dьvь» eqsўt\t bхsѓў+ esў+>џ хўа uысч>sў»\t ьwья\+>± сqп eq ь]ф Б>±eT+, {П ш=sў rбe+>± сqп e&з #УsЎў Б>±eч\T dьs«#j Tг&Ь stt. ue\ <л«sк {П bхsўt<д\, {П

Transkript

1 bхsѓў+ 10 sўt, H\, n&йe\t, eишје»+ TC\T yуtt<д q dьvь» eqsўt\ >T]+, yк{пм dь+sўшпе+# $<ЫлHк\ >T]+ шп+~ sў> T\А etq+ У\TdьTЈоHкп+. eчqe ш±sўґшјbх\ e\ў шј\twж ete&й+ >T]+ ЈL&Ь etq+ У\TdьTЈоHкп+. б uысч$tф m+ ьwья\+>± сhкпstt. ш± M{Пм etq+ dь s q Ш А $мjуч dьtфhкпeч? dьvь» eqsўt\qt Б ьuы$ + #щd eчqe $<ЫлHк\T, eqsўt\qt dьtdжъsў ьsўt# TЈо+ч dь+sўшпе+# Б ьj T кп\qt >T]+ etq+ У\TdьTЈо+<л+! MT ь]dьsк\а >\ dьvь» eqsўt\qt qyуч<дt #j T+&з. n Јояe>± n+<дtutа сqп шјqt>=м, <лм >T]+ $esў+>± У\TdьTш+&з. шп+~ Б ьxїп\t, dьvь» eqsўt\ >T]+ et]+ У\TdьTЈоH $TeTа*п ДА+ ьcтkхфstt. Б ьdьtф + MT ь]dьsк\а n Јояe>± n+<дtutа сqп dьvь» n~ MTф m+{п Б ьuыe+ # ч ь T+~? n+ ЈоeTT+<дT Т<л ьpsў«+ б eqsўt n~ышј+>± с+&<л? ш±\+ >&ЙTdьTФqпш=B б eqsўt m+<дtјо ZbsTT+~? б eqsўtqt #j ч*? (y+ #kхфe?) шј Б ь<ылqyуtжq dьvь» eqsўt T+< У\TdьTшe&ЬмшП Д+Б<ЫдБ ь<xџам s+&йt Б>±eч\А мsў«vж+q ь]xа<ыдq\qt n<ыдґj Tq+ #<л +. dь+<дsў +`1: esў+>џ хўам s+&йt Б>±eч\Ам ь]dжъ ($.sў кп s&з, фd+sy тьsy mшјhк$tш n+&й kwьџ dьє&ыdt, uт>+щ {џ, фv <дsкu<дt`2003 jуttшјя ьб + qt+&з щdшј]+# г&зq~) esў+>џ хўа uысч>sў»\t ьwья\+>± сqп eq ь]ф Б>±eT+, {П ш=sў rбe+>± сqп e&з #УsЎў Б>±eч\T dьs«#j Tг&Ь stt. ue\ <л«sк {П bхsўt<д\, {П Д+Б<ЫдБ ь<xџ Б ьuысt «+ yк]# с ь+ жd 227

2 MTЈо У\TkХ? edь, <лм n+<дtutф ьp]ф ne>±vьqјо, ue\ >D+ш±\T щdшј]+#кsўt. б s+&йt Б>±eч\А ue\ kэ+ <лsўў qt+&з, шј Б ьxкпe[м с ьjуч + ue\ <л«sк {ПbХsЎT<д\ф nedьsўyуtжq dьeч#кsў+ щdшј]+#кsўt. kэ+ ue\tqп 25 ЈоT+u\ jуttшјя kхeчхшј, Д]ъшЈ n+xк\јо dь+г+~ы+q dьeч#кsкмп ets=шј Б ьxкпe[ <л«sк $esў+>± щdшј]+#кsўt. > 5 dь+e sк\ qt+&з uысч>sў»\ n+<дtutа eгq eчsўtњ\qt, б ЈоT+г dьuысtґ\qt n&з У\TdьTЈоHкпsЎT. e&з #УsЎў Б>±eT+А ue\јо Б ь кґeчпj чтm Тe. eq ь]ф Б>±eT+А с+& шј #УsЎTe З+Јо&ЙT #УsЎTe>± eчsўгг&й&й+ e\q {П dь<дtbхj T+ u>±h с+~. {П Б ьyкvь \Јо n&й +>± sкfiїуfl, et{пє n&йt шјє\t #щd {П м\ў\qt З+Јо&ЙT #УsЎTe\T (Percolation tanks) n+{sўt. г+шјet{пє, ЗdьTшЈ, шј+шјsў, >T\шЈsкfiЇуfl yуtt<д q yк{пм u>± шј* ж шј <лмф q шј{п e#гtў>± bэsў\t bэsў\t>± #УsЎTe H\qT, n+# T\ yу+г&з шј ьapple кsўt. sўtyк Bмм >{Пє>± Јо<дTsЎTЈоH #kхфsўt. eґekхj T+ шdь+ {Пм dьsў тьsк #j T&ЬмшП З+Јо&ЙT #УsЎTe et{пєшјєјо #kхфsўt. ьp]ф {П м\«et{ємшп n&йt>t et{ємшп et<ыдґ Hк\T>e+ T m TФА #kхфsўt. n+<дte\ў q+ {Пм $&ЙT<д\ #dьtш&ьмшп M\TшЈ\T>T T+~. eи TФ\T ь+ $<ЫлHк\T, uыц>[шј dжъ > T\T, etъ*шј dь<дtbхj ч\t kхeчхшј щde\t e+{п n+xк\ <диcхєґ eq ь]ф, e&з #УsЎў Б>±eч\T ш$<ыд+>± сhкпstt. s+&йt Б>±eч\А qп s T\T #к mјояe dь+kґа сhкпsўt. dьsкdь] ЈоT+г Д<лj T+ eq ь]фа mјояe. б s+&йt Б>±eчАў eґekхj TyT ettkґyуtжq JeHк<ЫлsЎ+. ueт {ПbХsЎT<д\Јо etч\+. ЈоT+г Д<лj T+, uысч>sў»\+ jуttшјя kхъsttф H Д<ЫлsЎ ь&з с+t+~. ЈоT+г Д<лj чмп Б ьuы$ + #щd ь+\ БшЈeT+, б Б>±eчАў ysўt>± с+~. > ш=мп dь+e sк\t>± esўёbх + dь] ь&ь ТЈоHкп, б Б>±eT Б ь»\t e] ь+&з+# &Ьмш dь+dж<д qt # чbхsўt. ь{пєшј`1 Б>±eT+ yуtt Ф+ yу XК\ґ+ {ПbХsЎT<д\ шј* q ue\ dь+kґ XК+ жџ ь]eчd+ (mшјsк\а) uысчyу XК\ґ+ jуttшјя XК + eq ь]ф e&з #УsЎў e sў>

3 eq ь]фа mмп mшјsк\ uысч$tшп, {ПbХsЎT<д\ edь с+~? eq ь]фам uысч$t yуtt кфмшп {ПbХsЎT<д\ edь шј* +#к\+fт mмп ue\t nedьsў+? eq ь]ф Б>±eT+А ue\ dь+kґ Јояe>± сqп ьњ{пш {ПbХsЎT<д\ edь >\ uысч yу XК\ґ+ e&з #УsЎўА шјhкп mјояe. З~ m kх<ыдґ+? {ПbХsЎT<д\ шј* q uысч$t jуttшјя yу XК\ґ+ ф sўt>t Tqп»HкuЫ eчsўt ч с+t+<л? kх>tuысч$t yу XК\ґ+А eгq eчsўtњ, ue\ dь+kґа eгq eчsўtњ XК +, > 5 dь+e sк\а сqп ь+\ БшЈeT+ yуtt<д q n+xк\ >T]+ Б>±eT Б ь»\t #У жњq $esк\t ь{пєшј`2а Зe«г&зHкsTT. б Б>±eчАў»HкuЫ 5 dь+e sк\а <л<л ь 10% ф ] +~. ь{пєшј`2: <дt dь+e sк\ sўyк ь]dжъ Б>±eT+ eq ь]ф e&з #УsЎў eґekхj T uысч$t eчsўtњ XК + uаsўtue\ dь+kґ >TZ<д\ XК + ь+а eгq eчsўtњxк + e] ь Ф qte«\t yуtt Ф+ K sў K sў ЄK KШ тtqt ЄsЎ sў; ь+qt dьчdьtф+~. гttd ашј $\Te\T >TZ<д\qT, <ЫдHк ашј $\Te\T ф sўt>t<д\qt dьчkхфstt. З ьњ{п ue\ dь+kґ 155 nstt, <fiїfl БшП + yк{п dь+kґ m+? Єue\ dь+kґ Zbe&Й+ dьчdьtф+~? ue\ dь+kґ Zbe&Й+, Б ьuыe+ # ч ь T+~? s+&йt ь{пєшј\qt b\г+&з. s+&йt Б>±eчАў сqп {ПbХsЎT<д\ edь >\ uысч yу XК\ґ+ >T]+ s+&йt #У ьфhкпjуч sкj Б>±eT+ mјояe>± Б ьuы$ yуtж+~? Б>±eчАў ь+&з+# ь+\ sўш±\а eгq mјояe А У q uысч>sў»\kхъsttм #sў&ьмшп, с ь] \+ qt+&з sўt Д$] ш±e&ьмп Z+# &ЬмшП $«q ue\п <л<л ь uаsўtue\t>± eчsўгг&ь stt. > <fiїflа ue\п m+&зbstt {ПkХъsTT u>± ь&зbstt+~. ДHк{ПшП e&з #УsЎўА 85%, eq ь]фа 45% ue\t m+&зbj чstt. шјyfiї eq ь]фа 45% ue\t m+&зb, ue\ dь+kґ 39% Zb, m+ XК + ue\t, >=є ьue\t>± eчsўгг&ь stt? Д+Б<ЫдБ ь<xџ Б ьuысt «+ yк]# с ь+ жd 229

4 Б>±eT+ s T sўшј+ eq ь]ф e&з #УsЎў s+&йt Б>±eч\ $esк\qt Б>±eT+Ам ue\t mјояe dь+kґа m+&зbj чstt? ets Б>±eT+А б $<Ыд+>±»sЎ>шЈbe&ЬмшП >\ ш±sўdyt$t{п? Јояe uысч$t >\ dьqпш±sўt s T\T, mјояe uысч$t>\ s T\А mesўt ue\t m+&зbe&й+ e\q mјояe Б ьuы$ yуtжhкsўt? шјyfiї {ПeqsЎT ZHк Т<л {П dь<дtbхj T+ ТшЈbsTTqўsTT, n~ H\ jуttшјя dь«uыe+ф m+{п Б ьuыe+ # ч ь T+~? m+&зb Tqп ue\t, Д БbХ+ Б Б ьuыe+ # ч ь THкпsTT? e&з #УsЎўА sўt u>± Zbe&ЬмшП >\ ш±sўdyt$t{п? ue\t, uаsўtue\ам {Пм $<дtґ# Г шпф гj TЈо ь+ ь#kхфsўt. ь+ ьфdўqt _ +# TЈо, ф ь\qt Т<л >={є\qt bэ\ашп _ +# TЈо, yк{пм dь+sўшпе+# TЈо, $<дtґ# Г шпф _\Tў\ф qп s T\T mјояe &ЙгT qt KsЎTГ #dьtфhкпsўt. шј mшјsў+ф ф {Пєq ф Tєг&з et]j TT #dьtфqп KsЎTГ eq ь]ф Б>±eT+А ({П dь<дtbхj T+ сqп Б>±eT+) #к Јояe et]j TT e&з #УsЎў Б>±eT+А ({П dь<дtbхj T+ n Јояe >\ Б>±eT+) #к mјояe. ь{пєшј`3: qп, ф <д s T\T ue\ <л«sк {ПbХsЎT<д\ф yкsўt uыс]+# yк]ёшј KsЎTГ uаsўtu$ А T (n&йt>t\а) шј u$а {П bхsўt<д\ шј* +# г&зq uысч$t XК + uаe\ <л«sк {П bхsўt<д\јо nsttq KsЎTГ yуtt Ф+/ mшјsкмшп/ KШ тt sў; шј dь+e sў+а ф <д 130 ` ,000 ` 70,000 qп 110 ` ,000 ` 65,00 ф <д 90 ` ,000 ` 50,000 qп 60 ` ,000 ` 45,000 qп et]j TT ф <д s T*<д ]ш {П eqsўt n+<дtut ш$<ыд+>± с+<л? шј БbХ+ +А сqп Б ь eґшпфшп {П n+<дtut ш$<ыд+>± с+&ь? sў; ш±\+а шјhкп KШ тt ь+ ш±\+а шј u$ qt+&з mјояe uысч$tшп {ПbХsЎT<д\ \_ЫdьTФ+~. З~ m kх<ыдґ ь&йt T+~? Bмм s T m $мjуч +# Tшyк*. шј u$ <л«sк, 2.5% kх>tuысч$tшп {ПbХsЎT<д\ \_ЫщdФ, yуtt Ф+ uысч$tшп sўt n+<л\+fт mмп ue\t nedьsў+? ue\ dь+kґ, u$ А T` б KsЎTГф mјояe Б ьuыyкмп # ч ь T+~? e&з #УsЎў Б>±eT+А шј dьqпш±sўt s T q yуtt Ф+ kэ+ kх>t uысч$tф KsЎTГ#щd &ЙгT m+? qп s T б &ЙгT bэ+<дt к&йt? dьqпш±sўt s T Т<л qп s T\T б KsЎTГqT Z+# # sўґ\t # ь{є*? (с<л: {П m<д &зм TєЈоH ь+\t ф +# &Й+) e sў>

5 {П bхsўt<д\ edь >\ uысч yу XКґмп yуtt Ф+ ф +#к\+fт uаsўtu$ jуttшјя А TqT ф +# &ЙyT q ь]cхяsўeч? neqt Т<л ш±<дt Т<л m+<дtјо? MTЈо У\TkХ? > ш=мп dь+e sк\ qt+&з гtt T ьehк\ sкшј&йа eчsўtњ\t dь+uыс$+# &Й+ e\q, uысч>sў»\ $мjуч>+ф Ф&з ф ] +~. Б&з*ў+>Ґ, А У q >=є ьue\t, uаsўtue\qt e«&й+ e+{п # sўґ\ e\q $# шјеdsўvж +>± sкh+ам uысч>sў»мп yк&й&й+ e\q, б eqsўt u>± ] b Tqп~. etq sкh+а 1998`2002 et<ыдґш±\+а dьsкdь]>± {П kхъstt 3 MTsЎў<лшЈ Z+~. Б>±eT+ eq ь]ф e&з #УsЎў ь{пєшј`4: ь+\ qt+&з bэ+~q Д<лj T+ s T sўшј+ mш±sкјо Д<лj T+ mш±sкјо dь+e sў e] e] KШ t sў; ь Ф qte«\t Д<лj T+ ф <д qп ф <д qп e&з ь+ qп s TЈо #к uыс<лj TшЈ+>± с+t+~? eq ь]ф, e&з #УsЎў Б>±eч\Ам ф <д, qп s T\ et<ыдґ сqп eq ь]фа e]шп ь+ qп s TЈо uыс<лj TшЈ+>± с+t+~? e] {Пм n ґ~ышј+>± $мjуч +# TЈоH ь+ nsttq ьњ{пш, s T\T m+<дtјо e]h ь+&з+#к\qtјо+thкпsўt? ] b Tqп {П eqsўt jуttшјя Б ьuыe+ s с+~? e&з #УsЎўА мedжdьtфqп qп s T jуttшјя Д<лj T+, n м KsЎTГЈо dь] ь&й Т<л сqп<л? e&з #УsЎўА qп s T\ jуttшјя <дj Tj TyУTЖq ь]dжъ T\Јо З sў Б ь<ылq ш±sўdтyуtжhк сhкпj ч? e&з #УsЎўА qп s TЈо eґekхj T+ шј eи Ф>±, uыс<лj TшЈ+>± с+t+<дм nqtјо+thкпsк? q nedьsк\t rsўtгшe&ьмшп s T З sў eи TФ\qT m+# Tшyк? e&з #УsЎўА {П edь qп s Б ьuыe+ # ч жdьtф+~? фd+sy тьsy esўџ kх*&ь]{ (dжшп+б<лu<дt, Д+Б<ЫдБ ь<xџ), Б>±eч\А m+&зb Tqп ue\а sўt #sўtјоh, uысч>sў»\ф dьtdжъsў «+ф <диwжє ш+бbшј]++~. s T\+<дsЎч dь$twжє>± {Пм ь+# Tш=м yк&йtјоh $<Ыд+>± Бb Vж+#кsЎT. ш {П eqsўtqt с ьjуч +# TЈоH $<Ыд+>±, s T\T qп, ф <д Б>ч sўt. Б&з t et]j TT БdжЊ+шЈўsЎў dьчшјеа {ПbХsЎT<д\ (yуtжбш З]>wьHй) ь<д T\qT nqtdь]+# Д+Б<ЫдБ ь<xџ Б ьuысt «+ yк]# с ь+ жd 231

6 MTЈо У\TkХ? e sў> s T\T dьчњ ]Фм bэ+<лsўt. esўё ь {П dь+sўшјеd ш З+Јо&ЙT >T+ \qt (Percoloaton pits) yк«sўt. З+Јо&ЙT >T+ \T m+&зbsttq uаsўtue\а ] {П м\«\t ф +# &ЬмшП &ЙЊ&Й кstt. dжyуt+t ЗTшЈ\T Т<л sкfiїfl 30 фd+.mt. et+<д+>\ >Tў, шјє\t м]аkхфsўt. А ь\ sкfiїуfl, et{пє м+ ь кsўt. З$ {П Б ьyкvь мп З+ш #dж uысч>sў»\\qt ф +# T кstt. ue\ашп sўt #s #j T&Й+ m? e&з #УsЎўА m+&зq ue\ашп sўt #s #dжqўstt s dьvь j T ь&йt T+~? ф q с<дvь]+q n<ыдґj Tq+, {П eqsўt et]j TT s T\ф <лм jуttшјя Б ьuыe+ #УгT T+~? n+<д]ш sўt uысч$tф сqп yуtt Ф+ {ПА, dьettб<л\t, etvь dьettб<л\t, uысч>sў»\а сqп {ПА 97 XК + с ьapples. 2.5`2.75% eчб yt et+sўt. BмА 1.75`2% (etч&з+ s+&йt e+ T\T) sўt >ўwжj TsЎTў, et+# T, VжeTbХ + sўч ь+а >&Й шј{пє с+t+~. 0.7`0.8% et+sўt uысч>sў»\+>±, H\А {П Д$] sўч ь+а с+t+~. 0.01% шј+fт Јояe ь]eчd+а et+sўt с ь] \»\+ sўч ь+а dьsўdьt \T, q<дt\а с+t+~. et+sўt #к Јояe>± сqп ьњ{пш $# шјеd с ьjуч +qўstt #к ш±\+ esўјо n+<дtutа с+t+~. {Пм $# шјеd m $мjуч +# e# Гм nqјо+thкпe? e&з #УsЎўА шјhкп eq ь]фа s T\ ь]dжъ u>t+&й&ьмшп ш±sўdyt$t{п? e&з #УsЎў, eq ь]ф Б>±eч\А s T\T, dь+sўшпе+# TЈо+THкпsЎT? ьpsў«+ yкsyфw&й ( s+&йt q<дt\t Т<л ш±\te\ et<ыдґ>\ uысч БbХ+ +) Д<ЫлsЎ+>±, м ьdt q s T\T Б>±eT dь]vь<дt \qt мsўнstt+#yкsўt. s+&йt Б>±eч\ et<ыдґ>\ ettsўt>t {ПbХsЎT<д\ eґedьъ Д<ЫлsЎ+>±, б Vь<дT \T мsўнstt+# г&$. eґedьъам dьuысtґ\+<дsўч M{Пм kхeчхшј+>± n+^шј]+#кsўt. {П eqsўt\qt dьetsўъe+ +>± с ьjуч +# Tш&Й+АH n_ыeи~ <л с+t+~ nм У* жq ets=шј n<ыдґj THкмп ь]o*<л +. dь+<дsў +`2: ш= Ф ь*ў Б>±eT+А {П j ч»eчqґ+ ~XЇ>± шј Б ьj T п+ dь s q eчsўz<дsўщшј «+А Б>±eT Б ь»\t n+<дtutа сqп {Пм dь s q Ш yк&йtшe# TГH б n<ыдґj Tq+ У*j TCТdьTФ+~. n<ыдґj THкмшП ett+<дt,

7 ш= Ф ь*ў Б>±eT+ jуttшјя dьs«шп+~ $wьj ч\qt У\ў+ #dж+~. (i) kх>tuысч$t шјhкп ;&ЙT uысчett\t $dьиф +>± с+&$ (ii) Јояe nшјеsкdьґ (iii) БXК$TЈо\T Јояe>± с+&кsўt (iv) qп шјet к\а Т<л bэ\а БшП$Tdь+Vь sўш±\t Т<л msўte\t mјояe>± yк&yкsўt (v) ь+ ~>Tг&з Јояe>± с+&~ (vi) Б>±eT+А {П dь+sўшјеd мsкаd+ шјя{п ЈL&Ь Т<дT. с књ<дшј, Д<лj чмп ф +bэ+~+# $<ЫлHк\T (H\, {П dь+sўшјеd ь<д T\T) б Б>±eT+А m net\t»]>±jуч ь]o*<л +. З+sпwьqџ Бш± t ШфdsYГ ЗHйdжєчґ{џ тьsy фd$t`m]&й Б{ жш (ICRISAT) Б>±eTdьTФ\qT ф <д dь+kґа $<лґ e+ T\qT #j T&ЙyT ш±јо+&ь, dь s q <ЫдsЎ {П м\te et]j TT H\ dь+sўшјеd мsкаd\t # ьє&ьмшп ш±e\dжq kх+ш шј qt n+~+#кsўt. б ь<д T\мп kхeчхшј+>±, eґшпф> +>± s Tф ш+бbшј]+ ьг&ь stt. ш=мп eqsўt\qt ] bэ+<д&ьмшп, ш=мп+{пм ] bјо+&ь dь+sўшпе+# Tшe&ЬмшП б ь<д T\T dьvьшј]+#кstt. ш±eq, dьtdжъsў j ч»eчqґ+ # ьє&й+»] +~. ICRISAT mшјя&й с+~? n~ мsў«vж+# ш±sўґбшјeч\ф MT сbх<ылґj TTм # ]Г+ мy~шј j чsўt#j T+&з. dьett<лj T Д<Ыл] $<ЫлHк\T (Community based interventions) 300 qt+&з 2000 тьt.mt. {Пм м\te #щd 14 мsкаd\t (шј{п et{пє et]j TT 13 З sў ДqшЈє\T) шјє&й+»] +~. 60 qп З+Јо&ЙT >T+ \T et]j TT 38 фvш±єsўўа bэ\+ >Tў ьp]ф #XКsЎT. ь+-1: kхeчхшј #УsЎTe MTЈо У\TkХ? lsк+kх>sy БbХC ЈоєqT b# +bх&йt БbХC Јоє nм ЈL&Ь n+{sўt. З~ ><лe] q~ф сqп БbХC Јоє. У\+>±D БbХ+ +Ам n~ышј uы>±мшп З~ JeHк<ЫлsЎ+. шјш+q>sy, esў+>џ, Д~u<й, q\ў>=+&й, KeTа+ хўyкdьt\ nedьsк\qt б БbХC Јоє rsўtdьtф+~. ><лe] q~ф, З sў sкh+а ДqшЈє м]а+# &Й+ e\q, mјояe XК + sўt Д+Б<ЫдБ ь<xџјо #sўјо+&ьh ф sкбcхє\а м\te #j Tг&ЙT +~. Д>dьTє 2013 >D+ш±\ Б ьш±sў+ б БbХC Јоє jуttшјя n+# Hк yj Tг&зq {П м\te kхetsўъґ {П.m+.dж.\T. Бosк+ kх>sy БbХC Јоє Д+Б<ЫдБ ь<xџ Б ьuысt «+ yк]# с ь+ жd ь+-2: ш±+чsy щd<дґ+ 233

8 &У ш\t Т<л n&йt шјє\t м]а+# &Й+ <л«sк qўш±\te Т<л \ш О ш±\te (lsкyйtkх>sy БbХC Јоє ]»sк«j TsY qt+&з e#г~)јо <д>zsўа >\ 28 m+&зq ue\ашп sўt #s #j T&Й+»] +~. n+ ш±јо+&ь esўё ьsўt dь+sўшпе+# Tш>*>±sЎT. ш=яшјя {П м\te мsкаdмшп {П $мjуч><лsўt\ dь+ б мsкаd\а м\te #j Tг&зq sўt, m+&зq ue\ашп uысч>sў»\+>± sўt #sўtјо eчб yt с ьjуч +# г&зq~. s T Д<Ыл] $<ЫлHк\T (Farmer based interventions) s T Д<Ыл] ш±sўґбшјeч\t мsўнstt+# TЈом Б ь шјяsўч et bэ\а eґшпф> +>± H\, {П dь+sўшјеd ш±sўґбшјeч\qt net\t#xкsўt. yу&й\tњ #кfiїуfl j Tґ&Й+, Јояe m TФ ф ]> ь+\t ф +# &Й+, ш±+чsy щd<дґ+ #j T&Й+ yуtt<д q j ч»eчqґ ь<д T\T bх{пdьчф H\, sўt, bwьш±\t <дt]«мjуч>+ ш±јо+&ь ш±bх&йt THкпsЎT. шј\t ь мyкsўd ь<д T\T bх{п+# &Й+ ut 38 фvш±єsўў bэ\ # Tчє BsЎИ# TsЎБkХш±sЎ+А >Tў шјє&й+, yк\t\јо n&й +>± ш±+чsy #j T&Й+ <л«sк esўё ь {Пм dь+sўшпеdьtфhкпsўt. >Tў г\+>± с+&+<дtјо H\А HУ Б{А»Hй м\«\t ф ]>+<дtјо >ўmt<д >ўм]dж&зj ч (bэ&з H\А ф ]> >чґyйt yуttшјя)\qt ф +# T THкпsЎT. s T\T сetа&з>± {Пм $мjуч +# Tш&Й+, dьчшјеащd<дґ+ ь<д T\qT bх{пdьtфhкпsўt. ь+-3: yу&й\tњ #кfiїfl ь<д ь+-4: >ўм]dж&зj ч ф + ьшј+ yу&й\tњ #кfiїуfl rj T&Й+, dьчшјеащd<дґ ь<д T\T bх{п+# &Й+ e\q фvш±єsўtјо 250 шпа\ ф >± C qп\t, 50 шпа\ф >± yуttшјяc qп\t n~ышј ~>Tг&з kх~ы+#кsўt. _+<дtщd<дґ+ net\t #j T&Й+ e\q 70% {Пм bэ<дt ь #j T>*>±sЎT. З+ et+ $<Ылq+ nsttq ьњ{пш <дtsў<диwьєexк TФ Б ь ь+# yкґ ьф+>± З ьњ{пшп шe\+ 2% eґekхj T uысчett\а eчб yt б $<Ылq+ net\t»sўt>t +~. ;&ЙT uысчett\ n_ыeи~ ` yуttшјя\ ф + ьшј+ s&йў yу+г&з, bэ\t, ш±\te\ >ў yу+г&з с ьjуч>шјsўyуtжq C T\ yуttшјя\qt ф +# &Й+ <л«sк ;&ЙT uысчett\ n_ыeи~ #j Te# TГ. 0.3 MTsЎў m TФ шјє\qt шј{пє e sў>

9 MTsЎў <дчsкмшп шј{п #= ьappleq ш±+чsy #XКsЎT. d к ть\+ yуttшјя\ bхч nhшј с ьjуч>шјsўyуtжq C T\ yуttшјя\qt >ўм]dж&зj ч yуttшјя\qt s T\T ф +# &Й+ yуtt<д\t ф {єsўt ь+&йў #УTў, fтјо #УўqT Hк{sЎT. ш= Ф ь*ў шdtdьє&ыа dьvь» eqsўt\qt dь~«мjуч>+ ь+-5: г+»sўt uысчettаў #Уў ф + ьшј+ #dьtш&й+а yкsўt nqtdь]+q б шdtdьє&ы\а {Пм bэ<дt ь ь<д T\qT nqtdь]+qtў>± MTsЎT >T]Ф+#кsЎT? Д+Б<ЫдБ ь<xџа n+<дtutа сqп yуtt Ф+ sўt 3814 y\ $T*j Tqў ЈLґ_ш n&йt>t\t ({П.m+.dж.) с ьjуч +# г&зq yуtt Ф+ sўt ` 2300 {П.m+.dж BмА, {ПbХsЎT<д\Јо ` 2268 {П.m+.dж >иvь edьsк\јо ` 21 {П.m+.dж ь]бxїet\јо ` 10 {П.m+.dж XЇшПФ с књ<дшј Јо ` 1 {П.m+.dж 2025 dь+e sкмшп nedьsўetjtґ sўt 3989 {П.m+.dж. BмА {ПbХsЎT<д\Јо 3814 {П.m+.dж, >иvь edьsк\јо, 122 {П.m+.dж ь]бxїet\јо, 51 {П.m+.dж, XЇшПФ с књ<дшј Јо 2 {П.m+.dж\T nedьsў+. {П eqsўt\ ьў CБ> ФeVж+# T+<дqTЈо+THкпe? uыс$wьґ TФА etq rsўtгш>\etqtјо+thкпsўt? З sў sкбcхє\t Т<л nedьsўyуtж З sў <XК\ф etq+ Д<ЫлsЎ ь&йe\dж edьtф+<дqtјо+thкпsк? Д+Б<ЫдБ ь<xџа eґekхj T+А {ПbХsЎT<д\ шdь+, yк& {Пм Z+# &Й+ kх<ыдґeч? kх<ыдґ ь&йt T+~? {П $dьфsўd, $мjуч>±мшп # {є\t nedьsўeч? nstt m+<дtјо? Д+Б<ЫдБ ь<xџа {ПbХsЎT<д\ шdь+ n+<дtutа сqп {П eqsўt\t m+ XК + uысч yу XК\ґ+ З sў {П eqsўt\ e\q {ПbХsЎT<д\ dь<дtbхj T+ bэ+~+~? uысч>sў»\qt ф +# Tшyк* q nedьsў+ m+ У Hк с+~. mјояe XК + sўt eґekхj TsЎ+>+А $мjуч +# г&йt T+~. ><лe], шјиcхн e+{п ф <д q<дt\t сqп ьњ{пш, uысч>sў»т eґekхj чмшп, {ПbХsЎT<д\Јо etч<ылsў+. etq sкбcхємшп б q<дt\t m+ esўјо uыс<лj TшЈ+>± с+&ьа n+ ytsўјо Д+Б<ЫдБ ь<xџ Б ьuысt «+ yк]# с ь+ жd 235

10 З sў eqsўt\t 5% #УsЎTe\T 15% ш±\te\t 37% uысч>sў»\+ 43% ь+-6: {ПbХsЎT<д\ kвшјsкґ\t $d ФsЎн+ с ьjуч> ь&й+ Т<дT. BмшП >\ uысч>sў»\qt ф +# Tшyк* q uысч>sў»\ eqsўt\t y>+>± ] b THкпsTT шј<л! BмшП Б ь кґeчпj ><лe] qb»\t etq sкбwьє+а Бosк+kХ>sY yуtt<д q БbХC Јоє\qT м+ ь&ьмшп dь]b&й+т<дt. ф qtqп sкбcхє\t ь]$t T\Јо $T+ {Пмм $мjуч dьtф+&й&йyt BмшП Б ь<ылq ш±sўd+. б $wьj ч\а <XК\T, sкбcхє\t n+<д]ш Hкґj T+ шј*> # #j ч*. dь] ь&ь {ПbХsЎT<д\ kвшјsўґ+ шј* +#к\+fт sкбcхє\t, ьм#j ч*? sўt nh~ шј ьqsўt<д]+ ь<д q eqsўt nsttq ьњ{пш, n<дt ь ТЈо+&Ь Bмм $мjуч T+< ЈL&Ь etqјо У*dж с+&ь*. шјґs껴 n_ыeи~ ш±sўґбшјet+ (UNDP United Nations Development Programme) Б ьш±sў+ mшјя&у шј eґшпфшп dь+г+~ы+ yк]ёшј {П dьsў тьsк 1700 тьt.mt. шјhкп Јояe с+<, Д БbХ+ к\а {П eqsўt\t u>± Zb THкпj Tм nsўъ+. шјґs껴 dь$t jуttшјя ДVь sў et]j TT eґekхj T dь+dьъ (Food and Agriculture Organization) n+# Hк Б ьш±sў+ 2025Hк{ПшП $$<Ыд <XК\А мedжdьtфqп 1.8 _*j Tqў Б ь»\t {Пш=sЎ dь et ete кsўt. шји ґ+`1 MTsЎT мedжdьtфqп sўt с ьjуч +# г&йt +~. <дt]«мjуч>+ #j Tг&ЙT +~ et]j TT ьq'# Бш j T+ #j Tг&ЙT T+< n<ыдґj Tq+ #j T+&з. dьvь $<лґsўtъ\t, сbх<ылґj TT\ dьvь j T+ Б ьxкпe[м sўчbэ+~+, <дt ЗfiЇflqT n<ыдґj Tq+ #j T+&з. n+<д]ш sўt n+~+# $<ЫлHк\qT nh«wж+ # ]Г+# +&з. etq# Tчє с+& >±*, sўt, H\, KмC\T, З+<ЫдHк\T, yуttшјя\t,»+ Te\T uысч$tф с+& dьvь» eqsўt\t. esўфeчq+а et]j TT uыс$wьґ TФА Je\п uыс+ bэ+<л\+fт dьvь» eqsўt\t dь+sўшпе+# г&ь*. etq+ J$+# &ЬмшП nedьsўetjtґ ДVь sў+, sўt, >±*, мyкdь+ nп dьvь» eqsўt\ qt+&з \_ЫkХФsTT. ш=мп с ьjуч>+q sўyк, ] с Њ Ф #j Tг&ЙT кstt. M{Пм ьqsўt<д]+ ь<д q eqsўt\t (Renewable resources) n+{sўt e sў>

11 » З+<ЫдHк\T e+{п eqsўt\qt ьqsўt<д]+ ьтett. шјkх] M{Пм ьp]ф>± yк&йtјоqпўstt, n$ m ьњ{пш ] bsttqfтў. n Јояe ш±\+ З$ $мjуч +# г&й кstt. ш±, З$ j чsўyк«\+fт #к ш±\+ ь&йt T+~. M{ПH ьqsўt<д]+ ьтм eqsўt\t (Non renewable resources) n+{sўt. Б ь»\t #к esўјо б dьvь» eqsўt\qt HкXЇq+ #dьtф+{sўt.»+ Te\qT y{&й кsўt. n&йe\qt q]шп ydьtфhкпsўt. Bм e\q H\, >±* et]j TT {П<л«sк ш Јо >TsЎe T+~. А ьuысчsttwьєyуtжq eґekхj T ь<д T\ e\q H\ kхsў+ Zb T+~. З+<Ыдq eqsўt\t ] b THкпsTT. sўt, >±* Ј\Twж ete THкпsTT. б dьvь» eqsўt\qt $# шјеd q+ с ьjуч щdф #к ш±\+ esўјо З$ n+<дtutа с+{stt. dь+sўшјеd <л«sк Б ь»\t dьvь» eqsўt\ eґsкъмп Z+ dь s q Ш А $мjуч +#к*. MTЈо У\TkХ? Б ь ь+# +Ам #к БbХ+ к\а {П $мjуч>+ф мщw<л\t сhкпstt. ДБщdє*j ча шјsўte e\ў dь+uыс$+q rбeyуtжq {П ш=sў e\q \Јо fiїуfl ф є&й+, yкvьhк\t шј&й>&й+, б ш=\qt {П м+ ь&й+ e+{п ш±sўґшјbх\t мщw~+#к\м с ФsЎT«\T CШ#XКsЎT. n+<дte\ў Б ь»\а {П $мjуч>+ф ne>±vьq шј* +~. eи<ылqt n]шјє>*>±sўt. > s+&йt XЇ кu \А eчqe»hкuы n ґ~ышј+>± ф ] +~. ДVь sў+, ЗfiЇуfl, edьtфe\ с Њ Ф, sўyкd, $<дtґ# Г шпф шdь+ З+<ЫдHкмп et+&з+# &Й+ шdь+ dьvь» eqsўt\qt _*j Tqў Б ь»\t $мjуч dьtфhкпsўt. etqt>&й ш=qkх +# &ЙeTH~, dьvь» eqsўt\qt $# шјеd с ьjуч +# &Й+ф Д<ЫлsЎ ь&з с+t+~. eqsўt\qt dь+sўшпе+# e\dжq nedьsў+ З sў nedьsк\ $uыт~dьtф+~. ш=+ et+~ Б ь»\t ь]бxїet kхъ ж+# &ЬмшП nm БbХ+ + dь s q<дм uы$kхфsўt. шј\ ь ь]бxїet yкsўt n&й$ам #УўqT мsкаdмшп с ьjуч +#к\qtјо+{sўt. шј yкґbхsў шј+ф Д uысч$tф шј ь]бxtqt Т<л cх ж+>ґeчџqt м]а+#к\qtјо+t+~. б nedьsк\п yкґbхsў esкz\јl bх\јо\јl dьггt>±h $\TyУ q$>±h nм ж+# e# TГ.. ш± n&й$ам yуttшјя\t,»+ Te\ >T]+ ьp]ф>± et]be&й+»sўt>t +~.»+ Te\T З sў ДyкkХ\Јо sў*bjt yк{пшп qwьє+ #ЈLsЎTdьчФ uыс$wьґ TФА с ьjуч> ь&йe\dжq eqsўt\qt ] bjt #dьчф, H&ЙT n+<дtutа сqп eqsўt\мп+{п HкXЇq+ #dьчф etq+ n_ыeи~ jуttшјя Б ьjуч»hк\qt шпяdьtфhкп+. sўt ьњ MT Hк шј ettkґ eqsўtqt >T]+ sкj T+&з. ь+-7: dьtdжъsў n_ыeи~ Д+Б<ЫдБ ь<xџ Б ьuысt «+ yк]# с ь+ жd 237

12 n_ыeи~, dь+sўшјеd s+&з+{пш БbХ<Ылqґ$TdьчФ etqt>&й kх +# e# TГqT. uы$ sк\јо nedьsўetjtґ dьvь» eqsўt\qt n+<дtutа с+&$<ыд+>±, etq+ ьsкґesўdмп с ьjуч +# TЈоqпўsTT n~ dьtdжъsк_ыeи~ ne T+~. dьtdжъsў+>± J$+#к\+fТ etq+ mhп sўш±\ eqsўt\qt CБ> Ф>± $мjуч dьчф dь+sўшпе+# Tшyк*. MT ь]dьsк\ам шј Б ь<ылq eqsўtqt yк&йt ч dь+sўшпе+# TЈоH$<Ыд+>± З sўt\qt m dь+dж<дt\qt #kхфe? dьtdжъsў j ч»eчhкґмшп, ш= Ф ь*ў #XКsЎT? n&й$: шј Б ь<ылq ьqsўt<д]+ ь<д q eqsўt n&йe\t #к БbХeTTKґ >\eм nqtшe&ьмшп ш±sўdyt$t{п? n+{]я{пш± ьњ $T *q K+&Ь\мп+{ПАqч n&йe\t сhкпstt. yуttшјя\јо,»+ Te\Јо шј >= ьњ Дyкdь+>± сhкпstt. Б ь ь+#кмшп n&йe\t } ж] TФ\ e+{п$ et]j TT ш= Ф J$ кмшп bwьш±\q+~+# Б ьettk kхъq+. шјятqмп с Њ TФ\м#Г n&йe\qt, $# шјеdsўvж +>± HкXЇq+ #dьtфhкп+. шј\ ь Т<л eґekхj T+ Т<л n_ыeи~ щ ] Б ь»\t n&йe\qt qsўtјо THкпsЎT. Б ь dь+e sў+ uысч$tф 36 $T*j Tqў mшјsк\ n&йe\t (Д+Б<ЫдБ ь<xџам dь>uы>+ шјhкп mјояe uы>+) q]шпyj Tг&ЙT THкпsTT. n&йe\qо q]шпyj T&Й+ e\q eqґc T\ ДyкkХ\T HкXЇqeTe кstt H\ш mјояee T+~. Vь] >иvь yкj TTe\T (Green house gases) $&ЙT<д, uыц>[шј yу# Г<дHкмшП (Global warming) <л]rkхфstt. Б ь ь+# +А $&ЙT<д\jTґ Vь] >иvь yкj TTe\ yуtt Ф+А 15% yкj TTe\T n&йe\qt qsўшј&й+ e\qh $&ЙT<д\e THкпsTT. nm с Њ TФ\ щdшјsўd шdь+ e+#уsўјојо et]j TT JeHbХ~ шdь+, etqt>&й шdь+ n&йe\ф Д<ЫлsЎ ь&з J$+# Б ь»\t n&йe\t qsўшј&й+ e\q #к qwьєb THкпsЎT. uыс$wьґ TФА б eqsўt\t n+<д]ш n+<дtutа с+&ь\+fт, n&йe\ dьtdжъsў к«мшп ш=мп ettkґ ь<д T\qT nqtdь]+# &Й+ #к ettkґ+. netи к<$, ДyУT Јоeч sф\t yк] Б>±eTdьTФ\ шј*dж #УўqT шц *+# Tш=м n&йe\qt ш±bх&+<дtјо yкsўt #dжq Б ьj T п+ etsўteтм~. uыс$wьґ Y sк\јо nm eqsўt\qt n+<дcтj ч\+fт dьtdжъsў nm $<ЫлHк\qT (Sustainable forestry practices) nqtdь]+# &Й+ nedьsў+. sк»kхъhйа yу cнstt\t #dжq ш±sўґбшјet+ etqјо eчsўz<дsўщшј+. netи к<$, ДyУT Јоeч sф\t, Б>±eTdьTФ\+<дsЎч шј*dж Б>±eT dьmt ь+а с+& n&йeаўм eише±\qt ш={пєyj TЈо+&Ь ш±bх&йtш=hкпsўt. З+{П n<дt yуtжq с<дґeч\t etqјо ьsкґesўdмп ш±bх&йtш&й+а dьчњ ]ФмkХФsTT. n&й$м q]шп шј\ ь щdшј]+ sк»uысeq+ шјtєшyк\qп sкe>±]шп eґ sшј+>± bsк+ #dж n&й$ Б ьxк+ yуtжq dьvьdь+г+<ылмп >&Й ь&ьмшп Б ь q ьphкsўt. Б ьшји м ш±bх&+<дtјо 29 мj Teч\ dь«j T# є+ #dьtјоhкпsўt. etqsкбwьє+а ЈL&Ь #У+# T\T, >+&ЙT\T n&йe\а J$dьчФ n&йm dь+ ь<дqt ш±bх&йtјо+tqп $<Ылq+ >T]+ MTsЎT e sў>

13 7e sў> А Єn&Й$ etq Jeq+ bхsѓў+а # ~yкsўt шј<л! n&йe\qt ш±bх&йtш&ьмшп dьtdжъsў nm ь<д T\T ш=мп bх{п+#к*. с<лvьsўdјо #к Јояe>± #УTў qsўшј&й+, dьvь»+>± #УTў ] m<д>&ьмшп neш±xї+ шј* +# ь<д T\T bх{п+# &Й+, m ФsTTq #УTў, ф <д ф <д #УўqT ф <д m TФq q]шп yщd $<ЫлHк\qT мщw~+# &Й+ yуtt<д q$. ьq'# Бш j T e\q #УўqT dь+sўшпе+# e# TГqT. с<лvьsўdјо #У Hк et]j TT yуtшп ш <XК\ Б ь»\t sкj T&ЬмшП et]j TT З sў nedьsк\јо yк& ш± кмп, ш±sўt uаsўt qt ] yк&й&й+ <л«sк n&йe\qt dь+sўшпеdьtфhкпsўt. Б ь ь+# +Ам ш± +А dь>uы>+ ] yк&й&й+»], Б ь ь+# +Ам ш= Ф ш± кмшп сqп nedьsў+ rsў&йyt ш±јо+&ь uысч$tф qtqп #УўqT ш±bх&зqўe T+~. ш=мп шј\ ь edьtфe\јо г<дt\t>± yу<дtsўt e+{п З sў Б ь кґeчпj ч\ #dжq edьtфe\t yк&йe# TГ. yу<дtsўt y>+>± ф ]> г\yуtжq шј >&з C yуttшјя. H\ (Soil) ДVь s Њ ФшП H\ #к ettkґyуtжq~. etqјо nedьsўyуtжq ь+\t ь+&з+#к\+fт #к kхsўe+ yуtжq H\ с+&ь*. eqґc yуttшјя\t ф sў>±\hкп H\ nedьsў+. yуttшјя\t,»+ Te\T et]j TT З sў eqsўt\qt dь+sўшпе+# Tшe&ЬмшП etq+ #щd nмп Б ьj T кп\t, H\ dь+sўшјеdф H Д<ЫлsЎ ь&з с+{stt. ш bэ\+а ш sўшј+ ь+qt ь\teчsўtў ь+&з+# &Й+ e+{п А ьuысчsttwьєyуtжq eґekхj T ь<д T\T H\Ам bwьш±\qt =\ kхфstt. ш=+&й БbХ+ к\qt <дtqп&й+ e\q sўt, >±* <л«sк H\ш #к mјояee T+~. H\\ dь+sўшјеd $<ЫлHк\А шј+чsy ь{ є ь+\ (Contour strip cropping) ь<д шј{п. б $<Ылq+А H\yк\TЈо n&й +>±, >±*M# ~XЇЈо n&й +>± <дtмп ш=яшјя esўtdьа ш=яшјя sўшј+ ь+qt ykхфsўt. с<лvьsўdјо шј esўtdьа yуttшјяc qп ets=шј esўtdьа ><ЫдTeT З+шшЈ esўtdьа шўesy ( ь*+ ) ь+\t ь+&з+# &Й+. ysўtysўt ь+yуttшјя\t ysўtysўt sўш±\ ysўt eґedьъ\qt, _Ыqп ь]eчd+а ДЈо\qT шј* с+{sўt. ш±г{пє H\БшЈeTшЈеj T+»sЎ>Јо+&Ь ш±bх&йt кstt. n> ь+шщd ь&йt ЈL&Ь ш=яшјя yуttшјяqt Т<л qп >T+ ьqt rdжyj T&Й+ e+{п m+ жшј e+ ь<д T\T (Selective harvesting) bх{п+# &Й+ e\ў $T *q yуttшјя\t H\ ш=tєјо bјо+&ь ь{пє с+# T кstt. Je yу $<Ыдґ+ (Biodiversity) uысч$tф мedжdьtфqп Je\А >\ yу $<ЫдґyT JeyУ $<Ыдґ+. Б ьшји qt+&з etqјо \_Ы+# с Њ TФ\T et]j TT uы\п Je yу $<Ыдґ+ qt+&з bэ+<дt Tqпy. ДVь sў ь<лsкъ\t, мsкаd\јо с ьjуч +# ь<лsкъ\t, Wwь<Ыл\T \_Ы+#к\Hкп et]j TT ь]xїубuысyуtжq, Дs>ґшЈsЎyУTЖq H\ с+&ь\hкп Je yу $<Ыдґ+ m+ nedьsў+. Д+Б<ЫдБ ь<xџ Б ьuысt «+ yк]# с ь+ жd 239

14 шј C Zb&Й+ yуtt<д +~ n+fт n~ б uысч Б ь ь+# + qt+&з n<диxїґ+ ш±uа TqпTў>± uы$+#к*. H&ЙT Je\T n+ ]+# st dьvь»+>±»]> <лмшјhкп 1000 stў mјояeм XКБdьФy Ф\ n+# Hк. y{&й&й+, ш±\twьґ+, ДyкkХ\ $<Ыд«+dь+ e+{п ш±sўґшјbх\t JeyУ $<Ыдґ $HкXЇHкмшП <л]rdьtфhкпstt. uысч$tф >\ yуtt Ф+ JeC T\ dь+kґ У*j TшЈbe&Й+ e\ў mмп Je\T n+ ]+b THкпjУч У\TdьTшe&Й+ шјwьє+. XКБdьФy Ф\T Б ь dь+e sў+ y\ш=\~ ш= Ф Je\qT шјqt>=+thкпsўt. с<лvьsўdјо ьhкeча 19 eише±\qt У\TdьTЈоqп sўyк, XКБdьФy Ф\T 1200 $$<Ыд ;{Пџ C T\qT шјqt>=hкпsўt. BмА 80% C T\ >T]+ ndь \T У*j T<дT. uысч$tф мedжdьtфqп C T\ dь+kґqt >T]+q $$<Ыд n+# Hк\ Д<ЫлsЎ+>±, Б ь dь+e sў+ etq+ 200 qt+&з 1,00,000 C T\qT шањe&й+»sўt>t T+~. ДVь sў eqsўt\t yу $<Ыдґ+>±, dьetи~>± с+&$<ыд+>± etq+ Je yу $<Ылґмп ш±bх&йtшe\dжq nedьsў+ с+~. ДVь sў+ шјhкп Je yу $<Ыдґ+ >= ьњ~. с<лvьsўdјо Б ь ь+# + yуtt Ф+А 50,000 qt+&з 70,000 eишје C T\qT Wwь<Ыл\ j чша $мjуч dьtфhкпsўt. MT ш±\а, bхsўtя\а >\ ЄHйqT # чщdф Б ьxк+ мdьtф+< Т< ш±, HйА >&з ф +# &ЬмшП mмп yуttшјя C T\qT ьp]ф>± HкXЇq+ #XКs MTЈо У\TkХ? б$<ыд+>± ф +# >&з З sў <XК\ qt+&з rdьtш=мeгq~. MT ь]dьsў БbХ+ к\а шј ЄHйqT ь]o*+# +&з. <лмм ш±bх&йtшe&ьмшп m+{п j ч»eчqґ ь<д T\T bх{пdьtфhкпsўt? ЄHй qt+&з =\ +# $$<Ыд yуttшјя\ щ sўўqt eч* qt+&з шјqtшя+&з. s T ЈL&Ь bэ\+а З< $<ЫлHкмп bх{пkхф&ь? Hй JeyУ $<лґмп Бb VжdьTФ+<л? шји ґ+`2 MT З+{Аў, ь]dьsў БbХ+ к\а mмп sўш±\ ш ш±\thкпjуч шјqtшя+&з. nмп ш±а ш sўшјyуtжq ш ш±\t с+{j ч? ш ш±\ щ sўўqt #кsўtєф sкj T+&з (ш ш±\ щ sўtў У*j TшЈb ф <д yк]м n&з У\TdьTш+&з). Б ь ш±\+а, yкsкмш=шјkх s Hк, ш ш±\ смшпм qyуч<дt #j T+&з. nмп ш±аў б шји кґмп #dьчф шј dь+e sў ш±\+ n<ыдґj Tq+ #j T+&з. m ьapple&йt mјояe sўш±\ ш ш±\t шјм жdьtфhкпjуч шјqtшя+&з. sўyк dь+e sк\а Д ш ш±тyуtжhк n<диxїґetj чґj ч n<ыдґj Tq+ #j T+&з. eqґ C T\qT, yк{п ДyкkХ\qT sўшпе+#+<дtјо ш=мп Б ьuысt к«\t с<лґqehк\qt, #XКsTT. ш=мп C T\T n+ ]+be&ьмшп <л]rщd y{&й&й+, # ь\t ьє&й+ e+{п ьqt\qt мщw~ы+# Б ьj T п+»sўt>t +~.» З+<ЫдHк\T (Fossil fuels) u >TZ, ф Б{А*j T+, dьvь» yкj TTe e+{п» З+<ЫдHк\T y\ dь+e sк\ e sў>

15 шп+<д uысч>sў +А bх TЈоbsTTq eишје,»+ T шјfi гsк\ qt+&з с Њ Ф ne кstt.» З+<ЫдHк\T с ьjуч> ь&й кstt? ndtxїшпф 1% yк{пм m+<дtјо dь+sўшпе+# Tшyк*? eґsкъ\t 24% ф Б{А*j T+qT yкvьhк\аh ш±јо+&ь bхўdжєш, З sк\t 2% dж+<д{пш, sўг sўt, HУ Hй, et+<дt\t, kв+<дsўґ ь<лsкъ\t, yуtжq+, ь]xїубuыс с Њ TФ\T, yу <дґ u >TZ 42% ь]шјsк\t yуtt<д q$ j чsўt #j T&Й+Аqч ь+`8: uыsў <XЇ+Ам ш=мп eqsўt\ $мjуч> XК + с ьjуч kхфsўt.» З+<ЫдHк\T ] bјо+&ь с+&ь\+fт yк{пм dь+sўшпе+# Tшe&Й+ nedьsў+. M{Пм et+&з+q ь&йt $&ЙT<д\jTґ yкj TTe\T ш±\tcхґмп шј\t>cтkхфstt. ш±г{пє,» З+<ЫдHк\ $мjуч>+ф n<дt ь с+& # чdьtшyк*. XКБdьФy Ф\T» З+<ЫдHк\Јо Б ь кґeчпj ч\qt nh«wжdьtфhкпsўt. ш±sўtў, З sў yкvьhк\t q&й ь&ьмшп XЇшПФq+~+# >\ ьqsўt<д]+ ь<д q Je З+<ЫдHк\qT (Bio fuels) с Њ Ф #j T&ЬмшП Б ьj T пdьtфhкпsўt. dьчsўtґ&йt, >±*, sўt yуtt<д\>t yк{п qt+&з $<дtґ YqT с Њ Ф #j T&Й+А XКБdьФy Ф\T $»j T+ kх~ы+#кsўt. MTЈо У\TkХ? гjуч &ыхџ с Њ ФшП CБ{АbтХ шјsкяdt jуttшјя $ ФHк\T yк&й&й+ nh~ XЇшПФ dьtdжъsў к«мп kх~ы+# &Й+А uыsў <XЇ+ jуttшјя Б ьd[шја ettkґyуtжq тьtє+. CБ{АbтХ yуttшјя\ ф + ьшј+ф Д+Б<ЫдБ ь<xџ Б ьuысt «+, ]\j THй шј+ф шј ьњ+<лмп #dьtјо+~. CБ{АbтХ yуttшјя\qt ф + HкDґyУTЖq гjуч &ыхџqt с Њ Ф #j T&ЬмшП б шј+ф ш±шпhк&й e<д 200 mшјsк\ dьъмп щdшј]++~. Д+Б<ЫдБ ь<xџ Б ьuысt «+ yк]# с ь+ жd»б{а ь» З+<ЫдHк\qT CБ> Ф>± $мjуч dьчф, Б ь шјяsўч yк{пм dь+sўшпе+#к*. $<дtґ Y BbХ\qT, ь]шјsк\qt yк&йq ьapple&йt dж«#y\qt Д]Њ yj T+&з. $<дtґ YqT Д<л#щd ь]шјsк\qt eчб yt ш=q+&з. M q ь&йt q&йe&й+, фd шпџqt с ьjуч +# &Й+ #j ч*. ш±sўў e+{п kэ+ yкvьhк\а ш±јо+&ь гdьt \T, s fiїfl e+{п Б ьc sўyкd eґedьъ\ <л«sк Б ьj чdпщdф uыс<лj TшЈ+. б $<Ыд+>± #щdф dьeчcмшп m с ьjуч> ь&йt T+< sў> А # ]Г+# +&з. dьvь» yкj TTe 7% qчhу\t 24%»Б{А ь $ ФHк\T 241

16 242 10e sў> kвsў, ьeq,»\, n\\ $<дtґ<дt Њ Ф >T]+q dьeч#кsкмп щdшј]+# +&з. БkХя t ьdьфшј+ j чsўt#j T+&з. ndt$<дtґ Y <лм Б ьuыyк\ >T]+ MT сbх<ылґj TTм # ]Г+# +&з. KмC\T uысч$tа Kм» eqsўt\t Zb THкпsTT. шјqt>=г&зq, >T]Ф+# г&зq #к KмC\T ] bj чstt. n\чґ$tмj T+, ЗqTeTT jуttшјя Kм» м\te\t Т<л Kм» мшеbх\t шјqtetsўt > b T+&Й&Й+ e\q yк{п <ЫдsЎ\T #к ф ] bjt neш±xї+ с+~. б etч\ш±\ j чsўt #щd ь]шјsк\t, j T+Б к\ jуttшјя <ЫдsЎ\ ф ], yк{пм ш=q&й+ et]j TT $мjуч +# &Й+ шјwьєyуtжb T+~. ьsў«бbх+ к\а e«ш±\t # ь{пє с ь] \ etи ФшЈqT мsўча*+# &Й+ e\q (MTR), З sў e«ш±\ e\q ьsкґesўd+ HкXЇqeTe T+~. H\qT, yуttшјя\t,»+ Te\ ДyкkХ\qT $<Ыд«+dь+ #kхфstt. б e«ш±\ e\q, $wь sўkхj THк\T ь]dьsў ДesЎD eґedьъашп #] sўt, >±* e+{п eqsўt\qt шј\twж + #dьtфhкпstt. с ФsкK+&й e+{п Б ьшји Б ьfiїj ч\јо ш±sўd\t ДА+# +&з. шји ґ+`3 б seаў Б ь»\t e«ш±\ ьў dьtettk+>± ТsЎT. e«ш±\t»sўt>t Tqп БbХ+ каў Б ь»\t sў>г&йt THкпsЎT. З+{П dь+ тьtq\qt Б>+<л\j T+ Т<л yкsкф ьб шј\ qt+&з щdшј]+, KмC\ e«ш±\ Б ьuыe+ф #j T+&з. uыс<лj TшЈyУTЖq e«шј $<ЫлHк\T et]j TT ь<лsкъ\t ьq'# Бш j T ь<д T\T Kм» eqsўt\qt dь+sўшпе+# &Й+А dьvь j T ь&й кstt. с<лvьsўdјо»bхhйа ш±sўў j чш<лsўtў, Д{АyУTTu fiїfl j чша yк& ь<лsкъ\qt ьq'# Бш j T+ #kхфsўt. nyуt]ш±а с Њ Ф nsttq ЗqTeTTА dьteчsўt>± 1/3e e+ T ЗqTeTT Д{АyУTTu fiїfl qt+&з ьq'# Бш j T+ #j Tг&зq<. dь+sўшјеd ` etq u<ыдґ кj TT yуtжq dьњиvь ЄЄdь+sЎшЈеD ьў ДdьшПФ шј qetашј+ ш±<дt. ьsк q ш±\+аqч гttwья\t ЈL&Ь б мcмп eґшјф ь]#кsўt. eчqe,»+ T eишје sўчbх\п шј<лм шј{п ett&з ь&з dь+г+<ылмп шј* сhкпstt. шјя<лмшп Д+шЈ+ шј* q ьњ{пш n~ ets=шј<лмф Б ьuыyкмп # ч ь T+~. ` let З+~sк>±+BЫ, 6 eч]г, 1980q»] q Б ь ь+# dь+sўшјеd $<Ылq (World Conservation Strategy) sўч ьшј\њq dьetj T+А `69 dь+e sў ш±\+а #к <XК\T yк{п ьsкґesўd eqsўt\qt <диwжєа с+# Tш=м JeHкмп ш=qkх +#кstt. ш±, кc n+# Hк\ Б ьш±sў+, etч&=+ T\ eчqe»hкuы ьqsўt<д]+ ьтм $<Ыд+>± eqsўt\qt $мjуч dьtфhкпsўt. eqsўt\

17 ьqsўt<дsўdа Б ь шјя] bхб с+t+~. qп n&йt>tт dь+sўшјеd ьў >= ьњ $»j ч\јо УsЎrkХФsTT. dь+sўшјеd et]j TT j ч»eчqґ+ >T]+ ш= Ф ь*ў Б>±eT+ jуttшјя n<ыдґj У\T ь +~? ьsкґesўd dь+sўшјеdјо nedьsўetjtґ etч&йt 'R' (Reduce, Reuse, Recycle) \ >T]+ У\TdьTЈоH с+{sўt. n$ Z+# &Й+: eqsўt\qt Јояe>± eи<л #j TЈо+&Ь $мjуч +# &Й+. ш±sўt Tqп qў\qt, ь+ ь\qt dь]#j T&Й+, kхпhк\ >~А wьesўў yк&йшј+ Z+# &Й+ <л«sк {П $мjуч>±мп Z+# e# TГ. nedьsў+тм dьetj чаў $<дtґb bх\qt, bтхґqўqt ДsЎЊ&Й+ e\q $<дtґ# Г шпфм bэ<дt ь>± yк&йtшe# TГ. б$<ыд+>± eqsўt\ $мjуч>±мп Z+# e# TГ? ] yк&й&й+ ( ьq]«мjуч>+): bхsj TЈо+&Ь ] с ьjуч +# Tшe&Й+. ш± кмп ] yк&й&й+ e\q yуttшјя\qt ш±bх&й&йyt ш±јо+&ь ш±\tcхґмп Z+qyкsЎeTe кett. etq eqsўt\qt dь+sўшпе+# Tшe&ЬмшП edьtфe\qt $мjуч +# e# TГqT? ь+&йt>\t, с yк\ dь+<дsк \А ф <д m TФq $<дtґ Y n\+шјsўd\t nedьsўetм e uы$dьtфhкпyк? ь+-9: eґsкъ\ #dжq гtє ьq'# Бш j T+: З~ nмпkхsўtў kх<ыдґ+ ш±шјbe# TГ. с<лvьsўdјо bхўdжєшqt ьq'# Бш j T+ #j T&ЙeTH~ #к шпўwьєyуtжq, Б ьeч<дшјsўyуtжq Б ьбшпj T. bхўdжєшјо >\ dь+шпўwьє e\q б dьetdьґ с ЊqпeTe T+~. bхўdжєш e\q mмп с ьjуч>±\thкпjуч nмп sўш±\ qcхє\ч сhкпstt. шј sўшјyуtжq bхўdжєшqt n< sўшј+ qt+&з ьq'# Бш j T+ #j ч*. ш±eq, $$<Ыд sўш±\ bхўdжєш\qt ьq'# Бш j T+ #j T&ЬмшП ett+<дt ysўt#j ч*. ш=яшјя <лмм ш=яшјя sўшј+>± ь+-10: ьq'# Бш j T+ ]фd шпџ #j ч* с+t+~. M{Пм ]фd шп*+>ґ Б ьбшпj TЈо >T]#щd ь&йt CБ> Ф>± Б ь sўш±мп ysўt#j ч*. З+{Аўм #У ФqT bхsўyщd ett+<дt eґsкъ\qt m+<дtјо ysўt#j ч*? #У ФгTєА eґsкъ\qt bхsўyj T&ЬмшП bхўdжєш dь+м ф є&й+ et+<hк? dь+sўшјеd dьetчvь \T с ьjуч БbХ+ к\а H\qT с<лґqehк\јо, dь+sўшјеd ш+б<л\јо ш{stt+#ка Б ьuысt «+ # {є\qt sўчbэ+~dьtф+~. ь]бxїet\а ш±\twьґ мj T+Б D ь]шјsк\qt netsўtгшe&й+ e+{п $<ЫлHк\ <л«sк ьsкґesўdмп ш±\twь+ qt+&з ш±bх&й&ьмшп ЈL&Ь Б ьuысt «+ # {є\qt #dьtф+~. esў>±, eqsўt\qt dь+sўшпе+# yк]шп ьsкґesўd$tб e+{п гvьqet T\qT ЈL&Ь ЗdьTФ+~. Д+Б<ЫдБ ь<xџ Б ьuысt «+ yк]# с ь+ жd 243

18 mhп n+ sк rj T dь+dьъ\t dь+sўшјеd ьў БXЇ<д # ч ь THкпsTT. esкёsўdґ\qt ш±bх&й&й+,»+ Te\T n+ ]+bјо+&ь dь+sўшпе+# &Й+ et]j TT >±*м XЇуБuЫС ьsў# &Й+ e+{п ш±sўґшјbх\qt dь+dьъ dьuысtґ\t г\ ьsўtdьtфhкпsўt. 1948А Б ьuысt «, Бф yt dьetчvь \ dьytаfiїq+ Є<д З+sпwьqџ j Tчмj THй тьsy <д шјq s«wьhй Д тt H# sy 1980А З~, Б ь ь+# dь+sўшјеd $<ЫлHкмп Б ь bх~++~. mhп <XК\ Б ьuысt к«\t yк{п dь+sўшјеd ь<дш±\qt n_ыeи~ #dьtшe&й+а IUCN $<ЫлHк\H nqtdь]+#кstt. n+ ш±јо+&ь IUCN nh dь+dьъ Б ьeч<д+ n+# Tq сqп eqґc T\qT, Crj T с<лґqehк\t, dь+sўшјеd ш+б<л\t, ьsкґesўdмшп dь+г+~ы+q n+xк\ kхъsttм ь]o*dьtф+~. ш= Ф ь*ў Б>±eчмп с<лvьsўd>± rdьtш=м, Д Б>±eTdьTФ\ et]j TT З sў dь+dьъ\ bхб qt # ]Г+# +&з. n+ sк rj T, Crj T, sкбwьє dь+dьъ\t eчб yt eqsўt\ j ч»eчqґ+а bхб evжkхфj ч? б j ч»eчqґ Б ьбшпj T yуtt Ф+А me sesўt bх Z+{sЎT? e, щdпvж eчsкz\ <л«sк eqsўt\qt dь+sўшпеkхфsўt? Б ьшји А etq+ ЈL&Ь шј Б ь<ылq MT З+{Аў seјо mмп sўў {Пм yк&йt THкпs шјqtшя+&з. nмп fiїуў yк&й&й+ nedьsўeч? Crj T Б ьeчd\ Б ьш±sў+ m+ sўt nedьsў+? etq u<ыдґ qt >T]Ф<л +. dьvь»eqsўt\qt dь+sўшпе<л +. ш \шј ь<л\t З+Јо&ЙT #УsЎTe, dьчшјеащd<дґ+, uаsўtue\t, dьtdжъsў n_ыeи~ Je З+<ЫдHк\T, ш±+чsy ь{ є ь+\ $<Ылq+, >Tў, шјє\ мsў«vьd. HsЎTГЈоHкп+? eqsўt\ dь+sўшјеdјо, eqsўt\ j ч»eчqґ+ #к nedьsў+. eqsўt\t kхъмшј+>± $ wьє >\$. kхъмшј Б ь»т yк{пф мj T+Б D шј* с+&ь*. eqsўt\ $мjуч>±мп ZdьчФ, eqsўt\qt ] $мjуч dьчф ьsкґesўd+ф Ф&з Z+# $<Ыд+>± Б ь»\qt dь+dж<д+ #j T&Й+ nedьsў+. u >TZ, ф Б{А*j T+ e+{п» З+<ЫдHк\qT etq+ ьp]ф>± ] bјо+&ь $# шјеd с ьjуч +# Tшyк*. sкбcхє\t, <XК\ et<ыдґ сqп $uыт<л\t eqsўt\ n+<дtutјо n&й + ш±sк<дt e sў>

19 nuысґdьhкмп yуtsўt>t ьsў# TЈо+<л+ 1. Б ь ь+# З+<Ыдq eqsўt\ >±D+шЈ $esк\ мy~шј Б ьш±sў Hк{ПшП Б ь ь+# yкґ ьф+>± $T*j THй qtп\ qчhу м\e\t сhкпstt. З$ sкuаjt 46.2 dь+e sк\јо eчб yt dь]b кstt nм У*j TCТXКsЎT. qчhу eqsўt\qt bэ<дt ь>± с ьjуч +# Tш&ЬqшП e dьч+# # bэ<дt ь>± yк&йtшqўstt»]> 2. шп+<д Зe«г&зq dьeч#кsкмп # ~$, шп+<д Зe«г&зq Б ьxїп\јо»yкгt*e«+&з.(as1) lш±јоfiї+ хўам s+&йt et+&й\ам ЗsЎyУ шп ф >± Б>±eч\ qt+&з Б ь»\t #], шј Бф yt шј+ф dьettб<д rsў+а \ф {Пєq ЗdьTшЈ e«ш±мп rбe+>± eґ sшп+#кsўt. Б ьuысt «+ б БbХC ЈоєqT sў<дt #j TшЈb, yк] bsўtqt rбe sў+ #kхфetм фv# Г]+#кsЎT. rsў БbХ+ + qt+&з $\TyУ q KмC\qT yу*шпrщd с< XЇ+ H ЗdьTшЈ e«ш±мп # ьє<д*#кsўt. ЗdьTшЈ e«шј+ yуtt<д\tф {Пєq nm dь]vь<дt БbХ+ +АH б Б ь»\t мedжkхфsўt. (m) Б>±eT Б ь»\t б $<Ыд+>± eґ sшп+ bsк&й&й+ dь s q<hк? (_) bsк&й&й+ e\q eqsўt\qt ш±bх&йtш>\sўt? (dж) ЗdьTшЈ qt+&з yу*шпrdжq $\TyУ q KмC\ e\ў uыс+ bэ+<дt кsк? (&з) rsў БbХ+ +А Бф yt шј+ф m+<дtјо e«ш±\qt # ь{є\qtјо+~? (З) BмА Б ьuысt (m тt)зdьtшј e«шј+ nшјя&з Б ь»\ Jeq+ф m+{п Б ьuыe+ # ч ь T+~? 3. dьtdжъsк_ыeи~ eqsўt\ j с ьjуч> ь&йt T+~?(AS1) 4. dьvь» eqsўt\ dь+sўшјеd`j ч»eчqґ+ф $esў+>± sкj T+&з.(AS1) 5. kхъмшј+>± сqп шј eqsўtqt ьq]«мjуч +# TЈоH ш=мп eчsкz\qt dьч+# +&з.(as1) 6. n&йe\qt, eqґje\qt m+<дtјо dь+sўшпе+# Tшyк*?(AS1) 7. n&йe\ dь+sўшјеd $<ЫлHк\qT ш=мп+{пм dьч+# +&з.(as1) 8. #к y>+>± n+ ]+b THкпsTT шј<л! Bм e\q»]> ь]deч\qt }Vж+# +&з.(as2) 9. шј ф Б{А\T г+јојо yу[fl мsк«vьјо&з» З+<ЫдHк\ $мjуч>+ >T]+ З+sЎч«ґ #j T&ЬмшП Б ьxкпe[м sўчbэ+~+# +&з.(as2) 10. З+<Ыдq eqsўt\t, H\kХsЎ+ ш±bх&й&й+, esўё ьsўt uысб<д ьsў# &Й+ Hк шј n+xкмп Б ь<д]щ+# &ЬмшП qetчhкqt j чsўt#j T+&з. MT ДА# q\ мy~шј sкj T+&з.(AS3) 11. MT БbХ+ +А dьvь» eqsўt\qt ьqsўt<д ]+# &ЬмшП шјиwж#dьtфqп Б>±eч\T, s T\T, yкsўt nqtdь]dьtфqп $<ЫлHк\qT У\TdьTш=м мy~шј sкj T+&з.(AS4) 12. ш±шпhк&й e<д ONGC yкsўt # ь{пєq dьvь» yкj TTe jуttшјя Б&з*ў+>Ґ ьqt\ >T]+# MTsЎT $H с+{sўt. BмшП dь+г+~ы+q dьeч#кsкмп щdшј]+, dьvь» yкj TTe с Њ Фф мy~шј sкj T+&з.(AS4) 13. MT ь]dьsў БbХ+ ь<лsкъhу пhк ьq'# Бш j T+ #щd j TчмTў Т<л ь]бxїet\t сhкпj ч? ь<лsўъ ьq'# Бш j T+ m»sўt>t T+< $esў+>± sкj T+&з.(AS4) 14. etq <XЇ+А ф Б{А*j T+ $мjуч>±мп Hк Б>± ьqt щdшј]+ ь]o*# +&з.(as4) Д+Б<ЫдБ ь<xџ Б ьuысt «+ yк]# с ь+ жd 245

20 m) etq nesк\јо q+ с Њ Ф»sЎT>T Tqп<л? ш±\+а >]wьє $мjуч>+»] +~? dж) ь~ dь+e sк\ ш±\+а с Њ ФА MTsЎT >etм+q (с<л: 2004 qt+&з 2014) &з) ф Б{А*j T+ с Њ Фм bэ<дt ь>± yк&йtш&ьмшп MTsЎT З#Г dьч# 15. dьvь» eqsўt\qt dь~ мjуч>+ #dьtш&йyt <XКмшП etq+ #щd щde nм #У ьњe# TГ. Bмм e dьet]ъkхфyк? m+<дtјо?(as6) 16.»\ eqsўt\ kв\uыґмп г{пє ь+\ m+ жшј eґekхj T $<ЫлHк\T с+&ь*. б $wьj T+А s T\Јо ne>±vьq шј* +# &ЬмшП мhк<л\t j чsўt#j T+&з.(AS7) шп+~ U\qT ьp]+# +&з 1. Je З+<Ыдq с Њ ФшП... yуttшјя\qt с ьjуч kхфsўt. 2. JeyУ $<Ылґмп ш±bх&йtш&й+ ДVь sў+ шdьyt ш±<дt... ЈL&Ь. 3. ] bм З+<Ыдq eqsўtјо с<лvьsўd uысч>sў»\t ZbЈо+&Ь ш±bх&йtш&ьмшп nqtdь]+# <д q шј Б ь кґeчпj T ь<д e]kх>t... Б ь<xк\јо nqtyу q~. dь s q dьeч<ылhкмп >T]Ф+# +&з 6. З+Јо&ЙT >T+\ e\q с ьjуч>+ ( ) m) eґekхj чмшп sўt n+~+# &Й+ _) uысч>sў»\ et{є\t ф +# &Й+ dж) esўё ь {Пм м\«#j T&Й+ &з) esкёш±\+а e#г esў<д\qt n]шјє&й+ 7. Јояe {П kвш±sкґ\t сqп БbХ+ к\а s T\T nqtdь]# <д q $<Ылq+ ( ) n) dь«\њш±*шј ь+\t ь+&з+# &Й+ Д) yкґbхsў ь+\t ь+&з+# &Й+ З) _+<дtщd<дґ+ #j T&Й+ б) ь+ $sкet+ Б ьшј{п+# &Й+ m) n, Д _) n, Д, З dж) n, б &з) З, б 8. uыsў <XЇ+А n y>+>± n+ ]+b Tqп З+<Ыдq eqsўt\t ( ) m) dьvь» yкj TTe _) u >TZ dж) ф Б{А*j T+ &з) nмп 9. ь]dьsк\ашп Vь мшјsў sўkхj THк\T ф <д yуtt Ф+А $&ЙT<д\ ш±e&ьмшп ш±sўd+ ( ) m) ь]бxїet\t _) >qt\t dж) БшП$Tdь+Vь sўш±\t &з) Д<ЫдTмшЈ kх+ш шј 10. dьtdжъsў n_ыeи~ nq>± ( ) m) eи<ылqt n]шјє&й+ _) dжъsўyуtжq ф sўt>t<д\ dж) qwьє+ yк{п\ўјо+&ь n_ыeи~ #j T&Й+ &з) Јояe dьetj T+А mјояe с Њ Ф #j T&Й e sў>