SAMMISAT: INNUTTAASUT ILINNIAGAQAR- NERISA QAFFASSARNE- QARNISSAAT PILLUGU ISUMMERSUISIT. Sooq isumalioqatigiit? Oqaatsit taaguutillu pingaarutillit

Transkript

1 INNUTTAASUT ILINNIAGAQAR- NERISA QAFFASSARNE- QARNISSAAT PILLUGU ISUMMERSUISIT ( ) Aaqqissuisut: Karl Kr. Olsen Jakob Møller Lyberth Nuuk, Grønland 28. februar 2005 POLICY PAPER 1 SAMMISAT: Sooq isumalioqatigiit? Oqaatsit taaguutillu pingaarutillit Naalakkersuinikkut anguniagassat ingerlateqqinneqar nerat

2 Aallaqqaasiut Innuttaasut ilinniagaqarnerisa qaffassarneqarnissaat pillugu isummersuisit ukioq ataaseq sulereerlutik suliamik inernerat maanna naalakkersuisunut tunniuppaat. Ukiumi tassani filmilusooq unitsinneqarpoq isillu allat atorlugit pissutsinik qimerluuisoqarluni. Sumiippugut? Ilinniartitaanikkut politikkip silarsuaani maniitsumi pissutsit qanoq paasisariaqarpat? Nuggersimaneqarpa uiartigassanik? Isumassarsiat suliniutissallu nutaat suut atorfissaqartinneqarpat? Ukiup ingerlanerani apeqqutit ikinngitsut qaffakaasimapput. Ilaat oqaluttuaannanngoreerput, ilaalli naammaginakannersumik akineqarsimapput. Tamatuma ersersippaa sulinerup ingerlarnga annerutitassaasoq. Kinami oqarpa pinngitsoorani inernernik eqqortunik nalunaarsuuteqartoqartariaqartoq? Qassiinik eqqarsaatersorsimavugut, taamaammat tassanngaanniit inuit allat suleriaqqissapput. Oqaaseq Suna immikkut immini passutileraangatsigu taamaattoq paasisarparput silarsuarmi sunut allanut tamanut arlaatigut attuumassuteqartartoq, John Muirip ( ) amerikamiup pinngortitamik illersuiniartup oqaasia, assersuutissaqqissuuvoq isummersuisit sulinerminni anersaavannut. Tassami qularani oqalunnissaq ajornakusoortorujussuuvoq nalunngikkaanni aatsaat aallartisartuulluni nalunagit akunnattoorfiit nalornisoorutillu suut aqqusaagassaralugit. Taamaattumik naalakkersuisunut siunnersuutissarput pitsaanerpaaq tassaavoq isummanut parnaarlugit inaaleriikkanut najumminissamik mianersornissaq, taakkulu tunngavigalugit naalakkersuinikkut tuaviupiluttumik aalajangiinissaq. Misilittakkammi suulluunniit 1

3 takutippaat allannguinerit piviusut uummammit pisartut. Sunaluunniit kaaviiaartoq aalaakkaasumik ingerlalissappat piffissaq naammattoq atortariaqarpoq. Taamaammanuna isummersuisit siunnersuutigigaat nunatsinni ilinniartitaaneq ilinniarnerlu pillugit ukiut qulit ukiorititaassasut ( ). Tamatumunnga tunuliaqutaavoq apeqqutit ilinniartitaanermut ilinniarnermullu attuumassuteqartut pisariusumik passuttariaammata ataqatigiissaakkamik paasinnittaaseq atorlugu. Taamaasiussagaanni pisariaqarpoq ilinniartitaanermut politikki pillugu naalakkersuisut ataatsimut isiginnittumik periuseqarnissaat økologi tunngavigalugu ilaqutariinnermut, peqqissutsimut, inuussutissarsiornermut suliffeqarfinnullu politikkinut nalimmassakkamik. Ukiuni qulini ukiorititaasuni immikkoortut pingaarnersaat tassaassaaq innuttaasut peqatigalugit ataatsimoorussamik ineriartornermut periusissiaq tunngavigalugu førskole aallartiffigalugu ilisimatusarfik angullugu ilinniartitaanikkut aaqqissuussinermut nutaamut naleqqussaanissaq. Tamatuma saniatigut inuinnarnik qaammarsaaneq inersimasunillu ilinniartitsineq innuttaasut namminiilernissamut piareersarnissaannut atorneqassapput, tassunga peqataalluni ilinniagaqannginnermiit ilinniagaqarnermut pillugu suliniut tamanik attuisoq. Ukiut qulit ukiorititaasut taakku Ilaqutariinnerup ukiuinut qulinut aammalu Innuttaasut peqqissuunissaannik suliniummut illuatungeriissillugit ingerlanneqarsinnaapput. Tamatumani 2

4 ilanngullugu eqqumaffigisariaqarpoq UNESCO-p nungusaataanngitsumik ineriartortitsinissaq pillugu ilinniartitaanerup nunat tamat akornanni ukiuinik qulinik ( ) aammalu literacy pillugu nunat tamat akornanni ukiut qulit 1 ( ) aallartitsisimammat. Sooq isummersuisit? Naalakkersuisut namminneerluinnarlutik pisinnaatitaaffigisimavaat innuttaasut ilinniartitaanerisa qaffassarneqarnissaat pillugu apeqqut aaqqissuussineq qanoq iluseqartoq atorlugu qaqilerneqassanersoq aalajangissallugu. Isummersuisit nunani allani atorneqarajuttarput naalakkersuisut tunaagassiaannik sananermut. Isummersuisit tassaapput ilisimasassanik tunisassiorfiit inunnik immikkut ilisimasalinnik amerlanertigut inuttaqartartut suliassiissutit naammassineqarnissaannut paasissutissanik allanillu taamaaqataannik pissarsiornissamut periarfissaqarluartartunik. Aammattaaq sunniuteqaqataanngitsuunngilaq isummersuisit oqaatsit paasiuminartut atorlugit siunnersuinissamik piumasaqaammik naammassinninniartartussaammata. Isummersuisit nassuiaatinik takkajaarsuarnik, teknikkikkut misissueqqissaarnernik nalunaarusianillu nalissaqanngitsunik suliaqartussaaneq ajorput, kisiannili tassa imminut killilersinnaanerup nalunartua tunngavigalugu sumik suliamik pisariunngitsumik passukkuminartumik tunniussisartussaallutik. 3

5 Isummersuisit ilaasortaat alaatsinaatitallu praktikerinik eqqarsaatersortartunillu inuttaqarsimapput. Inuit taamatut akuleriisinneqarnerat pitsaaquteqarlunilu ajoquteqarpoq, ataatsimulli isigalugu inuit assigiinngitsunik tunulequtallit naapillutik isummanik nutaanik pilersitsisinnaanerat nalituutut nalilerneqarpoq. Peqataasulli assigiinngitsut qaammatisiutaanni ataatsimiiffissat ullulerniartarnerat ajornartorsiutaasarmat allarluinnaavoq pingaaruteqanngitsutulli oqaatigineqarsinnaanani. Isummersuisini nammineq inuttut tunulequtaraluni peqataaneq aammattaaq sunniuteqarsimavoq. Ilaasortat naalakkersuisunut ilaasortamit Henriette Rasmussenimit toqqarneqarsimapput assigiinngitsut pillugit ilisimasaqarnertik tunngavigalugu. Ilisimasallu taakku qanoq atornerinut atatillugu inuup nalunngeqatiginnissusia kiserpiami apeqqutaasimavoq. Tassunga tunngatillugu kiffaanngissuseqartumik, akisussaassuseqartumillu, isummersinnaaneq annertuumik iluaqutaasimavoq, peqataasinnaasimanerli pingaarutilittut isigineqartoq malunnarpoq. Tamakku eqqaareerlugit isummersuisini sungiussassaq pingaarneq tassaavoq apeqqutit ataasiakkaat pillugit tamakkiinerusumik itinerusumillu isiginnilluni isummersinnaaneq. Isumaqarpugut namminersornerusuni siunnersortit, pisortat assigisaasalu avataanneersuniik inunnik toqqartuinermikkut naalakkersuisut kissaatigisimagaat suliamik, aamma kiffaanngissuseqartumik kipungasumillu isiginninnermik ilalimmik, aallarniinissaq. Tamatumuuna naalakkersuinikkut aqutsisut isummanik nutaanik 4

6 tuniniarlugit. Tamanna iluatsissimanersoq piffissap kisimi takutikkumaarpa. Oqaatsit taaguutillu pingaarutillit Isummersuisit ataatsimoortumik isiginnillutik isummernissaannik suliakkiissummi piumasaqaataasut tunngavigalugit titarnialuit atorlugit oqaatsit taaguutillu isummersuisini atorneqartuarsimasut nassuiaateqarfiginissaat inissaminiippoq. Siulittaasoqarfiup pissusissamisoortutut isigisimavaa illuani isumaliutersuutit sunniivigeqatigiinnermik attavinnillu pingaartitsisut, illuanilu ingerlatsinermik pisoqartitsinermillu pingaartitsisut isumassarsiorfigissallugit. Siullertut taasamut tunngatillugu inuk pingaarutilik tassaavoq amerikamiu ineriartornermut psykologi Urie Bronfenbrenner (1917- ) oqaatsinik ukuninnga atuisimasutut ilisimaneqartoq Fjernsyni ikikkaanni meeqqat inuttut ineriartornerat ajornaatsumik qaminneqarsinnaavoq aammalu Urie Bronfenbrennerip pinngortitap ataqatigiinneranut isumaliutersuutaanik taaneqartartoq. Aappaattut taasamut tunngatillugu inuk pingaarutilik tassaavoq russeq Lev Vygotskij ( ). Vygotskijp aqqa kulturimik tunulequtaqartumik tarnip pissusaanik paasinninnermut, ullumikkut kulturpsykologitut ilisimaneqarnerusumut, atavoq. Bronfenbrennerip isiginninneranut atatillugu apeqqutit imaattut pingaaruteqarput: meeqqat ulluinnarni sulerisarpat suulluuna 5

7 iliuuserisartagaat taama iluseqalersittarai; ulluinnarni avatangiisaasa assigiinngitsut qanoq piumaffigaat; qanoq ililluni meeraq, tassunga pingaarutilimmik, allanulli ulluinnarpalaartumik, sunniivigeqatigiinneq atorlugu naaperiarneqartarpa? Bronfenbrennerip ilisimatusarnera aaqqissuussinerit assigiinngitsut iluini meeqqat ineriartorfigisagaasa akornanni sunniivigeqatigiittarneq nassuiarniarneqarpoq. Isumaliutersuutai naatsumik nassuiassagaanni meeqqat ineriartornerminni avatangiisaat killiffinni assigiinngitsuni sisamani aaqqissuussinerniittutut nassuiarneqarsinnaapput: 1. Mikrosystemet: Inuit ataasiakkaat (meeqqat) akunnerminni sunniivigeqatigiinnerat, soorlu ilaqutariinni 2. Mesosystemet: Mikrosystemit imminnut attaveqatigiiaarnerat immikkoortukkuutaat annertuninngorlutik, soorlu angajoqqaat ilaqutariiaat (ilagisariit), paaqqinniffiit atuarfiillu 3. Eksosystemet: Avatangiiserisaq, toqqaannanngikkaluamik inuit ataasiakkaat (meeqqat) ineriartornerinut sunniuteqartartoq, soorlu angajoqqaat suliffii, aanaa/aataakkut qanoq qanitsiginerat, atuarfiup aaqqissugaanera 4. Makrosystemet: Inuiaqatigiit ersiutaasa nalinginnaanerit sunniutaat, soorlu ilinniagaqarnikkut killiffik, inuuniarnermi atukkat, kulturikkut inissisimaneq, pissarititanik agguaasseriaaseq. Matumani pineqartoq tassaavoq aaqqissuussinerit assigiinngitsut iluini sunniivigeqatigiinnerit meeqqap ineriartorneranut sunniuteqartarmata. 6

8 Vygotskij pingaarnertut isumaqarpoq ilinniarneq sunaluunniit ingerlaqatigiittumik pissasoq, illuani meeqqap tunngavissarisaasa, soqutigisaasa kulturikkullu tunuliaqutaata illuanilu ilinniartitsisup, ilinniagassap atuarfiullu tunniussinnaasaasa periarfissat ingerlaqatigiinnerisigut. Vygotskijp ilisimatusarnera tunngaviulluinnartumik inissisimasunut pingasunut tunngavoq: 1) Inuit avatangiisaasalu akornanni timikkut inooqatigiinnikkullu attaveqatigiinneq suua? 2) Iliuutsit nutaat suut peqqutaappat, sulinerup inunnik pinngortitamut tunngaviusumik qilersuisunngorneranut, iliuutsillu taamaattut anersaakkut kingunerisaat qanoq ittuuppat? 3) Inuttut pissuseq suna sakkunik atuinerup oqaatsinillu ineriartortitsinerup imminnut atanerivaat? Vygotskij ima inerniliivoq issariarneq silassorissutsikkut ineriartornermi aalajangiinerpaamik sunniutilik inuttut nalinginnaasumik abstraktimillu silassorissutsimut uummarissaasartoq, pinngortartoq oqaatsit savitussuserlu, meeqqap ineriartornerani siusinnerusumi imminnut atanngilluinnarsimasut, imminnut ataleraangata. Naalakkersuinikkut anguniagassat ingerlateqqinneqarnerat Maanna Vygotskijp toquneraniit ukiut 71-it qaangiuttullu Europami USA-milu inuttut ilikkartarnerup ineriartornerullu qanoq pisarnerat 7

9 pillugit isiginninneq allanngoriartulerpoq. Tassani meeqqap ineriartornerani aalajangersimasunik allanngortinneqarsinnaanngitsunillu killiffeqanngitsoq ullumikkut naleraavoq. Kisiannili ilaatigut ilinniagaqarneq peqqutaaqataasartoq kulturillip inummik taagorneqartup pinngortarneranut. Tamatuma kinguneraa kulturimut tunngatillugu ilinniartitaanermik ilikkartarnermillu eqqarsarnissaq ilikkassallugu pisariaqartoq. Naleraq alla tassaavoq atuartitsinerup/ilinniartitaanerup ilikkagaqarninngortinnissaa. Soorluli Canadami nunap immikkoortuisa ilaanni Saskatchewanimi Iliniartitaanermut ministereqarfik ullutsinnut naleqqunnerusumik taaguuserneqarsimasoq Ilinniarnissamut ministereqarfik. Isumalioqatigiit siunnersuutigissavaat naalakkersuisut ingerlaannartumik isumaliutigilissagaat Kultureqarnermut, Ilinniartitaanermut, Ilisimatusarnermut Ilageeqarnermullu Pisortaqarfiup Kultureqarnermut Ilinniarnissamullu Pisortaqarfimmik taagorneqalernissaa. Isummersuisit siunnersuutigissavaat atuukkunnaarunik suliap qanoq ingerlateqqinneqarnissaa naalakkersuisut isumaliutigilluassagaat. Tassunga atatillugu oqaatigineqarsinnaavoq isummersuisit isumaat naapertorlugu alloriarnissaq siulleq tassaasoq suliniuteqalinnginnermi suleqatigiinnik naalakkersuisut pilersitsinissaat. Suleqatigiit suliassarissavaat isummersuisit anguniagassatut siunnersuutaat isumasioqatigiinnermillu nalunaarusiaq tunngavigalugit nalilersuilluareerlutik naalakkersuisut aalajangiussaat 8

10 naapertorlugit ataatsimoortumik iliuusissatut pilersaarusiornissamut sinaakkutissanik pisariaqartunillu, aningaasartuutissanik nukissanillu, inississuinissaq. Tamanna anguniarlugu Naalakkersuisunit suleqatigiit piumaffigineqassapput iluarsaaqqinnissaq pillugu suleqatigiinnut suliakkiissummik siunnersuusiussasut. Taassuma imarissallugit piffissamut atugassamut pilersaarut, aaqqissuussineq, sulinermi maleruagassat, ilisimatusarnerit inernerinik nalilersuinerit kiisalu suliniutissat pingaarnersiorneqarsimasut toqqartorneqarnerat. Aningaasaqarnermut inatsimmik suliaqarneq eqqarsaatigalugu isummersuisit innersuussutigissavaat suliakkiissutissatut siunnersuusiaq eqqartorneqartoq piareersimassasoq majip 15-ianni 2005-imi. Naalakkersuisut ilinniartitaanerup ilinniarnerullu ukiui qulit ( ) aalajangiutissagaluarpatigit isummersuisit siunnersuutigissavarput naalakkersuisut ukiamut isumasioqatigiissitsinermik aaqqissuussissasut, ajornanngippat septembarimi. Isumasioqatigiinneq allannguiniarluni suliniummut isummersuisit inassutaannut aallarniutitut isigineqarsinnaavoq. Aallartinissarneq innuttaasut ilinniagaqarnikkut killiffiata qaffassarnissaata qanoq iliorluni piviusunngortinnissaa pillugu sukumiisumik pilersaarusiorfiusussaq. Najoqqutassiaq piffissat killilikkuutaarlugit suliniuteqarfissatut naatsorsuussaavoq. Innuttaasut ilinniagaqarnikkut killiffiata qaffassarnissaa pillugu naalakkersuisut anguniagassanik 9

11 ilusilersuinissaata ukiut hundredikkaat 21-anni naalakkersuinikkut anguniagassanik pitsaasumik ilusilersuinermi piumasaqaatinut naapertuuttuunissaa annertuumik pingaartinneqassaaq. Inuiaqatigiit sorpassuarnut attuumassuteqaleriartuinnarput siumungaarlu qanoq ikkumaarnerat oqaatigiuminaalliartorluni. Isummersuisit siunnersuutigissavaa, iluarsaaqqiineq pillugu suleqatigiit naalakkersuinikkut anguniagassanik pitsaasumik ilusilersuineq pillugu paasissutissanik ujartuissasut makku najoqqutaralugit: 1. Siunissamut isiginninneq 2. Avammut alakkaamaneq 3. Nutarsarnassuseq, eqaassuseq isumassarsiullaqqissuserlu 4. Uppernarsaatinik tunngaveqarneq 5. Akuutitsineq 6. Ataatsimoorneq, tassa ataatsimut isiginninneq 7. Misilittakkanik ilinniarneq 8. Attaveqatigiinneq 9. Nalilersuisarneq 10. Nutaamik paasiniaasarneq Naggasiullugu Sulinermik Inuutissarsiuteqartut Kattuffiata (SIK) siulittaasuata innuttaasunut inassutaa ilaliinnarsinnaavarput: Pisuussutit uumasusillit atorluarniarlit, aalisarnerullu saniatigut periarfissanik allanik pilersitsisoqarluni. Takornariartitsineq, ilinniaqqinneq aamma meeqqat atuarfiat salliutinneqarlit. Kommunit killeqarfii akimorlugit immitsinnik suleqateqarneq pilersinniarli. 10

12 Atuakkat atorneqartut Berthelsen, Jess G.: SIK: Inuit periarfississigit. Namminersorneq Selvstyre. Ilanngussatut avisiliaq Namminersorneq pillugu Pisortaqarfik. Dencik, Lars: Socialisation. Illeris, Knud: Voksenuddannelse og voksenlæring. Frederiksberg Lindqvist, Gunilla (red.): Vygotskij om læring som udviklingsvilkår. Kapitler af Lev Vygotskijs Pædagogisk psykologi allaaserisaalu Forholdet mellem oplæring og udvikling. Oqaluttuarisaanertut soqutiginartutullu oqaaseqarfigisat. Århus Mylov, Peer: Læring i og om praksis. I Pædagogik en grundbog til et fag. Jens Bjerg-imit aaqqissugaq. København Office of the First Minister and Deputy First Minister: A Practical Guide to Policy Making in Northern Ireland. Psykologibasen. Rasmussen, Sonne: Urie Bronfenbrenners økosystem teori. Vygotsky, Lev S.: Værktøj og symbol i barnets udvikling. [1930]. I Tekster om læring. Knud Illeris (red.). Frederiksberg