mær av í eina tíð, meðan samráðingar vóru í gongd millum tey 5 fakfeløgini í Samstarv øðrumegin og Fíggjarmálaráðið og Kommunala Arbeiðsgevarafelagið hinumegin. So komu jólini, og man hugnaði sær og slappaði av saman við sínum nærmastu. Morgunin eftir 2. jóladag fekk eg eitt sms frá Signhild. Hon bað meg fara inn á heimasíðuna fyri at kanna, um eg var sloppin inn á skúlan. Eg var spent, men allíkavæl glað fyri nú av álvara at fáa at vita, at eg ikki var sloppin inn og tí kundi fara at slappa av og gloyma alt um hetta. Eg tendraði telduna svøvntung og loggaði inn. Eg hevði aldrin verið í Svøríki ella lært at tosa ella lesa svenskt, so eg var noydd at lesa alt nakrar ferðir og spyrja Signhild inn ímillum, tá eg ivaðist. [ 30]

31 Eg var ongantíð spent, bara bangin, kedd og frusterað yvir hesa avgerðina, eg hevði tikið. Hesa ferð loggaði eg inn og sá orðið Antagen, har tað fyrr stóð, at eg var nr. 14 í røðini. Eg las tað umaftur og helt, at antagen ikki kundi meina tað, sum eg helt, at tað gjørdi! Var eg veruliga sloppin inn? Eg skrivaði til Signhild, at eg helt, at eg var sloppin inn, og vit báðar tendraðu skype fyri at tosa... ella kanska nærmari skríggja. Hendan dagin var eg í sjokk. Eg fortaldi mínum nærmastu, at eg nú hóast alt var sloppin inn. Øll sýntust at vera glað fyri, at eg var sloppin inn, uttan eg. Eg hugsaði bert um alt, sum eg skuldi fara frá, og alt, sum eg skuldi náa at orðna, áðrenn eg skuldi avstað. Samstundis visti eg eisini, at eg ikki fór at siga nei til hendan møguleikan. Eg hevði nógv at orðna og byrjaði beinanvegin við mínum fyrireikingum. Tað fyrsta, eg gjørdi, var at taka jólapyntið niður sama dag. Leigari skuldi finnast til íbúðina, og alt skuldi pakkast og sorterast, vaskast og ruddast. Eg var ongantíð spent, bara bangin, kedd og frusterað yvir hesa avgerðina, eg hevði tikið. Hvussu skuldi verðin hanga saman uttan meg her heima? Altíð halda mammur seg vera óunnveriligar. Eg náddi tíbetur at gera alt klárt, sum eg skuldi, upp á 14 dagar, og 11.jan gekk leiðin til Keypmannahavnar við flogfari. Mítt lív tað næsta árið var pakkað niður í 2 stór kuffert, ið vigaðu 47 kg. Tað fekk eg so pent at vita á flogvøllinum, tá eg var noydd at gjalda fyri yvirvektina! Tíbetur hevði eg pakkað allar bøkurnar, sum eg tók við, í handviðføri sum nokk hevur vigað eini 15 kg. So alt í alt hevði eg nokk uml. 60 kg við og hevði loyvi til at hava 25 kg. Tað stravnasta við túrinum var hóðast alt ikki hesi 60 kg, sum eg upp á 160 cm skuldi sleipa avstað. Heldur kendist tað, sum at ein stórur fílur stóð og trampaði niður á míni lungu, so eg ikki fekk andað, og at eg var ákoyrd av einum stórum lastbili. Eg kendi meg kroysta og vildi gráta allan hendan dagin, meðan eg ferðaðist fyrst við taxabili, so flogfari, síðani toki og aftur eitt tok og til seinast bili. Tá eg kom til Kastrup og hevði fingið mítt viðføri, fór eg beint yvir til tokbanan, ið fór til Svøríkis. Eg hevði ikki roynt hetta áður, men hevði fingið forklárað frá Signhild, hvar eg skuldi fara. Eg stillaði meg at keypa tokbillettina í eini automat og fór oman til tokið. Tíbetur hevði eg eitt danskt simkort við, og tíbetur avgjørdi eg at ringja til Signhild, áðrenn eg fór víðari við tokinum. Tí tá eg var komin umborð á tokið, og konduktørurin á tokinum sá mína billett, bleiv eg so skeldað til og bleiv biðin um at fara út úr tokinum við næsta stopp. Eg hevði keypt billett hjá teirra konkurantum, men hvussu skuldi eg vita tað? Eg, sum hevði klárað at hildið mær frá at gráta í fleiri tímar, breyt saman í gráti, tá hann var farin. Har stóð eg púra forfard, tíbetur einsamøll, so eingin sá meg gráta. Hetta var mítt fyrsta møti við ein svenskara. Eg royndi at ringja til Signhild, men einki samband var inni í tokinum. Eg royndi at fylgja við, hvar eg var, men mátti bara gloyma tað og fara út, tá tokið steðgaði fyrstu ferð. Komin út úr tokinum hugdi eg runt og leitaði eftir, hvussu hendan statiónin æt, so eg kundi finna út av, hvar eg var. Ongastaðni stóð, hvar eg var, og eg hevði stadigvekk einki samband við fartelefonina, so eg roknaði meg fram til, at eg var komin inn um markið til Svøríkis. Tíbetur endaði ferðin væl. Eg fann tað rætta tokið og kom fram í øllum góðum. Signhild kom eftir mær í Göteborg, og mín 12 tíma langa ferð var liðug. [ 31 ]

32 Betri at hava gott í væntu Betri pensjón tryggjar tær eina munagóða samansparing, sum er við til at leggja lunnar undir eina framhaldandi vælferð, tá ið tú fert frá fyri aldur. Við Betri pensjón hevur tú fult gjøgnumskygni. Tú sært, hvussu nógv tú sparir saman til eftirløn, hvussu nógv fer til tryggingar, og hvussu nógv verður goldið fyri umsiting. Harafturat kanst tú fáa heilt upp til 32% í avsláttri, um tú samlar tínar tryggingar hjá Tryggingarfelagnum Føroyum og tína pensjón hjá Betri pensjón. Set teg í samband við ein av okkara ráðgevum, so vit saman kunnu gjøgnumganga tíni tryggingar- og pensjónsviðurskifti. Meiri fæst at vita á telefon ella við at senda ein teldupost til betri.fo