Қазақстан Республикасының мұнай-газ саласының жылдарға арналған әлеуметтік жауапкершілігі ШОЛУ

Transkript

1 Қазақстан Республикасының мұнай-газ саласының жылдарға арналған әлеуметтік жауапкершілігі ШОЛУ

2 «Қазақстан Республикасының мұнай-газ саласының жылдарға арналған әлеуметтік жауапкершілігі» шолуы (бұдан әрі «Шолу») «KAZENERGY» Қазақстан мұнай-газ және энергетика кешені ұйымдарының қауымдастығы» ЗТБ (бұдан әрі KAZENERGY қауымдастығы) дайындады. ҚР-да және шетелде мүдделі тараптардың кең тобын қазақстандық мұнай-газ саласының елдің тұрақты дамуына қосқан үлесі туралы хабардар ету Шолуды жариялаудың мақсаты болып табылады. Шолудың басты міндеттері: ҚР мұнай-газ саласын тұрақты даму контекстінде сипаттайтын жж. арналған негізгі әлеуметтік-экономикалық және экологиялық көрсеткіштерді шолу; жж. ӘЖ аясында ҚР мұнай-газ саласындағы жеке компаниялардың ең үздік тәжірибелерінің мысалдары мен сипаттамаларын шолу; Мұнай-газ саласының ҚР әлеуметтік-экономикалық дамуына қосқан үлесін бағалау; ҚР-ның мұнай-газ компанияларының басшыларына ӘЖ мәселелері жөнінде сауалнама жүргізу; ӘЖ саласындағы басқаруды жетілдіру жөніндегі ұсынымдар. Шолуды дайындау процесі туралы барынша толығырық «Шолу туралы» 7-тарауды қараңыз. Жоба демеушілері: Жоба консультанттары: Шолу KAZENERGY қауымдастығының және оның мүшелерінің есеп беру құжаты болып табылмайды. Шолуда пайдаланылған деректерді компаниялар өз еркімен ұсынған. Шолу KAZENERGY қауымдастығының зияткерлік меншігі болып табылады. Шолу материалдарын кез келген тәсілмен алуға, өзгертуге және қайта өңдеуге тыйым салынады. Шолу материалдарын тек дерек көзін міндетті түрде көрсете отырып қана пайдалануға рұқсат етіледі. Шолуда келтірілген тұжырымдар мен дәлелдер KAZENERGY қауымдастығы мүшелерінің пікірімен, сондай-ақ ҚР мемлекеттік органдарының ұстанымымен сәйкес келмеуі мүмкін. KAZENERGY қауымдастығы Қазақстан Республикасы, , Астана қаласы, Қабанбай батыр даңғылы, 17 Тел.: + 7 (717 2) , факс: + 7 (717 2)

3 KAZENERGY қауымдастығының Төрағасы Т. А. Құлыбаевтың үндеу сөзі Құрметті әріптестер! Сіздердің назарларыңызға ҚПО және Би Джи Қазақстан компанияларының қолдауы мен KAZENERGY қауымдастығы дайындаған Қазақ стан Республикасының мұнай-газ саласының жылдарға арналған әлеуметтік жауапкершілігіне шолуды (бұдан әрі «Шолу») ұсынуға қуаныштымын. Қазақстан үшін мұнай-газ саласының стратегиялық маңызы зор. Жалпыға мәлім болғандай, мұнай-газ компанияларының ел дамуына, ЖІӨ-нің қалыптасуына, халықтың жұмыспен қамтылуына және мемлекеттік бюджет пен бюджеттен тыс қорлардың толықтырылуына қосатын тікелей үлесі айтарлықтай. Біздің компанияларымыздың қызметі ішкі нарықта тауарлар мен қызметтерді сатып алу және мұнай-газ компаниялары жұмыскерлерінің тұтыну шығыстары арқылы экономиканың аралас секторларына едәуір ықпалын тигізеді. Мұнай-газ компаниялары өздері жұмыс істейтін, ірі салық төлеушілер және жұмыс берушілер болып табылатын Қазақстан өңірлерінің дамуында маңызды рөл атқарады. Бірақ саланың қоғамның салауаттылығына қосатын үлесі тек экономикалық құрамдаспен ғана шектелмейді. Жыл сайын қоғамдық маңызы бар бағдарламалар және әлеуметтік бағытталған жобалар іске асырылуда, әлеуметтік инфрақұрылым дамуда, жергілікті қоғамдастықтарға қолдау көрсетілуде. Мұнай-газ компаниялары адамдардың мүдделерін басшылыққа алады, олардың өмір сапасының деңгейі мен жағдайларын арттыруға ұмтылуда, жергілікті персоналды оқытып, дамытуда, еңбек қауіпсіздігінің техникасын жақсартуда, өнеркәсіптік және экологиялық қауіпсіздік саласындағы нәтижелерді үнемі жетілдіруде. Бүкіл осы ауқымды әрі жан-жақты қызмет саламыздың жоғары әлеуметтік жауапкершілігінің көрінісі болып табылады. Бұл Шолуда алғаш рет мұнай-газ саласындағы кәсіпорындардың Қазақстанның әлеуметтік-гуманитарлық дамуына жалпы үлесін көлемдік тұрғыдан бағалау амалы қолға алынды. Осы мақсатта Шолуда KAZENERGY қауымдастығының мүшелеріне және басқа да мүдделі компанияларға әлеуметтік жауапкершілік саласындағы басқару тәсілдерін жетілдіру ісіне көмектесе алатын ықтимал салалық құралдар мен ең үздік тәжірибелер жөнінде ұсынымдар берілген. Қазақстанның мұнай-газ секторының жұмыскерлері өздерінің айналасындағы және бірге жұмыс істейтін барлық адамдарға қамқорлық көрсетуде. Біз қоғамдық мүдделерге сүйене отырып, компанияның және еліміздің әрбір тұрғынының игілігіне жұмыс істеу нәтижелеріне қол жеткізу үшін корпоративтік әлеуметтік жауапкершілік саласындағы бағдарламаларымыз бен жобаларымызды одан әрі де дамытамыз. Бұл біздің мұнайшыларымыздың қоғам келешегіне жасайтын қамқорлығы. Қазақстандық мұнай-газ қоғамдастығы осы арқылы өзінің әлеуметтік рөлі мен зор жауапкершілігін көріп отыр. Біз осы Шолу Қазақстанның мұнай-газ саласының елдің тұрақты дамуына қосқан үлесін барынша толық көрсетуге мүмкіндік беріп қана қоймай, сондай-ақ әлеуметтік жауапкершілік мәселелері бойынша мемлекеттің, бизнестің және қоғамның өзара іс-қимылын нығайтудың жақсы құралы болады деп үміттенеміз. Ізге ниетпен, Тимур Асқарұлы Құлыбаев, KAZENERGY қауымдастығының Төрағасы 2 3

4 ҚР ҰКП Басқармасының Төрағасы А. И. Мырзахметовтың үндеу сөзі Қазақстан кәсіпкерлерінің ұлттық палатасы Қазақстан Республикасында корпоративтік әлеуметтік жауапкершілік қағидаттарымен таныстыру мәселелеріне көп көңіл бөлуде жылдарға арналған Үш жақты бас келісімнің шеңберінде бизнестің экономикалық уәждемесіне негізделген Қазақстандағы Бизнестің әлеуметтік жауапкершілігі тұжырымдамасының жобасын әзірлеу міндеті қойылды. Сонымен бірге, Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2014 жылғы 11 мамырдағы 471 қаулы сымен бекітілген Бизнесті қолдаудың бірінші кезектегі шараларын іске асыру жөніндегі іс-шаралар жоспарына сәйкес ҰКП-ға Қазақстанда Корпоративтік әлеуметтік жауапкершіліктің ұлттық тұжырымдамасын әзірлеу және қабылдау тапсырылған. Қазақстандағы корпоративтік әлеуметтік жауапкершілік қағидаттарын іске асырудың маңыздылығын назарға ала отырып «Қазақстан Республикасының мұнай-газ саласының жж. арналған әлеуметтік жауапкершілігі» шолуы корпоративтік әлеуметтік жауапкершілік саласындағы құны жоқ талдау материалына айналады деп отырмыз. Осыны пайдалана отырып, Қазақстанда корпоративтік әлеуметтік жауапкершіліктің дамуына көрсетіліп отырған қолдау үшін алғысымызды білдіріп, одан кейін де табысты ынтымақтасып жұмыс істейміз деп үміттенеміз. Ізгі ниетпен, Абылай Исабекұлы Мырзахметов, ҚР ҰКП Басқармасының Төрағасы 4

5 Мазмұны Негізгі қысқартулар Ұйымдардың атаулары Әлеуметтік жауапкершілікті түсіну Негізгі анықтамалар Қазақстанның мұнай-газ саласы туралы негізгі цифрлар және фактілер Қазақстанның мұнай-газ саласы тұрақты даму контекстінде Әлеуметтік жауапкершіліктің маңызды аспектілері Әлеуметтік жауапкершілік саласындағы басымдықтар мен үрдістер Әлеуметтік жауапкершіліктің басым аспектілері Қазақстан үшін халықаралық үрдістердің өзектілігі Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуына қосқан үлесі Мұнай-газ саласы қосқан үлесті сапалық талдау Мұнай-газ саласы қосқан үлесті сандық талдау Әлеуметтік жауапкершілік саласындағы басқару Жоғары басшылықтың жауапкершілігі, стратегия мен саясат Жоғары басшылықтың жауапкершілігі Әлеуметтік жауапкершілік саласындағы стратегия Әлеуметтік жауапкершілік саласындағы саясат Мүдделі тараптармен өзара әрекет ету Айқындылықты арттыру Әлеуметтік жауапкершілік саласындағы қызмет Персоналды басқару және әлеуметтік әріптестік Персоналды басқару және әлеуметтік әріптестік саласындағы мемлекеттің, қоғам мен бизнестің басымдықтары Жұмыскерлердің құқықтарын қамтамасыз ету Персоналды материалды тұрғыдан уәждемелеу Персоналды материалдық емес тұрғыдан уәждемелеу Кадрлардағы жергілікті қамтуды арттыру Персоналды оқыту және дамыту Еңбекті қорғау және өнеркәсіптік қауіпсіздік ЕҚ және ӨҚ саласындағы мемлекеттің, қоғам мен бизнестің басымдықтары ЕҚ және ӨҚ мәселелері бойынша ынтымақтастық Жарақат алуды азайту Апаттарды алдын алу және олардың салдарын жою Көліктегі қауіпсіздікті қамтамасыз ету ЕҚ және ӨҚ саласында оқыту Өндірісте қауіпсіздік мәдениетін арттыру Мердігерлік ұйымдармен өзара әрекет ету Қызметін жүзеге асыратын өңірлерді дамыту Өңірлерді дамыту саласындағы мемлекеттің, қоғам мен бизнестің басымдықтары Әлеуметтік инфрақұрылымды дамыту Халықтың осал топтарын қолдау Денсаулық сақтау жүйесін қолдау Білім беру, мәдениет және спорт аясындағы бағдарламаларды қолдау Қоршаған ортаны қорғау Қоршаған ортаны қорғау саласындағы мемлекеттің, қоғам мен бизнестің басымдықтары Ластайтын заттардың шығарылуын азайту Парниктік газдардың шығарындыларын азайту Ілеспе мұнай газын кәдеге жарату Отын сапасын арттыру Суды ұтымды пайдалану Қалдықтарды басқару және жерді рекультивациялау Биоалуандықты сақтау Энергия тиімділігін арттыру Зерттеулер мен инновацияларға инвестициялар Әлеуметтік жауапкершілік саласындағы басқаруды жетілдіру Жалпы мұнай-газ саласына арналған ұсынымдар Мұнай-газ компанияларына арналған ұсынымдар Шолу туралы Ақпарат көздері

6 Негізгі қысқартулар Ұйымдардың атаулары GRI Есептілік бойынша ғаламдық бастама LTIFR жұмыс уақытын жоғалтумен бірге жарақаттардың Коэффициенті АҚШ Америка Құрама Штаттары АЭФ Астаналық экономикалық форум ӘЖ әлеуметтік жауапкершілік БАҚ бұқаралық ақпарат құралдары БТК басты тиімділік көрсеткіші МӨЗ мұнай өңдеу зауыты ӨБК өнімді бөлу туралы келісім ӨҚ өнеркәсіптік қауіпсіздік ӨСАБ Өндіруші салалардың айқындылық бастамасы ПГ парниктік газдар РФ Ресей Федерациясы СКМЖЖЭБ Солтүстік Каспийдегі мұнайдың жайылуына жауап беретін экологиялық база API Американың мұнай институты BP «Би Пи Плс.» және үлестес компаниялар EY «Эрнст энд Янг кеңестемелік қызметтер» ЖШС және үлестес компаниялар IPIECA Қоршаған ортаны қорғау және әлеуметтік мәселелер жөніндегі мұнай-газ өнеркәсібі өкілдерінің халықаралық қауымдастығы KAZENERGY қауымдастығы «KAZENERGY» Қазақстан мұнай-газ және энергетика кешені ұйымдарының қауымдастығы» ЗТБ Казгипронефтетранс «Казгипронефтетранс» инжиниринг компаниясы» ЖШС КазРосГаз «КазРосГаз» ЖШС КБТУ Қазақ-Британ техникалық университеті Келісімшарт агенттігі «Клауд Сервис» ЖШС-тің «Келісімшарт агенттігі» филиалы КӨҮСТ Климаттың өзгеруі жөніндегі үкіметаралық сарапшылар тобы ҚазМұнайГаз Өнімдері «ҚазМұнайГаз Өнімдері» ЖШС ҒЗТКӘ ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық әзірлеулер ЕҚ еңбекті қорғау ЕО Еуропа одағы ЕТМС еңбекақы төлеудің минималды стандарты ЖКО жол-көлік оқиғасы ЖҚК жеке қорғану құралдары КЖ корпоративтік жауапкершілік ТД тұрақты даму ТЖ төтенше жағдай ҮЕҰ үкіметтік емес ұйым ІМГ ілеспе мұнай газы ЭҚТЖЖ Экономикалық қызмет түрлерінің жалпы жіктеушісі NURIS Назарбаев Университетінің зерттеу және инновация жүйесі OGP Мұнай-газ өндірушілер қауымдастығы Азия Газ құбыры «Азия Газ құбыры» ЖШС АИРИ «Агентство по исследованию рентабельности инвестиций» ЖШС АМӨЗ «Атырау мұнай өңдеу зауыты» ЖШС Би Джи Қазақстан «Би Джи Интернешнл Лимитед» және үлестес компаниялар ҚазМұнайГаз ҰК «ҚазМұнайГаз» ҰК АҚ ҚазТрансГаз «ҚазТрансГаз» АҚ ҚазТрансГаз Аймақ «ҚазТрансГаз Аймақ» АҚ ҚазТрансОйл «ҚазТрансОйл» АҚ ҚазҰТУ Қ. И. Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университеті Қарақұдықмұнай «Қарақұдықмұнай» ЖШС ҚМГ БӨ «ҚазМұнайГаз» Барлау Өндіру» АҚ ҚҚӨК Қарашығанақ қайта өңдеу кешені БҰҰ Біріккен Ұлттар Ұйымы ҚМГИ «Қазақ мұнай және газ институты» АҚ ҚОҚ қоршаған ортаны қорғау ДЭФ Дүниежүзілік экономикалық форум ҚМГ ҚМ «ҚазМұнайГаз қайта өңдеу және маркетинг» АҚ ҚР Қазақстан Республикасы ЕҚҚДБ Еуропалық қайта құру және даму банкі ҚМТ «ҚазМұнайТеңіз» теңіз мұнай компаниясы» АҚ ҚХР Қытай Халық Республикасы ЕОАҚ «Еуразия Орталық Азия Қоры» корпоративтік қоры ҚПО Қарашығанақ Петролиум Оперейтинг Б.В. Жасыл даму «Жасыл даму» АҚ ҚҰМК «Қытайдың ұлттық мұнай компаниясы» (CNPC) ИЕХС Интеграцияланған есептілік жөніндегі халықаралық кеңес ИНПЕКС ИНПЕКС Норт Каспиан Си Лтд. және үлестес компаниялар Интергаз Орталық Азия «Интергаз Орталық Азия» АҚ ЛУКОЙЛ «ЛУКОЙЛ» ААҚ және үлестес компаниялар Маңғыстаумұнайгаз «Маңғыстаумұнайгаз» АҚ Мұнай және газ ақпараттық-талдау орталығы «Мұнай және газ ақпараттық-талдау орталығы» АҚ 8 9

7 Ұйымдардың атаулары НКОК Норт Каспиан Оперейтинг Компани Б.В. Нострум «Нострум Ойл энд Газ Плс.» және үлестес компаниялар Ойл Констракшн Компани «Oil Construction Company» ЖШС Өзенмұнайгаз «Өзенмұнайгаз» АҚ ПетроҚазақстан «ПетроҚазақстан Инк.» және үлестес компаниялар Сатпаев Оперейтинг «Сатпаев Оперейтинг» ЖШС СНПС Ақтөбемұнайгаз «CNPC-Ақтөбемұнайгаз» АҚ Статойл «Статойл АСА» және үлестес компаниялар ТеңізСервис «ТеңізСервис» ЖШС Торғай Петролеум «Торғай Петролеум» АҚ Тоталь «Тоталь С.А.» және үлестес компаниялар ТШО «Теңізшевройл» ЖШС Урихтау Оперейтинг «Урихтау Оперейтинг» ЖШС Шеврон Шеврон МұнайГаз Инк. және үлестес компаниялар Шелл «Шелл Қазақстан Девелопмент Б.В.» және үлестес компаниялар ЭксонМобил «ЭксонМобил Қазақстан Инк.» және үлестес компаниялар Эмбамұнайгаз, ЭМГ «Эмбамұнайгаз» АҚ ЭЫДҰ Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы 10 11

8 ӘЛЕУМЕТТІК ЖАУАПКЕРШІЛІКТІ ТҮСІНУ 12 1 тарау 13

9 Негізгі анықтамалар 1-сурет. ISO лайықты әлеуметтік жауапкершіліктің негізгі тақырыптары Адам құқықтары Мүдделі тараптар ұйымның қызметіне ықпал ете алатын немесе керісінше, оның қызметінен, шығарылған өнімнен немесе көрсетілетін қызметтерден және осыған байланысты әрекеттерден болатын ықпалға түсе алатын жеке, заңды тұлғалар және/немесе формальды әрі формальды емес топтар. Қаржылық емес есептілік барлық маңызды аспектілер бойынша ұйым қызметінің тәсілдері мен нәтижелерін көрсететін мәліметтердің және көрсеткіштердің жиынтығы; жария қаржылық емес есептілік қаржылық емес есеп деректерінің негізінде жасалады және тұрақты негізде шығарылып отырады. Әлеуметтік жауапкершіліктің негізгі тақырыптары «Әлеуметтік жауапкершілік бойынша басшылық» ISO да белгіленген тақырыптық салалар жиынтығында ұйымның әлеуметтік жауапкершілік саласын айқындайды (1-суретте көрсетілген). Әлеуметтік жауапкершілік (2) қоғамның саулығын және ауқаттылығын қоса алғанда, тұрақты дамуға көмектесетін, айқын және этикалық тәртіп арқылы қоғамға және қоршаған ортаға ұйымның шешімдері мен қызметіне әсер етуге ұйымның жауапкершілігі, мүдделі тараптардың үміттерін есепке алады, қолданылатын заңға сәйкес және тәртіптің халықаралық нормаларымен келісіледі және ұйымның барлық қызметінде ықпаланады және оның байланысында жүзеге асырылады. 2 Маңызды аспект ұйым және/немесе оның мүдделі тараптары қызметінің шешімдеріне, әрекеттеріне немесе көрсеткіштеріне айтарлықтай ықпал ете алатын аспект. Тұрақты даму қоғамның қазіргі ұрпақтың мұқтаж дықта рын қанағаттандыратын, бірақ келешек ұрпақтың өз мұқтаж дық тарын қанағаттандыру мүмкіндігіне қауіп төндірмейтін дамуы. 3 Қоғамдастықт ардың өмірін қатысу және оларды дамыту Тұтынушылармен байланысты мәселелер Басқару Адал іскери тәжірибелер Еңбек тәжірибелері Қоршаған орта Әлеуметтік жауапкершілік (1) жеке кәсіпкерлік субъектілерінің қоғамның әлеуметтік, экономикалық және экологиялық аяларындағы дамуына ерікті үлесі. 1 Әлеуметтік жауапкершіліктің (ӘЖ) 4 мақсаты бизнестің қоғамның тұрақты дамуына (ТД) қосатын ерікті үлесі болып табылады, яғни табиғи ресурстардың сақталуын, халықтың әл-ауқатының өсуін және халықтың денсаулығын қолдауын қамтамасыз ететін даму. Мемлекеттің, бизнестің және қоғамның ӘЖ мен ТД мәселелеріне көңіл бөлуі, оның ішінде осы салада халықаралық құжаттар мен ерікті стандарттардың әзірленуі ғаламдық әлеуметтік-экономикалық әрі экологиялық дағдарыстарға және төтенше жағдайларға жауабы болды. Компаниялар үшін ӘЖ мәнінің артуы қоғамның демократиялануына және коммуникациялық технологиялардың дамуына орай мүдделі тараптардың бизнеске тигізетін ықпалының күшеюімен байланысты болды. ӘЖ-нің ажырамас бөлігі шешімдерді қабылдау және компания қызметінің нәтижелерін талдау (қаржылық емес есептіліктің есебінен) кезіндегі айқындылық, ұлттық заңнаманы сақтау және халықаралық мінез-құлық нормаларын ұстану болып табылады. ӘЖ-ті қазіргі заманға сай етіп түсінуді білімді корпоративтік эгоизм теориясы мен компанияларға мүдделі тараптардың үміттерін ескеруді және бизнестің дамуына әрі өзінің әлеуметтік мәртебесінің артуына қолайлы жағдайларды жасау мақсатында әлеуметтік инвестицияларды жасауын ұйғаратын әлеуметтік жауапты мінез-құлық теориясы айқындайды. Басқаша айтқанда, ӘЖ міндеттеме ретінде емес, компанияның тәуекелдері мен мүмкіндіктерін басқару тәсілі ретінде қабылдануы тиіс. 1 «Жеке кәсіпкерлік туралы»қр Заңы. 2 «Әлеуметтік жауапкершілік бойынша басшылық» ISO БҰҰ. 4 Сондай-ақ «корпоративтік әлеуметтік жауапкершілік», «корпоративтік жауапкершілік» және «корпоративтік азаматтық» терминдері пайдаланылады тарау 1 тарау 15

10 Әлеуметтік жауапкершілікті түсіну 2-сурет. Ғаламдық оқиғалар және халықаралық құжаттар ТД саласында 5 Ғаламдық оқиғалар Халықаралық құжаттар Жасыл революция жылдар 1987 «Біздің ортақ болашағымыз» Дүниежүзілік комиссияның қоршаған орта және даму мәселелері жөніндегі баяндамасы (Брундтланд баяндамасы) Климаттың өзгеруі Климаттың өзгеруіне антропогендік Мұнай дағдарысы ықпал расталды (МГЭИК) жылдар жылдар 1992 XXI ғасырдың күн тәртібі XXI ғасырда тұрақты даму мақсатында БҰҰ-ның бағдарламалық құжаты Халықаралық экономикалық дағдарыс жылдар 00 жылдар 2000 БҰҰ-ның мың жылдық декларациясы 1997 Киото хаттамасы БҰҰ-ның Климаттың өзгеруі туралы үлгі конвенциясының шеңберіндегі халықаралық келісім «Жасыл» экономиканы дамыту 2010-шы 7 миллиард Жер халқының саны Мың жылдықты дамыту мақсаттары 10 жылдар 2012 «Көргіміз келетін болашақ» Рио+20 қорытындылары бойынша құжат ӘЖ-ті түсінудің заманауи тәсілі «Әлеуметтік жауапкершілік бойынша басшылық» атты ISO халықаралық стандартында баяндалған. Оны әзірлеу барысында мемлекеттік билік органдарын, коммерциялық ұйымдарды, жұмыскерлердің бірлестіктерін, 4-сурет. Қазақстандық компаниялардың ӘЖ түсіну 2008 ж. және 2013 ж., компаниялар % 7 Әлеуметтік пакеттерін ежәне жұмыс жағдайын жақсарту бағдарламаларын енгізу Қайырымдылық көмек корсету Өз қызметкерлерін дамыту және оқыту Өз аймагын даму бағдарламаларына қатысу Қоршаған ортаны қорғау жобаларын іске асыру тұтынушыларды, қоғамдық, ғылыми және кәсіби ұйымдарды қоса алғанда, мүдделі тараптардың түрлі топтарының ұстанымдары мен ӘЖ-ге қатысты амалдары ескерілген. Бұл стандарт Қазақстанда 2011 жылдың қарашасынан бері қолданылып келеді сурет. Корпоративтік оқиғалар және халықаралық құжаттар ӘЖ саласында 5 Корпоративтік оқиғалар Ерікті стандарттар Бхопаль апаты жылдар 1976 ТНК үшін ЭЫДҰ нұсқаулығы Brent Spar мұнай қоймасын көму жылдар 1999 GRI нұсқаулығы Nike-тің бала еңбегін пайдалану жағдайларын мойындауы жылдар 2000 БҰҰ-ның ғаламдық шарты Enron-ның банкрот болуы Экватор қағидаттары WorldCom-ның банкрот болуы жылдар 2008 SA 8000 стандарты DeepWater Horizon платформасындағы жарылыс жылдар 2011 ISO стандарты Клиенттерге этикалық және жауапты көзқарас корсету Серіктестерге этикалық және жауапты көзқарас корсету Жеткізушіге этикалық және жауапты көзқарас корсету Акционерлердің немесе инвесторлардың құқықтарына сәйкес болу Компания туралы ашық ақпарат жур Жемқорлыққа қарсы күрес жургiзу EY. 6 «Әлеуметтік жауапкершілік бойынша басшылық» ҚР СТ ИСО Қазақстандағы бизнестің корпоративтік әлеуметтік жауапкершілігінің ұлттық тұжырымдасы, ЕОАҚ, Астана, 2013 ж ж. әр түрлі экономикалық қызметті Қазақстан, бірлескен және шет мемлекеттердің менішіктік 189 ірі, орташа және шағын кәсіпорын өкілі ЕОАҚ арқылы сұрастырылған тарау 1 тарау 17

11 Әлеуметтік жауапкершілікті түсіну Қазақстан үшін ӘЖ ұғымы салыстырмалы түрде жаңа болуына қарамастан, ірі отандық компаниялар, олардың көпшілігі қала құраушы кәсіпорындар, дәстүрлі түрде ауыр әлеуметтік жүктемені көтереді. Жүргізілген сауалнамаларға сай қазақстандық компаниялардың көпшілігі ӘЖ ұғымын әлеуметтік қамсыздандыру және еңбек жағдайларын жақсарту, демеушілік пен қайырымдылық, сондай-ақ персоналды дамыту деп түсінеді. ӘЖ қызметін басымдықпен әлеуметтік аяда қабылдау дамып жатқан экономикаларға тән, ал жұмыскерлердің жоғары әлеуметтік кепілдіктері бар дамыған нарықтар үшін еңбекті қорғау, өнеркәсіптік қауіпсіздік және қоршаған ортаны қорғау мәселелері алдыңғы шепке шығады жылмен салыстырғанда қазақстандық компаниялар ӘЖ-ті барынша кешенді қабылдай бастады, бұл 2013 жылы компаниялардың көпшілік үлесі ӘЖ-ті өңірлерді дамыту, корпоративтік басқару және айқындылық пен қоршаған ортаны қорғау жөніндегі бағдарламалармен ұқсатқанын куәландырып отыр. Әлеуметтік қамсыздандырудың рөлі және ӘЖ-тің пайда болуымен еңбек жағдайларының жақсаруы еңбек нарығында білікті кадрлардың тапшылығына, сондай-ақ 2011 жылғы Жаңаөзен қаласындағы қайғылы оқиғаларға орай өсе түсті. Персоналды оқыту, тұтынушылармен және өнім берушілермен өзара әрекет ету, сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл жөніндегі бағдарламаларды қабыл алудың өзгеруі бұл қызмет компаниялардың әлеуметтік жауапкершілікті білдіруі емес, олардың күнделікті нормасы ретінде көбірек қабылдана басталуымен байланысты болды. Қазақстанның мұнай-газ компанияларының басшылары арасында Шолуды дайындау шеңберінде жүргізілген сауал олардың жалпы барлық қазақстандық компанияларға қарағанда ӘЖ-ті барынша жан-жақты тұрғыдан түсінетіндігін көрсетті. Атап айтқанда, басшылар энергия тиімділігі, ілеспе мұнай газын (ІМГ) кәдеге жарату, жұмыскерлердің денсаулығын сақтау, персоналды оқыту және апаттарға жауап беру сияқты аспектілердің маңыздылығын атап өтті (3.2-бөлімді қараңыз). Жалпы қазақстандық компаниялар ӘЖ-нің артықшылықтарын толықтай түсіне қойған жоқ: кәсіпорындардың үштен бір бөлігі ғана ӘЖ іскерлік қоғамдастықта бастамасын алған келешегі бар бағыт деп санайды 8. ӘЖ-ін жүйелі түрде дамытудың және ӘЖнің компаниялардың қызметіне интеграциясы үшін қолайлы жағдайларды жасаудың бірыңғай тәсілін әзірлеу мақсатында ҚР Ұлттық кәсіпкерлер палатасы ЕОАҚ-пен бірлесіп 2013 жылы Қазақстанда Бизнестің ұлттық корпоративтік әлеуметтік жауапкершілігі тұжырымдамасының жобасын әзірлеу жұмыстарын жүргізді 9. Бұл құжат Қазақстанның тұрақты дамуына қолжеткізуіне ықпалдасуға және атап айтқанда қоғамның әл-ауқатының өсуіне, сондай-ақ стратегиялық ұлттық міндеттердің тиімді іске асырылуына шақырылған. Бизнестің әлеуметтік жауапкершілігіне қатысты жекелеген ережелер ҚР Президенті Елбасы Н. Ә. Назарбаевтың «Қазақстан 2050» Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауында, еңбек қарым-қатынастары аясында Қазақстан Республикасы Үкіметінің, жұмыскерлердің республикалық бірлестігінің және жұмыс берушілердің республикалық бірлестігінің арасындағы жылдарға арналған Бас келісімде және «Самұрық-Қазына» Ұлттық әл-ауқат қоры» АҚ-ның Даму стратегиясында қамтылған. 8 Қазақстандағы корпоративтік әлеуметтік жауапкершілік: жағдай, даму проблемалары мен перспективалары, ЕОАҚ, Астана, 2013 ж. 9 Шолуды дайындау сәтіне тұжырымдама қабылданбады тарау 19

12 ҚАЗАҚСТАННЫҢ МҰНАЙ-ГАЗ САЛАСЫ ТУРАЛЫ НЕГІЗГІ ЦИФРЛАР ЖӘНЕ ФАКТІЛЕР 20 2 тарау 21

13 5-сурет. Көмірсутекті шикізаттың негізгі кен орындары және ҚР мұнай өңдеуші зауыттары 11 Қостанай Петропавл Орал Павлодар Қазақстан батыс өңірде шоғырланған мұнай мен газдың едәуір қорларына ие (Батыс Қазақстан аумағы, Атырау, Ақтөбе, Маңғыстау облыстары), бұл ретте мұнай мен газ конденсаты қорларының ең үлкен үлесі Атырау облысына келеді 3,5 млрд т немесе Қазақстанның барлық шығарылатын қорларының 68 % 10. Мұнайды өңдеудің негізгі көлемін Атырау, Павлодар және Оңтүстік Қазақстан облыстарында орналасқан үш зауыт қамтамасыз етеді. Қазақстанның негізгі мұнай-газ кен орындары үшін көмірсутектердің едәуір тереңдікте жатуы тән. Өндірілетін мұнайда жеңіл көмірсутектердің үлкен үлесі бар, дегенмен олар күкіртті қосындылардың айтарлықтай қамтылуымен ерекшеленеді. Көптеген кен орындарында өндірілетін газдың құрамында сонымен қатар күкірт сутегі бар. Қашаған Қаламқас-теңіз Атырау Қайран Қарашығанақ Ақтоты Теңгiз Ақтөбе Жаңажол Кеңқияқ түзүсті Құмкөл Астана Қарағанды Өскемен Қаламқас Ақтау Қызылорда Өзең Тараз Алматы Шымкент Көмірсутекті шикізаттың кен орындары Мұнай өңдеу зауыты 10 Ұлттық энергетикалық баяндама, KAZENERGY қауымдастығы, 2014 ж. 11 KAZENERGY қауымдастығы тарау 2 тарау 23

14 Қазақстанның мұнай-газ саласы туралы негізгі цифрлар және фактілер Мұнай-газ саласы индустриаландырудың және инновациялардың негізінде елдің экономикалық өсімін қамтамасыз ету үшін капитал ағынын алуға мүмкіндік беретін Қазақстан экономикасының маңызды салаларының бірі болып табылады. Сала құнды қалыптастыру тізбегінің барлық сегменттерінде білді ріл ген: шикі мұнай мен газды барлау, өндіру және тасымалдау, мұнайда өңдеу және мұнай өнімдері мен газды өткізу. «Қаз- Мұнай Газ» Ұлттық компаниясы қазақстандық капиталы бар ірі вертикальды интеграцияланған компания болып табылады. Өндіру және ішінара, мұнайды өңдеу сегменттерінде АҚШ-тың, РФның, ҚХР-ның, бірқатар ЕО елдерінің және басқа да елдердің ірі мұнай-газ корпорациялары көрсетілген. Мұнай өнімдерін өткізу нарығында қазақстандық, сол сияқты шетелдік компаниялар да бар. Мұнай-газ компаниялары ірі жұмыс берушілер, салық төлеушілер және жоғары әлеуметтік маңыздылығы бар түрлі жобалардың демеушілері бола отырып, Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуын қамтамасыз етуде айқындаушы рөлді ойнайды. Мұнай Өндіру Барлау Газ Өндіру Өндірістік көрсеткіштер Барлау 2013 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша 5,2 млрд т мұнайдың шығарылатын қорларын құрайды (АBC 1 +C 2, газ конденсатын қоса) 12 Қазақстан мұнайдың расталған қорларының көлемі бойынша әлемде 12 орынды алып отыр (3,9 млрд т, әлемдік қорлардың 1,8 %) 12 мұнай қорларының 53 % 3 кен орнына келеді % 5,2 млрд т 5 % 28 % 20 % Қашаған Теңгіз Қарашығанақ Басқа Мұнай Әлемдік тәжірибедегідей мұнай-газ компанияларының барлық өндірістік процестері белгілі бір шамада теріс экологиялық әсер қалдырады. Саланың басым бағыты қоршаған ортаға тиетін үлес әсерін барынша азайту және экологиялық тәуекелдерді басқару болып табылады. Тасымалдау Қайта өңдеу мұнай мен газ конденсатының жалпы шығарылатын қорларының 98 % Қазақстанның батысында шоғырланған 12 мұнай қорларының 68 % Атырау облысында шоғырланған 12 Қайта өңдеу Тасымалдау Өндіру Өткізу Өткізу 2013 жылы 81,8 млн т мұнай өндіру құрады (2012 жылға +3,3 %) 13 81, жылдың соңына Қазақстан мұнай мен газ конденсатын өндіру көлемі бойынша әлемде 17 орынды алды 14 6-сурет. Қазақстанның мұнай-газ саласында құнды қалыптастыру тізбегі қолдау сегменттерi: Геологиялык ифокурылым Мұнай сервистiк компаниялары Құбырдың жеткізушілері Құрылыс компаниялары Жабдыкты жеткiзушiлер Ғылыми-зерттеу үйымдары 79, Ұлттық энергетикалық баяндама, KAZENERGY қауымдастығы, 2014 ж. 13 ҚР Энергетика министрлігі ж ж жылдың соңына Қазақстан мұнай мен газ конденсатын өндіру көлемі бойынша ТМД-да 2 орынды алды Әлемдік энергетикаға статистикалық шолу, BP, 2013 ж тарау 2 тарау 25

15 Қазақстанның мұнай-газ саласы туралы негізгі цифрлар және фактілер 2013 жылы 3 компания мұнай өндірісінің 50 % астамын қамтамасыз етті 15 7 % 28 % 8 % 81,8 млн т 10 % 14 % 33 % Теңгіз Шевроил Қарашығанақ Петролеум Операйтинг БӨ ҚазМұнайГаз* Маңғыстаумұнайгаз СНПС Ақтөбемұнайгаз Басқа * Өндіру қосылады текқана негізгі активтарімен (ОМГ, ЭМГ) Тасымалдау 5,5 мың км магистральды мұнай құбырларының жалпы ұзақтығын құрайды жылы 67,2 млн т мұнайды ҚазТрансОйл тасымалдады (2012 жылға +2,1 %) 17 67,2 65, ж ж. АҚШ, ҚР және ҚХР инвесторлары 2013 жылы мұнай өндірісіне шамамен тең үлесті қамтамасыз етті % 25 % 6 % 5 % 81,8 млн т 28 % 25 % АҚШ Қазақстан Қытай Еуропа Ресей Басқа * ҚР-да 96 % мұнай өндіруші компаниялардың акционерлердің қай мемлекетке тиесілігі бойынша құрастырылған жылы 3 магистральды мұнай құбыры арқылы (КҚК, Атырау-Самара және Атасу-Алашанькоу) мұнайдың 77 % тасымалданды % 16 % 9 % 72,1 млн т 21 % 1 % 40 % КҚК Атырау-Самара Атасу-Алашанкоу Т/ж цистерналары Ақтау теңіз порты Орынбор ГОЗ (конденсат) Қайта өңдеу 2013 жылы қазақстандық мұнайдың 14,3 млн т 3 негізгі зауыт қайта өңдеп шығарды % 14,3 млн т 34 % 35 % Павлодар МХЗ Шымкент МОЗ Атырау МОЗ 2013 жылы қазақстандық мұнайдың 0,8 млн т 32 шағын-мөз қайта өңдеп шықты жылдың соңына Қазақстанның МӨЗ белгіленген қуаттылығы 15,3 млн т мұнай болды % мұнайды қайта өңдеу тереңдігінің орташа көрсеткішін құрайды % МӨЗ жаңғыртылғаннан кейін 2017 жылы мұнайды қайта өңдеу тереңдігінің орташа көрсеткішін құрауы тиіс 20 Өткізу 2013 жылы Қазақстанда өндірілетін мұнайдың 85 % экспортқа шығарылады 21 бензинге деген ішкі сұраныстың 70 % 2013 жылы қазақстандық МӨЗ өнімдерімен қанағаттандырылды жылы Италия, ҚХР және Нидерландтар қазақстандық мұнайдың басты импорттаушылары болды % 72,1 млн т 7 % 9 % 13 % 27 % 17 % Италия Қытай Нидерланды Франция Австрия Басқа 15 Мұнай мен газдың ақпараттық-талдау орталығы. 16 Мұнай мен газдың ақпараттық-талдау орталығы деректерінің негізінде EY Мәскеу мұнай-газ орталығының есептеулері. 17 ҚазТрансОйлдың 2013 жылғы жылдық интеграцияланған есебі. 18 ҚР Энергетика министрлігі, Мұнай мен газдың ақпараттық-талдау орталығы, ИнфоТЭК, EY Мәскеу мұнай-газ орталығының бағалау. 19 ҚР Энергетика министрлігі, Мұнай мен газдың ақпараттық-талдау орталығы, ҚазМұнайГаз ҰК. 20 ҚазМұнайГаз ҰК. 21 ҚР Энергетика министрлігі. 22 ҚР Энергетика министрлігі, ҚазМұнайГаз ҰК, ҚМГ ӨМ. 23 ҚР Қаржы министрлігінің Кедендік бақылау комитеті тарау 2 тарау 27

16 Қазақстанның мұнай-газ саласы туралы негізгі цифрлар және фактілер Барлау 2013 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша 3,9 трлн текше м газдың шығарылатын қорларын құрады жылдың соңына Қазақстан газдың расталған қорларының көлемі бойынша 22 орынды алды (1,3 трлн текше м, әлемдік қорлардың 0,7 %) жылдың соңына Қазақстан газдың расталған қорларының көлемі бойынша 3 орынды алды (Ресей мен Түркменстаннан кейін) 25 табиғи газ қорларының 80 % ілеспе мұнай газы газдың барлық қорларының 98 % Қазақстанның батысында шоғырланған 26 Өндіру газдың барлық қорларының 85 % ірі мұнай-газ (Теңгіз, Қашаған, Королевское) және мұнай-газ конденсатты (Қарашығанақ, Жаңажол, Имашевское) кен орындарында шоғырланған % газ қорларының 3 кен орнына келеді % 35 % Қашаған 3,9 ТРЛН ТЕКШЕ М 14 % 1 % 5 % 3 % 2 % 2013 жылы 42,3 млрд текше м табиғи газды өндіру құрады (2012 жылға +5,5 %) 27 40,1 42,3 17 % Қарашығанақ Теңгіз Имашевское 2013 ж ж. Газ Жаңажол Королевское Чинаревское Басқа 2013 жылы 2 компания табиғи газ өндірісінің 75 % астамын қамтамасыз етті 28 Тасымалдау 16,8 мың км магистральды газ құбырларының жалпы ұзақтығын құрайды мың км өңірлік газ құбырларының ұзақтығын құрайды , жылы 110,1 млрд текше м ҚазТрансГаздың газды магистральды тасымалдау көлемін 109,2 құрады (2012 жылға +0,8 %) жылдың ортасына халықты газдандыру деңгейі 32 % құрады % Қарашығанақ Петролеум Операйтинг 4 % 3 % Теңгіз Шевроил 8 % 42,3 млрд 41 % СНПС Ақтөбемұнайгаз текше м Нострум Ойл анд Газ БӨ ҚазМұнайГаз* 34 % Басқа * Өндіру қосылады текқана негізгі активтарімен (БӨ ҚМГ, АмангельдыГаз, КазГПЗ) ж ж. Қазақстанның 14 облысының 9-ы және Алматы қаласы газдандырылған (55 % осы өңірде газдандыру деңгейін құрайды) 28 Астана газдандырылмаған қала ҚР Қорлар жөніндегі мемлекеттік комиссиясы. 25 Әлемдік энергетикаға статистикалық шолу, BP, 2013 ж. 26 Ұлттық энергетикалық баяндама, KAZENERGY қауымдастығы, 2014 ж. 27 ҚР Энергетика министрлігі. 28 ҚР Энергетика министрлігі. 29 ҚазТрансГаздың 2013 жылғы жылдық есебі тарау 2 тарау 29

17 Қазақстанның мұнай-газ саласы туралы негізгі цифрлар және фактілер Қайта өңдеу Әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштер ,9 432, жылы 11 млрд текше м газ қайта өңделді , , , Өткізу ,5 Салық салымы, млрд теңге жылы өндірілген тауар газының 50 % ішкі тұтынуға жұмсалды 31 тауарлы газдың ішкі тұтынуының 20 % халық тұтынады 31 Шығаруға үлес, млрд теңге 343,8 529, , ,6 Жұмыспен қамуға қосқан үлесі, адам 80 % ҚР-ға газды тасымалдаудың жалпы көлеміндегі транзит үлесі құрайды 32 қазақстандық газ экспортының 97,5 % 2012 жылы Ресей экспорттады (СВОП-операцияларды ескере отырып) , ,4 Халықтың еңбек кірістеріне косқан үлесі, млрд теңге ЖІӨ-ге салым, млрд теңге Тікелей Тікелей емес және жанама үлестер Толық үлес 30 АИРИ. 31 ҚР Энергетика министрлігі, Мұнай мен газдың ақпараттық-талдау орталығы. 32 Ұлттық энергетикалық баяндама, KAZENERGY қауымдастығы, 2014 ж. 33 ҚазМұнайГаз ҰК. 34 ҚР Қаржы министрлігінің Кедендік бақылау комитеті. 35 ҚР Ұлттық экономика министрлігінің Статистика комитеті деректерінің негізіндегі есеп тарау 2 тарау 31

18 Қазақстанның мұнай-газ саласы туралы негізгі цифрлар және фактілер Тауарларды шығаруға және қызметтерді көрсетуге қосқан үлес ЖІӨ-ге салым Мұнай-газ саласының өнімді шығаруға жұмсаған 1 теңгесіне басқа салаларда 0,78 теңгеге қосымша өнім шығарылады 36 Мұнай-газ саласының қосылған құнға жұмсаған 1 теңгесіне басқа салаларда 0,81 теңгеге қосылған құн жасалады 36 Жергілікті қамту жылы мұнай-газ компанияларының тауарларды, жұмыстарды және қызметтерді сатып алудағы қазақстандық қамтудың үлесі 57,3 % болды (2012 жылға +10,3 %) МЛРД ТЕҢГЕ 55,6 % ,7 % 57,3 % Салық салымы Мұнай-газ компаниялары төлеген салықтардың 1 теңгесіне басқа салаларда 0,14 теңгеге салық төленедіх Ж Ж Ж. Жұмыспен қамтуға қосқан үлесі Мұнай-газ саласында құрылған 1 жұмыс орнына басқа салаларда қосымша 3,55 жұмыс орны құрылады жылы мұнай-газ компанияларының кадрларда қазақстандық қамтудың үлесі 96,8 % болды (2011 жылға +0,6 %) 2012 Ж. Халықтың еңбек кірістеріне қосқан үлесі Өз қызметкерлеріне жалақы күйінде төленген 1 теңгеге мұнай-газ саласының компаниялары (96,8 %) (3,2 %) қосымша 1,54 теңге еңбек кірісін қосады Ж (96,2 %) (3,8 %) АДАМ КР Азаматтары Шетел Азаматтары 36 ҚР Ұлттық экономика министрлігінің Статистика комитеті деректерінің негізіндегі есеп. 37 Келісімшарт агенттігінің және ҚР Ұлттық экономика министрлігінің Статистика комитеті деректерінің негізіндегі есеп. 38 Келісімшарт агенттігі. Жұмыскерлердің орташа тізімдік сан көрсеткішіне жер қойнауын пайдаланушылардың келісім-шарт мәліметі енгізілген, жұмыскерлердің нақты орташа тізімдік сан мәліметтеріне тура келмейді кісі тарау 2 тарау 33

19 Қазақстанның мұнай-газ саласы туралы негізгі цифрлар және фактілер Травматизм жылы мұнай-газ компанияларында 115 жазатайым жағдай орын алды (2012 жылға +14 %) 2013 жылы мұнай-газ компанияларында адамның өліміне әкеліп соқтырған 20 жазатайым жағдай орын алды (2012 жылға +54 %) Ж Ж. Экологиялық көрсеткіштер Уақытша еңбекке жарамсыздықтың құрбандарының саны Адам қаза тапкан апаттар саны Атмосфераға зиянды (ластаушы) заттар шығарылу жылы мұнай-газ саласынан атмосфераға 356,9 мың т зиянды заттар шығарылды (2012 жылға -2,5 %) МЫҢ Т Т Мұнай өндіру Мұнай өнімдер өндірісі Шығарындылар Ж Ж ҚР-да өндірістік жарақаттану және кәсіби ауру деңгейін шолу жж. қорытындылары бойынша сараптамалық шолу, Республикалық еңбекті қорғау жөніндегі ғылыми-зерттеу институты, Астана, 2014 ж. 40 ҚР Ұлттық экономика министрлігінің Статистика комитеті, ҚР Энергетика министрлігі тарау 35

20 ҚАЗАҚСТАННЫҢ МҰНАЙ-ГАЗ САЛАСЫ ТҰРАҚТЫ ДАМУ КОНТЕКСТІНДЕ 36 3 тарау 37

21 3.1 Әлеуметтік жауапкершіліктің маңызды аспектілері Шолу мазмұнын анықтау үшін Шолуда ашылып көрсетілетін елеулі аспектілердің алдын ала талдауы жасалды («Шолу туралы» 7-тарауды қараңыз). Төменде елеулі аспектілердің негізгі топтары бейнеленген. 7-сурет. ҚР мұнай-газ саласындағы әлеуметтік жауапкершіліктің елеулі аспектілерінің тобы ҚР әлеуметтікэкономикалық дамуына қосқан үлесі Қазақстанның мұнай-газ саласының экономикаға, қоғамға және қоршаған ортаға айтарлықтай ықпалын көрсететін немесе мүдделі тараптардың бағалауына және шешім қабылдауына қатты әсер етуі мүмкін аспектілер, елеулі аспектілер болып табылады. Әлеуметтік жауапкершілік қағидаттарын ұстанатын жетекші мұнай-газ компаниялары елеулі аспектілерді анықтап, соларға қатысты әрекеттер жасайды және солар бойынша есеп береді. Қоршаған ортаны қорғау ҚР мұнай-газ саласындағы ӘЖ-нің әлеуметтік жауапкершілігінің маңызды аспектілері Еңбек тәжірибелері және әлеуметтік әріптестік Қызметін жүзеге асыратын өңірлерді дамыту Еңбекті қорғау және өнеркәсіптік қауіпсіздік Компаниялар мен мүдделі тараптардың арасында сауал жүргізу, мемлекеттік бағдарламалар мен халықаралық құжаттарды талдау, баспасөз құралдары қаржылық емес есептерге жасаған шолу («Шолу туралы» 7-тарауды қараңыз) кіретін кешенді талдаудың негізінде Қазақстанның мұнай-газ саласындағы ӘЖ елеулі 28 аспектісі айқындалған тарау 3 тарау 39

22 Қазақстанның мұнай-газ саласы тұрақты даму контекстінде 1-кесте. ҚР мұнай-газ саласындағы ӘЖ маңызды аспектілері Маңызды аспект Балл Шолуда ашып көрсетілу дәрежесі ҚР әлеуметтік-экономикалық дамуына қосқан үлесі Табиғи ресурстарды өндіруден түскен кірістерді бөлу 6 41 Сатып алуды ұлттық ұстау 6 Зерттеулер мен инновацияларға салымдар 6 Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл және айқындылық 6 Персоналды дамыту Жұмыскерлердің құқықтары 8 Еңбекақыны төлеу, ынталандыру және көтермелеу 7,5 Персоналды оқыту 7 Персоналдың денсаулығын қорғау 7 Жергілікті персоналды дамыту 5 Еңбекті қорғау және өнеркәсіптік қауіпсіздік Мұнай құбырларының сенімділігі 7 Көліктегі қауіпсіздік 7 Жарақат алуды азайту 6 Қауіпсіздік және еңбекті қорғау менеджментінің жүйелері 6 Апаттарға / мұнай төгілгенде іс-қимыл жасауға дайындық 6 ЕҚ мен ӨҚ қамтамасыз ету бойынша мердігерлердің қызметін басқару 6 Қызметін жүзеге асыратын өңірлерді дамыту Әлеуметтік сала нысандарын салу және беру 7,5 Білім беруді қолдау 5,5 Халықтың осал топтарын қолдау 5 Қоршаған ортаны қорғау Судың тұтылуын басқару 8 Энергия тиімділігі 7,5 Баламалы/жаңартылатын қуат көздері 7,5 42 Парниктік газдарды және басқа да ластайтын заттарды шығару 6,5 Қалдықтарды басқару 6,5 Биоалуандықты сақтау 6,5 Мұнай төгілуі және оның салдарын жоюға дайындық 6,5 Отын сапасы мен экологиялық стандарттар 6 Ілеспе мұнай газын кәдеге жарату 5 Топырақ құнарлығын қалпына келтіру 5 аспект Шолуда ашылып көрсетілген, компаниялар қызметінің мысалдары және сала бойынша санды көрсеткіштер бар аспект Шолуда ашылып көрсетілген, компаниялар қызметінің мысалдары бар, бірақ сала бойынша санды көрсеткіштер жоқ Сонымен қатар, мұнай-газ компанияларының және мүдделі тараптарды білдіретін ұйымдардың басшыларына ықтимал маңызды аспектілерді келесі критерийлер бойынша тізбектеп беру ұсынылды: Eлдің әлеуметтік-экономикалық дамуына және экологиялық тұрақтылығына (тұрақты дамуына) маңыздылығы; Мұнай-газ саласы компанияларының табысты дамуына маңыздылығы; Сыртқы мүдделі тараптар үшін маңыздылығы. Бұдан әрі компаниялар мен ұйымдардың пікірлері шоғырландырылып, диаграммалар күйінде көрсетілді. Жасалған талдау келесі тұжырымдарды жасауға мүмкіндік береді: 1. Мемлекет, бизнес және қоғам үшін ӘЖ-тің барынша маңызды аспектілері жарақаттануды азайту, апаттарға қарсы іс-қимылдау және пайдалы қазбаларды өндіруден түскен кірістерді бөлуге қатысты айқындылық болып табылады, бұның бәрі келесі түрде түсіндірілед: Компаниялар өндірістегі кез келген жарақаттануды болдырмау үшін сөзсіз жауапты болады; мұнай-газ саласындағы жарақаттану деңгейі 2012 жылмен салыстырғанда 2013 жылы 14 % өсті 43 ; Апаттарға қарсы іс-қимылдау өзектілігі әлемдегі ең ірі және ең күрделі мұнай-газ жобаларының бірі Қашаған кен орнындағы жайылумен байланысты; Мұнай-газ компаниялары қызметінің айқындылығы, оның ішінде кірістерді бөлу бөлігінде қоғам үшін әрдайым қызығу шы лық тудырып отырды. Кірістерді бөлу кезінде сыбайлас жемқорлықтың жоқтығы ғана емес, сол сияқты мұнай-газ компанияларынан салықтар күйінде түскен мемлекеттің кірістері қалайша бөлінетіндігі маңызды мәселе болып табылады. 2. Респонденттердің ортақ пікірінше, маңыздылығы мейлінше аз, бірақ елеулі болатын аспектілер компаниялардың жария саясат қа, лоббиін білдіруге және саяси партияларды қолдауға қатысты ұстанымы, баламалы/жаңартылатын қуат көздерін дамыту, сондай-ақ демеушілік пен қайырымдылық болып табылады. Бұл келесі келесімдермен түсіндіріледі: Қазақстанда жұмыс істейтін мұнай-газ компаниялары саяси күн тәртібін қалыптастыруға айтарлықтай ат салыспайды және жария саясаттан тысқары қалып отыр; ҚР заңнамасында мүдделілікті қолдау мүмкіндігі көзделмеген; Қазақстанда 2009 жылы «Жаңартылатын энергия көздерін пайдалануды қолдау туралы» Заңы қабылданып, «Қазақстан жел энергиясы нарығын дамыту бастамасы» 44 жобасының шеңберінде зерттеулер жүргізілді, бірақ өздерін энергетикалық компаниялар және ЖЭК жобаларын дамытып жатқан компаниялар ретінде білдіретін трансұлттық мұнайгаз компанияларына қарағанда, баламалы энергетика Қазақстанда сала қатысушыларының шексіз құқығы болып табылмайды; бұған жел электр станциясын салу жобасына қатысуды жоспарлап отырған ТШО компаниясы жатпайды; Сонымен қатар, мұнай-газ компанияларының және мүдделі тараптарды білдіретін ұйымдардың басшыларына ықтимал маңызды аспектілерді келесі критерийлер бойынша тізбектеп беру ұсынылды. 41 Салық салымы және халықтытың еңбек кірістеріне қосқан үлесі ашылған. Мұнай-газ команияларының акционерлер арасында кірістерді бөлу талдауы қиындау өйткені құпиялылығын жылдарда, ВИЭ жобалар мұнай-газ команияларда болған жоқ. Бірақ ТШО компания бірнеше ауданы бағалау откізді, бұл қолайлы жел электр станцияға болар еді. 43 ҚР-да өндірістік жарақаттану және кәсіби ауру деңгейін шолу жж. қорытындылары бойынша сараптамалық шолу, Республикалық еңбекті қорғау жөніндегі ғылыми-зерттеу институты, Астана, 2014 ж. 44 Ұлттық энергетикалық баяндама, KAZENERGY қауымдастығы, 2014 ж тарау 3 тарау 41

23 Қазақстанның мұнай-газ саласы тұрақты даму контекстінде 1,2,3-нобайлар. Компаниялар мен мүдделі тараптардың пікірінше ҚР мұнай-газ саласындағы ӘЖ маңызды аспектілері Компаниялардың ортақ пікірі МҰНАЙ-ГАЗ САЛАСЫ КОМПАНИЯЛАРЫНЫҢ ТАБЫСТЫ ДАМУЫНА МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ 5,00 4,50 4,00 СЫБАЙЛАС АШЫК ЖЕМКОРЛЫККА КАРСЫ КУРЕС 4,00 4,50 КЫЗЫМЕТКЕРЛЕРДI ОКЫТУ КЫЗЫМЕТКЕРЛЕРДIН ДЕНСАУЛЫК САКТАУЫ АВАРИЯЛАРГА ЖАУАП БЕРУ ЭНЕРГИЯ ТИIМДI ЛIГI БИОӘРТҮРЛІЛІКТІ САҚТАУ ОТЕМАКЫ СУ РЕСУРСТАРЫН БАСҚАРУ ЖАРАҚАТТЫЛЫҚТЫ АЗАЙТУ ТАБИГИ РЕСУРСТАРДАН ТУСКЕН КIРIСТЕРДI БОЛУ КОЛIК КАУIПСIЗДIГI ҚҰБЫРЛАРЫНЫҢ СЕНІМДІЛІГІ ҚР ӘЛЕУМЕТТІКӨЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫНА ЖӘНЕ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТҰРАҚТЫЛЫҒЫНА МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ 5,00 Мүдделі тараптардың ортақ пікірі МҰНАЙ-ГАЗ САЛАСЫ КОМПАНИЯЛАРЫНЫҢ ТАБЫСТЫ ДАМУЫНА МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ 5,00 4,50 4,00 КЫЗЫМЕТКЕРЛЕРДI ОКЫТУ ҚҰБЫРЛАРЫНЫҢ СЕНІМДІЛІГІ БИОӘРТҮРЛІЛІКТІ САҚТАУ 4,00 4,50 2-кесте. ӘЖ-тің барынша елеулі аспектілерінің топ-5 КЫЗЫМЕТКЕРЛЕРДIН ДЕНСАУЛЫК САКТАУЫ АВАРИЯЛАРГА ЖАУАП БЕРУ САТЫП АЛУДЫ ҰЛТТЫҚ ҰСТАУ СЫБАЙЛАС АШЫК ЖЕМКОРЛЫККА КАРСЫ КУРЕС СУ РЕСУРСТАРЫН БАСҚАРУ ТАБИГИ РЕСУРСТАРДАН ТУСКЕН КIРIСТЕРДI БОЛУ ЖАРАҚАТТЫЛЫҚТЫ АЗАЙТУ ҚР ӘЛЕУМЕТТІКӨЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫНА ЖӘНЕ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТҰРАҚТЫЛЫҒЫНА МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ 5,00 СЫРТҚЫ МҮДДЕЛІ ТАРАПТАР ҮШІН МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ 5,00 4,50 СУ РЕСУРСТАРЫН БАСҚАРУ 4,00 4,00 4,50 ТАБИГИ РЕСУРСТАРДАН ТУСКЕН КIРIСТЕРДI БОЛУ ЖАРАҚАТТЫЛЫҚТЫ АЗАЙТУ СЫБАЙЛАС АШЫК ЖЕМКОРЛЫККА КАРСЫ КУРЕС КЫЗЫМЕТКЕРЛЕРДI ОКЫТУ ҚҰБЫРЛАРЫНЫҢ СЕНІМДІЛІГІ КЫЗЫМЕТКЕРЛЕРДIН АВАРИЯЛАРГА ЖАУАП БЕРУ ДЕНСАУЛЫК САКТАУЫ БИОӘРТҮРЛІЛІКТІ САҚТАУ КОЛIК КАУIПСIЗДIГI ЭНЕРГИЯ ТИIМДI ЛIГI ОТЕМАКЫ МҰНАЙ-ГАЗ САЛАСЫ КОМПАНИЯЛАРЫНЫҢ ТАБЫСТЫ ДАМУЫНА МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ 5,00 Компаниялардың пікірінше 1 Жарақаттылықты азайту 1 Жарақаттылықты азайту Мүдделі тараптардың пікірінше 2 Табиғи ресурстарды өндіруден түскен кірістерді бөлу 2 Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл және айқындылық 3 Апаттарға қарсы іс-қимылдау 3 Апаттарға қарсы іс-қимылдау 4 Персоналдың денсаулығын қорғау 4 Суды пайдалану 5 Персоналды оқыту 5 Табиғи ресурстарды өндіруден түскен кірістерді бөлу 3-кесте. Маңыздылығы мейлінше аз ӘЖ-тің топ-5 елеулі аспектісі Компаниялардың пікірінше Мүдделі тараптардың пікірінше 1 Мәжбүрлі қоныс аудару 1 Парникті газдарды шығару 2 Жария саясатқа, лоббиді білдіруге және саяси 2 Баламалы/жаңартылатын қуат көздері партияларды қолдауға қатысты ұстаным 3 Баламалы/жаңартылатын қуат көздері 3 Жария саясатқа, лоббиді білдіруге және саяси партияларды қолдауға қатысты ұстаным 4 Демеушілік пен қайырымдылық 4 Қанағат тұту және тұтынушыларды ұстау 5 Персоналдың жасына қарай құрылымы / қартаю 5 Демеушілік пен қайырымдылық 42 3 тарау 3 тарау 43

24 Қазақстанның мұнай-газ саласы тұрақты даму контекстінде 44 3 тарау 3 тарау 45

25 Қазақстанның мұнай-газ саласы тұрақты даму контекстінде 3.2 Әлеуметтік жауапкершілік саласындағы басымдықтар мен үрдістер Әлеуметтік жауапкершілік және тұрақты даму мәселелері Қазақстандағы, әрі шетелдегі жетекші мұнай-газ компанияларының назарында. Егер он жыл бұрын ӘЖ ұғымын саланың көптеген қатысушылары заңнама нормаларын ұстануды және әлеуметтік жобаларды іске асыру деп түсінген болса, қазір жетекші компаниялар әлеуметтік және экологиялық тәуекелдерді басқаруға әрі бизнестің елдің тұрақты дамуына қосқан үлесіне негізделген ұзақ мерзімді табыс жайында құлағдар етіп отыр Әлеуметтік жауапкершіліктің басым аспектілері Шолуды дайындау шеңберінде қазақстандық мұнай-газ компанияларының және мүдделі тараптарды білдіретін ұйымдардың басшылары арасында жүргізілген сауал олардың бірінші кезектегі назарды талап ететін ӘЖ аспектілерін қабылдауын және отандық мұнай-газ саласы үшін ӘЖ саласындағы халықаралық үрдістердің өзектілігін айқындауға мүмкіндік берді. Жасалған талдауға сай компаниялар мен мүдделі тараптар мұнай-газ саласы үшін басым бағыт персоналды дамыту, оның ішінде жергілікті кадрларды тарту, оқыту және ұстап қалу болуы тиіс мәселесінде бірауызды екендігін көрсетті. 4-кесте. Бизнестің бірінші кезекті назарын талап ететін ӘЖ аспектілері Компаниялардың пікірінше 1 Энергия тиімділігі 1 Персоналды оқыту 2 ІМГ-ні кәдеге жарату 2 Жарақаттылықты азайту 3 Персоналдың денсаулығын қорғау 3 Мүдделі тараптардың пікірінше Қауымдастыққа құқықтарды сақтау және ұжымдық шарттарды жасау 4 Персоналды оқыту 4 Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл және айқындылық 5 Апаттарға қарсы іс-қимылдау 5 Қазақстандық қамтуды арттыру Әлеуметтік жауапкершілік саласында компаниялардың және мүдделі тараптардың пікірінше ТОП-9 басымдық: 1. Персоналды оқыту. Саладағы білікті персоналдың тапшылығын және компанияның жергілікті қамтуды арттыру міндеттемелерін ескере отырып қазақстандық мамандарды тарту және дамыту қажет. Жер қойнауын пайдалану келісімшарты бойынша тартылған персоналға қатысты жер қойнауын пайдаланушылардың міндеттемелері бойынша құзырлы орган талаптарының жүйесіне өзгерістер енгізу қажет. Қолданылып жүрген модель тиімсіз болып табылады, бұны жергілікті кадрларды дайындау және оқыту аясында компанияның келісімшарттық міндеттемелері бойынша берешек сомалары айғақтап отыр ( жж. 2,3 млрд теңге). 45 KAZENERGY қауымдастығы мұнай-газ компанияларының жұмыскерлері болып табылмайтын азаматтардың арасынан түрлі деңгейдегі білікті мамандармен саланы толықтыру бойынша жаңа үлгіні әзірлеп, ұсынады. Шолуды шығару сәтіне KAZENERGY қауымдастығы ұсынысының жобасы талқылау сатысында болды. 2. Энергия тиімділігі. Қазақстанда жағармай табиғи қазбаларды өндіру секторында салыстырмалы энергияны тұтыну көрсеткіші Ресейге қарағанда шамамен екі есе төмен 46, бірақ мұнай-газ компанияларының энергия тиімділігін арттыру әлеуеті әлі де бар. ҚР Үкіметі 2013 жылы бекіткен «Энергия үнемдеу 2020» бағдарламасында ҚР 2020 жылға қарай ЖІӨ-нің энергия сыйымдылығын 2008 жылғы деңгейден 40 %-ға төмендету көзделген. Бұл мақсатқа қол жеткізу үшін ескірген негізгі қорларды жаңғырту және компанияларды энергия тиімділігі саласында барынша көлемді іс-шараларды жасауға ынталандыру қажет. 3. Ілеспе мұнай газын кәдеге жарату. Бұл проблема Қазақстанның мұнай-газ кен орындарының елеулі бөлігінің геологиялық ерекшелігіне орай өзекті болып табылады. ІМГ-ін пайдаланудың негізгі бағыты мұнай өнімін арттыру үшін оны мұнай жатқан қабаттарға кері қарай айдау болып табылады. Қабылданған заңнамаға қарамастан әлі күнге дейін ІМГ-ін факел етіп рұқсатсыз жағу тәжірибесі кездеседі, бұл оны пайдаланудың экономикалық мақсатына лайық еместігімен түсіндіріледі. Ресми деректер бойынша, Қазақстанда ІМГ жандыру көлемі 2006 жылға 3,3 млрд текше м-ден 2012 жылға қарай шамамен 1 млрд текше м дейін қысқарды 47. Дегенмен, ғарыштық өлшеулерге сай шын мәнінде бұл көрсеткіш бес есе көп Жарақаттылықты азайту. Қазақстанның көптеген мұнай-газ жобалары нақты жазатайым жағдайларға әкеліп соқтыруы мүмкін апаттардың жоғары қаупімен байланысты жж. өкінішке орай өлімге әкеліп соқтырған 33 оқиғаны қоса алғанда, 216 жазатайым жағдайды алдын алуға мүмкіндік болмады 49. Сондықтан, мұнай-газ жобасын басқарудың барлық жүйесі адам өмірінің басымдығын, ЕҚ мен ӨҚ салаларындағы жоғары стандарттарды сақтай отырып жасалуы тиіс. Тек превентивті іс-шараларды қолға алып, барлық олқылықтарды мұқият тергеп қана қоймай, сол сияқты жұмыскерлердің арасында еңбекті қорғау маңыздылығын түсінуге негізделген қауіпсіздік мәдениетін де дамыту қажет. 45 Келісімшарт агенттігі. 46 «Жасырын жағармай». Энергия тиімділігі саласында EY мен ЕАДБ зерттеуі, 2014 жылғы тамыз ҚР Ұлттық экономика министрлігінің Статистика комитетінің және РФ Федералдық мемлекеттік статистика қызметінің 2011 жылғы деректерінің негізіндегі есептеу. 47 ҚР Экономика министрлігі. 48 Газды жандыруды қысқарту бойынша ғаламдық әріптестік. 49 ҚР-да өндірістік жарақаттану және кәсіби ауру деңгейін шолу жж. қорытындылары бойынша сараптамалық шолу, Республикалық еңбекті қорғау жөніндегі ғылыми-зерттеу институты, Астана, 2014 ж тарау 3 тарау 47

26 Қазақстанның мұнай-газ саласы тұрақты даму контекстінде 5. Персоналдың денсаулығын қорғау ҚР-ның мемлекеттік саясаты басымдықтарының бірі ұлт денсаулығын қамтамасыз ету болып табылады 50. Мұнай-газ компанияларына жұмыскерлердің денсаулықтарына әсер ететін қауіпті факторлардың ықпалын барынша азайту және тұрақты медициналық тексерулерді өткізіп отыру қажет. Салаға қатысушылардың бірқатары жұмыскерлердің ерікті медициналық сақтандыру ақысын төлейді. Салауатты өмір салтын ынталандыру арқылы сырқаттану профилактикасы және жұмыскерлер мен олардың отбасылары үшін спорттық инфрақұрылымды құру да маңызды мәселе болып табылады. 6. Қауымдастықтың құқықтарын және ұжымдық шарттарды сақтау. Жұмыс берушілердің жұмыскерлермен дауларын немесе олардың өкілдерінің арасындағы дауларды болдырмас үшін әлеуметтік әріптестік тетігін пайдаланған маңызды және жұмыскерлердің еңбек жағдайларын жақсарту бойынша нақты шаралар көзделетін салалық келісімдерді, ұжымдық шарттарды уақтылы қарап отырған және қол қойып отырған жөн жж. Қазақстан Республикасының Үкіметі, жұмыскерлердің республикалық бірлестіктері мен жұмыс берушілердің бірлестіктері арасында жж. арналған Бас келісім және Қазақстан Республикасының Мұнай-газ кешені жұмыскерлерінің кәсіподағы, Қазақстан Республикасының Мұнай және газ министрлігі мен салалық ұйымдардың өкілдері арасында жж. арналған Салалық келісім қолданыста болды жылғы қарашада жж. арналған кезекті келісімге қол қойылды Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл және айқындылық. Сыбайлас жемқорлық мәселесі көптеген дамып жатқан экономикаларға, оның ішінде Қазақстанға да тән. Компанияларға сыбайлас жемқорлықтың кез келген түрлерін қабылдамайтын корпоративтік мәдениетті дамыту, сондай-ақ сыбайлас жемқорлыққа қарсы заңнаманың сақталуын қамтамасыз ету және сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл мәселелері бойынша ең үздік әлемдік тәжірибелерді ендіру қажет. Қазақстанда мұнай-газ компанияларының бір бөлігі сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл жөніндегі саясаттарды ендіріп те үлгерді (мысалға, ҚазМұнай- Газ ҰК, ТШО, Би Джи Қазақстан, КПО және басқалары). Сондай-ақ жария корпоративтік есептілікті дамыту арқылы айқындылықты және мүдделі тараптармен тұрақты өзара әрекет етуді арттыру қажет. 8. Апаттарға қарсы іс-қимылдау. Апаттардың салдары болып табылатын мұнайдың және мұнай өнімдерінің жайылуы, бұл тікелей экономикалық шығындар және қоршаған орта мен халыққа теріс әсер. Бұның айғағы ретінде 2013 жылы Қашаған кен орнында болған ағып кетулер болды. Қарсы іс-қимылдау бөлімшелерін дамыту, ағылуды ескерту және оқшаулау технологиясын, сондай-ақ қалдықтарды қайта өңдеуді жетілдіру қажет. 9. Қазақстандық қамтуды арттыру. Жергілікті қамтуды арттыру заңнаманың талабы ғана емес, бірінші кезекте компаниялардың ортақ қабылданған тәжірибесіне айналуы тиіс. Бұл үшін ҒЗТКӘ-ға инвестициялар салу, жергілікті қызмет көрсететін ұйымдарды дамыту және жұмыс істеп жатқан әрі жұмыс істейтін жұмыскерлерді оқыту қажет. Басшылықтың тұрғысынан: компанияңыздың әлеуметтік жауапкершілік саласындағы басымдықтары қандай? 52 Питер Костелло Би Джи Қазақстан компаниясының Президенті Персоналымыздың және қызметіміздің қауіпсіздігі біз үшін нөмірі бірінші басымдық болып табылады. Қызметкерлеріміздің амандығы, дендерінің саулығы мен қауіпсіздігі олардың кәсіби тұрғыдан даму мәселесі сияқты өте маңызды. Біздің сыртқы міндеттемелерімізге өнімді жеткізу тізбегіндегі жергілікті өнім берушілердің үлесін ұлғайту есебінен қазақстандық компаниялар үшін экономикалық перспективаларды құру; қоршаған ортаға теріс ықпалды шектеу және қоршаған ортаны қорғауға салынған үлес; жаңа, барынша таза қайта өңдеу технологияларын ендіру және біз өзіміздің бизнес-қызметімізді жүзеге асыратын Батыс Қазақстан өңірінің тұрақты әлеуметтік-экономикалық дамуын қолдау кіреді. Серік Әбденов ҚазМұнайГаз ҰК компаниясының Адам ресурстарын басқару және еңбекақыны төлеу жөніндегі басқарушы директоры ҚазМұнайГаз ҰК әлеуметтік жобаларға маңызды рөлді бере отырып, өзінің қызметін атқарып отырған өңірлерде айтарлықтай жұмыс жасап келеді. Сөйтіп, жж., әлеуметтік маңызы бар жобаларға компания тобы шамамен 10 млрд теңге жұмсады. Бұл әлеуметтік, спорттық, мәдени нысандарды, инфрақұрылымды және т.б. объектілерді салу. ҚазМұнайГаз компаниясының тобы үшін басты құндылық біздің жұмыскерлеріміз болып табылады және солай болып қала береді. Біз персоналдың сапасы ең басты бәсекелестік артықшылықтарымыздың біріне айналуы тиіс екендігіне сенеміз. Осыған орай кәсіпқой кадрларды даярлау бойынша белсенді жұмысты жалғастыра береміз. Жұмыскерлерді дамыту мақсатында компания олардың құзырлығы мен дағдыларын арттыру қажеттілігін көздейтін оқыту жоспарларын әзірлеуде. Компанияға барынша білікті мамандарды тарту және ұстап қалу бағдарламалары жасалуда. Сөйтіп тек 2013 жылы ғана ҚазМұнайГаз компаниясының тобы бойынша 54 мың адамды оқытуға 3,7 млрд теңге жұмсалды. 50 Қазақстан Республикасының Президенті Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың «Қазақстан-2050» Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауы, 2012 ж. 51 Қазақстан Республикасының жылдарға арналған мұнай-газ, мұнайды қайта өңдеу және мұнай-химия салаларындағы салалық келісім. 52 Жауаптар ұйымдар атаулардың алфавит тәріпіне лайықты тарау 3 тарау 49

27 Қазақстанның мұнай-газ саласы тұрақты даму контекстінде Жұмыскерлерді әлеуметтік қолдау мәселесі де маңызды болып отыр, олардың шығыстары өткен жылы 14 млрд теңгеден астам болды. ҚазМұнайГаз ҰК компанияның ӘЖ саласындағы стратегиялық ниеттерін бекітетін қолданыстағы бағдарламалық құжаттардың орындалуын және жаңа құжаттардың әзірленуін қамтамасыз етеді. Компания тұрақты даму саласында тұрақты жария ететін есеп халықаралық стандарттарға сәйкес жасалады және әлеуметтік жауапкершілік пен тұрақты даму саласындағы қызметтің айқындылығын қамтамасыз етіп, мүдделі тараптарға осы салада жүргізілетін жұмыс туралы толық түсінік береді. Қайыркелді Қабылдин ҚазТрансОйл компаниясының Бас директоры Компания қазіргі заманғы әлемде қоғам мен мемлекет алдындағы әлеуметтік жауапты мінез-құлық түбінде тұрақты дамуға ықпалдасатындығын мойындайды. Осыған орай компания әлеуметтік жауапкершілікке шындап қарайтындығын және оны өз қызметінің стратегиялық бағыттарының бірі ретінде қабылдайтындығын анық айқындаған жөн. Әлеуметтік жұмыс үнемі әрі бірізді жасалып отырады, әрі ол үлкен және кіші істерден қалыптасады. Компания өзінің әлеуметтік қызметін жүзеге асыру барысында әлеуметтік сипаттағы басым мемлекеттік және салалық бағдарламаларды іске асыруға, халықаралық әрі қоғамдық маңызы бар республикалық акцияларға, оның ішінде балаларға арналған мектепке дейінгі мекемелердің, орта мектептердің, спорттық-сауықтыру кешендерінің және әлеуметтік маңызы бар басқа да нысандардың құрылысын қаржыландыруға белсенді ат салысып келеді. Компанияның ерікті міндеттемелерінің тізімі өте кең бұл қайырымдылық ұйымдары мен қоғамдық қорларға көмек, түрлі спорттық және мәдени іс-шараларға, халықтың әлеуметтік осал топтарына демеушілік көмегі. Дастан Қожабеков ҚМГИ компаниясының Бас директоры Біздің компаниямыз үшін корпоративтік әлеуметтік жауапкершілік саласындағы басымдық бұл біздің кәсіпқой ұжымымыз. Бүгінгі таңда еңбек ресурстары өндірістік активтермен және қаржы ресурстарымен қатар тек біздің компаниямыз үшін ғана емес, сол сияқты коммерцияға бағытталған компаниялар үшін де, сондай-ақ жалпы экономика үшін де бәсекелестікке қабілеттіліктің шешуші факторына айналады деп ойлаймын. Менің ойымша, бүкіл елдің көлемінде әлемдік экономикада жоғары позицияларға қол жеткізу тиісті сапалы адам ресурстарының болуымен және оның әлеуетімен тікелей байланысты. Бұл мәселе компаниямыздың күн тәртібінде тұр және кәсіби кадрларды тарту, ұстап қалу және дамыту әрі кадр резервін қалыптастыру саласында корпоративтік стратегияны әзірлеу кезінде міндетті түрде ескеріледі. Біз бұл қызметті корпоративтік әлеуметтік жауапкершіліктің маңызды құрамдастарының бірі ретінде қарастырамыз. Ерболат Қожабаев ҚМГ ӨМ компаниясының Бас директорының бірінші орынбасары Сәтті компания бұл әлеуметтік жауапты компания. КМГ ӨМ адам капиталының дамуы компанияның бәсекеге қабілеттілігін дамытудың және қамтамасыз етудің негізгі қозғаушы күші ретінде айқындалады. Сондықтан компания аса маңызды көңілді кадрларды даярлауға, қызметкерлердің біліктілігін арттыруға және кәсіби өсуге назар бөледі. Компания тұрақты негізде балалар үйлерін және мүмкіндігі шектелген адамдарға қамқорлық жасайтын ұйымдарды қолдап отырады. Біз мұнай өңдеуші зауыттардың астам ардагері мен зейнеткерлеріне әлеуметтік қолдау бойынша қосымша міндеттемелерді атқарамыз. Біз түрлі спорт федерацияларына жыл сайынғы демеушілік көмегімізді көрсетіп отырамыз. Сөйтіп, ағымдағы жылы компаниямыздың қолдауымен астаналық Грек-рим күресі, еркін және әйелдер күресі бойынша федерациясы құрылды. Еңбекті қорғау және адамдардың денсаулығын қорғау, еңбекақысын төлеу, өндіріс қауіпсіздігі және қоршаған ортаға қамқорлық жасау мәселелері біз үшін басым болып табылады. Мысалы, жж. ҚМГ ӨМ компаниясы тобы МӨЗ бен ЖҚС айналасындағы санитарлық-қорғау аймағында астам ағаш пен бұталар отырғызылды. Дамиано Ратти КПО компаниясының Бас директоры КПО үшін ӘЖ саласындағы басым мәселелер Қарашығанақ кен орнында қауіпсіз өндірісті қамтамасыз етумен, қоршаған ортаны қорғаумен және қызметкерлер мен жергілікті тұрғындардың денсаулығымен байланысты мәселелер болып отыр. Корпоративтік әлеуметтік жауапкершілік саласындағы басымдықтарға біз лайықты еңбек жағдайларын жасауды және өз қызметкерлеріміз үшін лайықты болатын еңбекақыны төлеуді жатқызамыз. Өйткені персоналдың мұқтаждықтарын қанағаттандыру кадрлардың тұрақсыздығын едәуір қысқартып, компанияның құндылығын арттырады. Өндірістік қауіпсіздік деңгейін арттыру, қоршаған ортаны қорғау, өңірдің әлеуметтік-экономикалық дамуына қосылған үлес компанияға сенуге болатын жоғары моральдық қағидаттары бар дарынды адамдарды тартуға мүмкіндік береді. Бұл компанияның беделін арттырып, жоғары бәсекеге қабілеттілікті және оған мүдделі тараптардың сенімділігін қамтамасыз етеді тарау 3 тарау 51

28 Қазақстанның мұнай-газ саласы тұрақты даму контекстінде Вэй Юйсян ПетроҚазақстан компаниясының Президенті Компания үшін ӘЖ іске асырудың басым бағыттары мыналар: қоршаған ортаны қорғау, қауіпсіздік, денсаулық сақтау, мәдениет, өнер, білім беру, спорт саласындағы жобалар, салауатты өмір салтын насихаттау, халықтың қорғалмаған топтарына жәрдемдесу болып табылады Қазақстан үшін халықаралық үрдістердің өзектілігі Қазақстан бұл өзінің әлеуметтік-экономикалық дамуының ерекшеліктері мен проблемалары бар жас мемлекет. Батыс елдеріне тән ӘЖ мен ТД саласындағы барлық үрдістер қазақстандық мұнай-газ саласы үшін өзекті болмауы да мүмкін. Бұл гипотезаны тексеру мақсатында қазақстандық мұнай-газ компаниялары мен мүдделі тараптарды білдіретін ұйымдардың жетекшілері ірі халықаралық компаниялардың арасында сауалнама жүргізудің нәтижесінде EY компаниясы ГринБиз Груп компаниясымен бірлесіп айқындаған тұрақты даму саласындағы халықаралық үрдістердің өзектілігіне қатысты өз пікірін білдіру мүмкіндігіне ие болды кесте. ҚР үшін ТД саласындағы халықаралық үрдістердің өзектілігі 54 ТД саласындағы үрдістер Компаниялардың ортақ пікірі Мүдделі тараптардың ортақ пікірі Абат Нұрсейітов ҚМГ БӨ Бас директоры Басшылықтың қызығушылығы ТД саласындағы тәуекелдер туралы хабардар болуын арттыру және оларға дайындығы үшін шешуші мәні бар Мемлекет және халықаралық институттар ТД мәселелерін шешуде басты рөлді ойнамайды ТД саласындағы қомақты проблемаға табиғи ресурстар тапшылығының өскен тәуекелі айналды Компаниялар тәуекелдерді азайту бойынша қолға алып отырған шаралар ТД саласындағы проблемалардың көлемдеріне сәйкес келмейді Интеграцияланған есептілікті дайындау тәжірибесінің күнделікті өмірде таралуы ұзақ уақытты қажет етеді Компаниялардың ТД саласындағы қызметіне қатысты инвесторлар мен акционерлердің сұрау салу көлемі ұлғаюда Толығымен келісті Келісе қоймады Толығымен келісті Келіседі ҚМГ БӨ әлеуметтік жауапкершілік саласындағы басым бағыттары өзіміз қызмет атқаратын өңірде әлеуметтік инфрақұрылымды дамыту және кәсіпорындарымыздың жұмыскерлері үшін бәсекеге қабілетті әлеуметтік пакетті қамтамасыз ету болып табылады. Келіседі Келіседі Келіседі Толығымен келісті Келіседі Келіседі Келіседі Келіседі Жүргізілген талдау, жалпы Батыс елдеріне (атап айтқанда, АҚШ үшін) тән ТД саласындағы үрдістер Қазақстан үшін де өзекті болып табылатындығын көрсетті. Бір ғана ерекшелігі сұратылған қазақстандық мұнай-газ компанияларының басшылары мемлекет пен халықаралық институттар ТД мәселелерін шешуде басты рөлді ойнайды деп есептейтіндігінде. Мұндай ерекшелілік АҚШ-та мемлекеттің компаниялардың қызметіне және азаматтардың өміріне араласуын шектеу қажеттілігі туралы пікірдің басым болуына орай қалыптасты. Қазақстан экономикасында, АҚШ-қа қарағанда, мемлекет дәстүрлі түрде жоғары қатысу дәрежесіне ие және мұнай-газ саласы үшін ойын ережелерін құруда шешуші рөлді ойнайды. Қазақстанда инвестициялық және басқа да маңызды шешімдерді қабылдау үшін мемлекеттің саясатына қатысты сенімділік қажет. Реформалардың нәтижесінде туындайтын белгісіздік бірқатар компанияларға өз қызметін ұзақ мерзімді перспективада жоспарлауға, тәуекелдерді басқаруға, зерттеулермен айналысуға және ӘЖ саласындағы стратегияны іске асыруға кедергі келтіруі мүмкін. Өз кезегінде, мүдделі тараптар компаниялар әлеуметтік және экологиялық тәуекелдерді азайту бойынша жеткілікті болатын шараларды қолға алмайды деп есептей отырып, ТД мәселелерін шешуде компаниялардың өздеріне үлкен жауапкершілікті артып отыр. 53 «Компаниялардың тұрақты даму саласындағы алты үрдісі», EY, 2013 ж. Зерттеу онлайн режимінде жүргізілді. Аты-жөні көрсетілмейтін сауалнамаға қатысуға шақыратын электрондық хаттар адресатқа жолданды. Экономиканың 17 секторын білдіретін және жылдық түсімі 1 млрд АҚШ долларынан асатын компанияларда жұмыс істейтін 282 респонденттің жауаптары талданды. Респонденттердің шамамен 85 % АҚШ-та орналасқан. 54 Шолуды дайындау шеңберінде жүргізілген сауалнамының нәтижелеріне сай тарау 3 тарау 53

29 Қазақстанның мұнай-газ саласы тұрақты даму контекстінде ҚР-ға тән тұрақты даму саласындағы халықаралық үрдістер: 1. Басшылықтың қызығушылығы ТД саласындағы тәуекелдер туралы хабардар болуын арттыру және оларға дайындығы үшін шешуші мәні бар. Компания басшысының, қаржы директоры мен директорлар кеңесінің тарапынан ӘЖ (ТД) мәселелеріне бөлінген көңіл ТД-мен байланысты тәуекелдер корпоративтік тәуекелдердің рейтингісінде жоғары позицияларды біртіндеп алып отырғанын көрсетіп отыр. Дегенмен, Қазақстанның мұнай-газ компанияларының басқарма мүшелері мен директорлар кеңесіне ӘЖ және ТД мәселелерін басқару үшін жауапкершілік құжаттармен бекітілу тәжірибесі кеңінен тарамаған. 2. ТД саласындағы қомақты проблемаға табиғи ресурстар тапшылығының өскен тәуекелі айналды. Сумен қамсыздандыру проблемалары және су ресурстарының ықтимал дағдарысы Дүниежүзілік экономикалық (ДЭФ) форум жасаған тәуекелдер рейтингісінде жоғары жолдардың бірін алып отыр 55. Сумен қамсыздандыру проблемасын шешудің мақсаты 2013 жылы қабылданған ҚР-дың «жасыл экономикаға» көшу тұжырымдамасында бекітілген. Қазақстандық мұнай-газ компанияларының бұл үрдістің өзектілігімен келісуіне қарамастан, олар суды пайдалану проблемасына аса көңіл бөліп отырған жоқ. 3. Компаниялар тәуекелдерді азайту бойынша қолға алып отырған шаралар ТД саласындағы проблема лар дың көлемдеріне сәйкес келмейді. Компаниялар жарақаттанудың азаюы, апатты жағдайларға дайындықты қам та ма сыз ету, өңірлерде әлеуметтік тұрақтылықты қамтамасыз ету және басқа да мәселелерге алаңдаушылық білдіріп отыр, бірақ мұндай алаңдаушылық әрдайым экологиялық және әлеуметтік тәуекелдерге ден қою шараларына әкеліп соқтырмайды. Бір проблеманы шешудің қалған проблемаларды шешуден тәуелді болуының күшеюі оқиғалардың қай жерден өзгеретіндігін және бұл қар жы лық, адами әрі табиғи ресурстармен қамтамасыз етілуге ықпал ететіндігін болжауға шақырылған сценарийлік әдісті қолдануды талап етеді. 4. Интеграцияланған есептілікті дайындау тәжірибесінің күнделікті өмірде таралуы ұзақ уақытты қажет етеді. ИЕХК анықтамасына сәйкес «ұйым стратегиясы және корпоративтік басқару мәселелеріне, қызметтің тиімділігін бағалауға және жоспарлауға қатысты амалдар қысқа-, орта- және ұзақ мерзімді перспективаларда пайдалы әсерді қамтамасыз ететіндігінің қысқаша сипатын» білдіретін интгерацияланған есептілікті дайындау идеясы өте қызықты әрі уақтылы болып табылады. Дегенмен қазір, компаниялар мұндай есептіліктің мақсатына лайықтығын, мазмұндылығын және кезеңділігін түсінгісі келгенде, оларды дайындау тәжірибесінің күнделікті өмірге сіңісуі туралы мәселе ашық болып қалып отыр. Бүгін жылдық интеграцияланған есепті жариялайтын Қазақстандағы жалғыз мұнай-газ компаниясы ҚазТрансОйл болып табылады. 5. Компаниялардың ТД саласындағы қызметіне қатысты инвесторлар мен акционерлердің сұрау салу көлемі ұлғаюда. Қызметтің әлеуметтік және экологиялық салдарын ашып көрсетуге қойылатын талаптардың қатаң болуына қарай зерттеулер саны, сондай-ақ түрлі мүдделердің тараптарынан компаниялардың: институционалды инвесторлардың, клиенттердің, БАҚ-тың, салалық талдаушылардың, жергілікті қоғамдастықтардың, реттеуші органдардың, құқық қорғау және басқа да ұйымдардың аттарына түсетін сұратуларды да саны артып келеді. Бұл ретте мұндай сұратулардың бастамашылары барынша жаңа ақпаратты талап етуде немесе сауалдарды өз бетімен қояды. Кейбір компанияларға хабарласулардың мұндай үлкен ағынын ауыздықтауға қиынға соғуда. 3.3 Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуына қосқан үлесі Мұнай-газ саласы Қазақстан экономикасындағы басты салалардың бірі болып табылады. Ол тек ел экспортының үлкен бөлігін (мұнай үлесіне жалпы экспорттық түсімнің 64 %-нан астамы келеді 56 ) және ЖІӨ-нің 57 төрттен бір бөлігін қалыптастырып қана қоймай, сонымен бірге ішкі нарықта тауарлар мен қызметтерді сатып алу есебінен экономиканың аралас секторларында мыңдаған адамдарды жұмыспен және табыстарымен қамтамасыз етеді. Мемлекет көмірсутектерді өндірудің, тасымалдаудың, қайта өңдеудің және өткізудің барлық аспектілері жөніндегі толық ақпараттың негізінде өзінің экономикалық саясатын жүргізетіндей Мұнай-газ саласы қосқан үлесті сапалық талдау Жасалған талдау сауалнамаға қатысқан компаниялар мен мүдделі тараптар жұмыс орындарын құру және қолдау, барлық деңгейдегі бюджеттерге салық түсімдері мұнай-газ саласының әлеу мет тік-экономикалық дамуға қосқан басты үлесі болып табылатындығымен толығымен келіскендігін көрсетті. Сұратылған етіп саланың елдің әлеуметтік-экономикалық дамуына қосатын үлесінің сапалы әрі сандық бағалауын жүргізу қажет. Мұнай-газ саласының Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуына қосқан үлесін толығырақ түсіну үшін мүдделі тараптарды білдіретін компаниялар мен ұйымдар басшыларының пікірлеріне талдау жасалды. Сонымен бірге, салымға сандық талдау жасау үшін ҚР салааралық балансының үлгісі негізінде макроэкономикалық модельдеу жасалды («Шолу туралы» 7-тарауды қараңыз). компаниялар қайырымдылық, жұмыс істейтін халық табысының ұлғаюы, шетелдік инвестицияларды тарту, сатып алу есебінен басқа салаларды қолдау, сондай-ақ айқындылықтың артуы саланың әлеуметтік-экономикалық рөлін көрсететіндігіне сенімді. Мүдделі тараптар бизнеспен аз сенімсіздікпен келіседі. 6-кесте. ҚР-ның мұнай-газ саласының елдің әлеуметтік-экономикалық дамуына қосқан үлесін қабыл алу 58 Әлеуметтік-экономикалық дамуға қосылған үлестің түрлері Компаниялардың ортақ пікірі Мүдделі тараптардың ортақ пікірі Жұмыс орындарын құру және қолдау Толығымен келісті Толығымен келісті Барлық деңгейдегі бюджеттерге салық түсімдері Толығымен келісті Толығымен келісті Қызмет ету өңірлерінде қайырымдылық қызметі Толығымен келісті Келіседі Жұмыс істейтін халық кірістерінің ұлғаюы Толығымен келісті Келіседі Елге шетелдік инвестицияларды тарту Толығымен келісті Келіседі Мұнай-газ саласы компанияларының тауарлар мен қызметтерді сатып алу есебінен экономиканың басқа салалары үшін қосымша кірістер Басқарудың ең үздік әлемдік тәжірибелерін ұстану есебінен айқындылықты арттыру Толығымен келісті Толығымен келісті Келіседі Келіседі 55 «2014 жылғы ғаламдық тәуекелдер» есебі, тоғызыншы редакция, Дүниежүзілік эеономикалық форум, Женева. 56 Ұлттық энергетикалық баяндама, KAZENERGY қауымдастығы, 2014 ж. 57 ҚР Ұлттық экономика министрлігінің Статистика комитеті деректерінің негізіндегі есеп. 58 Шолуды дайындау шеңберінде жүргізілген сауалнамының нәтижелеріне сай тарау 3 тарау 55

30 Қазақстанның мұнай-газ саласы тұрақты даму контекстінде Басшылықтың көзқарасы: мұнай-газ компанияларының Қазақстанның тұрақты дамуын (әлеуметтік-экономикалық және экологиялық амандығын) қамтамасыз етуге қосқан үлестерінің мәні неде? Жауаптар ұйымдар атаулардың алфавит тәріпіне лайықты. Питер Костелло Би Джи Қазақстан компаниясының Президенті Қазақстандағы қызметіміздің шеңберінде, негізінен Қарашығанақ газ конденсаты кен орнында, Би Джи Қазақстан, Қазақстандағы ұзақ мерзімді инвестор ретінде, сол сияқты КПО консорциумының бірлескен операторы ретінде жаңа жұмыс орындарын құру, салықтарды төлеу және жергілікті инфрақұрылымды дамыту есебінен өз үлесін қосуда. Осыған қосымша Би Джи Қазақстан әлеуметтік-экономикалық және тұрақты даму саласында бірқатар бағдарламалар мен бастамаларды іске асырады. Мысалы, әлеуметтік аяны ерікті қаржыландыру көмегімен біз: Қоғамдық ұйымдардың көмегімен халықтың осал топтарын әлеуметтік қамсыздандыруды жақсартуға инвестиция саламыз; ДАМУ қорымен, Еуропалық қайта құру және даму банкімен (ЕҚҚДБ), Микрокредиттік ұйымдарды қолдау орталығымен (САМСО) және «Шырақ» мүгедек-әйелдер қауымдасты ғымен ынтымақтаса отырып әйелдердің, жастардың және мүмкіндіктері шектелген адамдардың арасында кәсіпкерлікті дамытуға жәрдемдесеміз; адам капиталының дамуына және: NURIS-пен жұмыла отырып энергетика, жаңартылатын энергия көздері, энергия үнемдеу және тұрақты даму сияқты салаларды зерттеуге инвестициялар саламыз. Серік Әбденов ҚазМұнайГаз ҰК компаниясының Адам ресурстарын басқару және еңбекақыны төлеу жөніндегі басқарушы директоры ҚазМұнайГаз ҰК орын алып жатқан ғаламдық демографиялық өзгерістер және қоршаған орта жай-күйінің нашарлауы жағдайында ұзақ мерзімді экологиялық саулық, бизнесті этика тұрғысынан жүргізу мақсаттарына қол жеткізуге бағытталған саясатты белсенді түрде іске асыруда. ҚазМұнайГаз ҰК-ның жж. арналған Кешенді экологиялық бағдарламаларды іске асыруға жұмсаған қаражаттың жалпы сомасын 1,6 млрд теңге, табиғатты қорғау іс-шараларын іске асыруға 13,9 млрд теңге құрайды. ҚазМұнайГаз ҰК әлеуметтік инфрақұрылымды дамытуда, жергілікті даму үшін әлеуметтік инвестициялар салуда. Бұл мақсаттарға есепті кезеңде 23 млрд теңгеден астам бөлінді. Сондай-ақ жж. өндірістің кеңеюіне орай 14 мыңнан астам жаңа жұмыс орындары құрылды, бұл ретте сатып алудағы жергілікті қамту 66 %-ды құрады. ҚазМұнайГаз ҰК елдің ірі салық төлеушісі болып табылады, ол жыл сайын бюджетке шамамен 650 млрд теңгені аударып отырады. Қайыркелді Қабылдин ҚазТрансОйл компаниясының Бас директоры Тәуелсіздік жылдарында Қазақстанның мұнай-газ секторы әлеуметтік-экономикалық даму локомотивтерінің біріне айналды. Сала елдің ЖІӨ-нің шамамен төрттен бір бөлігін және мемлекеттік бюджеттің шамамен үштен екісін қамтамасыз етеді. Тұрақты даму ҚазТрансОйл компаниясы жұмысының басым бағыты болып табылады. Компанияның осы салада атқарып отырған қызметі жүйелі сипатқа ие және оған еңбек етудің қолайлы жағдайларын жасау, жұмыс орындарында қауіпсіздікті, еңбектің және қоршаған ортаның қорғалуын қамтамасыз ету, сондай-ақ қызметін атқарып отырған өңірге әлеуметтік-экономикалық қолдау кіреді. Қазақстан Республикасының мұнай құбырлары жүйесінің экспорттық қуаттылықтарының өсімін негізінен ұлттық оператор ҚазТрансОйл компаниясы қамтамасыз етті, әрі ол бірқатар ірі халықаралық жобаны әзірлеп, іске асырды және оларды пайдалануға берді. Қазақстандық мұнай бірқатар бағыттар бойынша Ресей арқылы Қытайға, сондай-ақ Каспий арқылы Бакуге, одан әрі Баку-Тбилиси-Джейхан-Қара теңіз мұнай құбыры арқылы транзитпен тасымалданады. Мұнайды тасымалдау көлемінің жыл сайынғы ұлғаюының арқасында компания өзінің мұнай құбырлары жүйесінің қызмет етуінің тұрақтылығын қамтамасыз етеді. Бұған прогрессивті диагностикалау әдістерін, бақылау мен басқарудың жаңа тиімді автоматтандырылған жүйелерін ендірудің, жоспарлы-ескерту және жөндеу жұмыстарының арқасында қол жеткізіледі. Дастан Қожабеков ҚМГИ компаниясының Бас директоры Мұнай-газ саласының Қазақстан экономикасының дамуына қосқан үлесі өте маңызды. Бұл салаға ҚР-ның 2020 ж., 2030 ж., және 2050 ж. дейінгі Даму стратегияларында үлкен міндет жүктеліп отыр, өйткені энергетика ресурстарына және олардың тиімді пайдаланылуына артықшылықты мән беріліп отыр. Қабылданған стратегияға сәйкес мұнай-газ секторы таяу арадағы перспективада экономикалық өсімнің барынша белсенді нүктесі елдің экономикалық өсімінің негізіне айналуы тиіс. Мұнай бүкіл әлемнің энергетикалық мұқтаждықтарын қамтамасыз етуде орталық позицияны алып отыр, бұл Қазақстанның нарықтық тұрақтылығының кепілі ретінде ел экономикасының мұнай өндіруші секторының рөлін айқындайды тарау 3 тарау 57

31 Қазақстанның мұнай-газ саласы тұрақты даму контекстінде Жер қойнауын пайдаланушылардың персоналдың және өндіріске іргелес жатқан аудандарда тұратын адамдардың өмірін, денсаулығын қорғауды қамтамасыз ету бойынша жүргізілетін іс-шараларға қосқан үлесін жеке атап өткен жөн деп санаймын. Қажетті тәжірибесі бар және тіл білетін қазақстандық қызметкерлерге артықшылық беру, қабілетті қызметкерлерді оқытуды қаржыландыру, қазақстандық компаниялардың шетелдік капиталы бар мұнай-газ компанияларының жұмыстарын, тауарлары мен қызметтерін сатып алуға қатысуын қамтамасыз ету өте маңызды. Ерболат Қожабаев ҚМГ ӨМ компаниясының Бас директорының бірінші орынбасары Корпоративтік әлеуметтік жауапкершіліктің басты бағыттарының бірі мұнай-газ компанияларының демеушілік және қайырымдылық қызметті іске асыру арқылы қоғамның әлеуметтік-экономикалық өміріне қатысуы болып табылады. Мысалы, тек 2013 жылы ғана әлеуметтік және қайырымдылық жобаларға ҚМГ ӨМ компаниясы тобы 637 млн теңгені жұмсады. Сонымен бірге, ӘЖ қағидаттарын ұстану компания еңбек қауіпсіздігіне және қоршаған ортаны қорғауға жоғары талаптарды қоятындығын білдіреді. Жалпы мұнай-газ компанияларының әлеуметтік жауапкершілігі көп деңгейлі сипатқа ие болғанын атап өтуге болады. Бұл жалақының тұрақтылығы, жұмыскерлерді қосымша медициналық және әлеуметтік сақтандыру, оқыту бағдарламалары мен даярлау және біліктілікті арттыру бағдарламалары арқылы адам ресурстарын дамыту, жергілікті қоғамдастықпен және жергілікті билік органдарымен өзара іс-қимыл жасау. Дамиано Ратти КПО компаниясының Бас директоры Қарашығанақ кен орнын игеру Қазақстан үшін мұнайды және газды өндіруден түсетін кірістер мен салықтарды жай ғана алу емес. Қазақстанның тұрақты дамуын қамтамасыз етуге бағытталған компанияның күш-жігері «Парыз» атты бизнестің әлеуметтік жауапкершілігі жөніндегі байқауда: 2009 жылы «Ең үздік ұжымдық шарт» санатында және 2013 жылы «Ең үздік әлеуметтік жоба» санатында Қазақстан Республикасы үкіметінің наградаларымен бірнеше рет аталып өтілді. Вэй Юйсян ПетроҚазақстан компаниясының Президенті Мұнай-газ кешені ұлттық экономиканың стратегиялық ресурсы болып табылады. Тиісінше, оның тұрақты дамуды қамсыздандыруға қосқан үлесі экономиканың басқа салаларымен салыстырғанда барынша елеулі болып табылады. Қазақстанның мұнай-газ кешені қазірдің өзінде менеджмент, білім беру, қоршаған ортаны қорғау, қауіпсіздік техникасы, заманауи технологиялар мен құрал-жабдық саласында ең үздік әлемдік тәжірибелерді сәтті қолдануда. Абат Нұрсейітов ҚМГ БӨ Бас директоры ҚМГ БӨ компаниясы өз қызметінің 10 жылы ішінде түрлі әлеуметтік жобаларға 45 млрд теңгеден астам қаражат бөліп берді. Жаңаөзен қаласында орынды стадион және физкультура-сауықтыру кешені, неке қию сарайы және 200-пәтерлі тұрғын үй тұрғызылды, балаларға арналған 63 аула алаңы және 6 спорттық мектеп алаңы жабдықталды. Маңғыстау облысының Кендірлі курорт аймағында балаларға арналған сауықтыру кешені және медициналық-оңалту орталығы салынды. Атырау қаласында физкультура-сауықтыру кешені, Атырау облысында бірнеше бала бақшасы, спорттық кешендер, мәдениет үйлері мен мектептер салынды және 2013 жж. компания қаражатының есебінен Атырау қаласына облыстың келешегі жоқ ауылдардан тұрғындар көшірілді: Бек-Бике, Комсомол, Қошқар, Ескене және Байшонас. КПО өндірістегі қауіпсіздікті, еңбекті және қоршаған ортаны қорғауды арттырудың, ең үздік технологияларды қолданудың, жергілікті қоғамдастықтармен бірлесіп жұмыс істеудің, әлеуметтік-инфрақұрылымдық жобаларды іске асырудың және жергілікті өнім берушілермен ынтымақтасудың, қазақстандық қамтуды дамытудың және Кадрларды ұлттандыру бағдарламасын орындаудың арқасында Қазақстан Республикасының тұрақты дамуына үлесін қосады тарау 3 тарау 59

32 Қазақстанның мұнай-газ саласы тұрақты даму контекстінде Тим Миллер ТШО компаниясының Бас директоры ТШО корпоративтік жауапкершілік (КЖ) көптеген басқа қазақстандық компанияларға қарағанда барынша кеңірек талқыланады. ТШО үшін КЖ бұл қоғамға немесе қызметкерлердің дамуына қосылатын үлес қана емес. Корпоративтік жауапкершілік Атырау облысында және Жылыой ауданында қызметті жүзеге асыру кезінде негізін қалайтын қағидат болып табылады. Корпоративтік жауапкершілік біздің қызметіміздің және Қазақстан Республикасының алдындағы міндеттемелердің фундаменталды негізін құраушысы болып табылады. КЖ жұмыскерлерімізбен, Қазақстан Республикасының мемлекеттік органдарымен және жергілікті қауымдастықпен өзара әрекет ету ережелерін көрсетеді Мұнай-газ саласы қосқан үлесті санды талдау Түрлі ресми құжаттарда, зерттеулер мен сөйлеген сөздерде Қазақстанның мұнай-газ саласының компаниялардың мұнай мен газды барлау және өндіру (жер қойнауын пайдалану), мұнайды өңдеу өнімдерін шығару, мұнай мен газды өндіру бойынша қызметтер (мұнай сервисі) және мұнай мен газды құбырлар бойынша тасымалдау сегменттеріндегі қызметінің нәтижелерін көрсететін елдің әлеуметтік-экономикалық дамуына қосқан тікелей үлесі туралы ақпарат кездесіп отырады. Мұнай-газ саласының мұнай-газ компаниялардың тікелей ықпалын ғана емес, сол сияқты саланың ішкі нарықта тауарлар мен қызметтерді сатып алу (тікелей емес үлес) және мұнай-газ компаниялары жұмыскерлерінің, олардың өнім берушілері мен мердігерлерінің тұтыну шығыстары (жанама үлес) арқылы экономиканың аралас секторларына ықпалын ескеретін Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуына қосқан толық үлесі әлі де болса жеткілікті дәрежеде зерделенбеген. 8-сурет. Мұнай-газ саласының ҚР-ның әлеуметтік-экономикалық дамуына қосқан толық үлесінің құрамдастары Біз бизнестің әлеуметтік жауапкершілігі мәселесіне бар ықыласпен қараймыз. Қызметіміздің нәтижесі адамдардың өмірі іс жүзінде жақсаратындай етіп жұмыс істеуге тырысамыз. КЖ-ға бір бірімізбен және басқа да мүдделі тұлғалармен өзара әрекет ету ережелерін айқындайтын этикалық құндылықтар мен қағидаттар кіреді. КЖ бұл қызметіміздің экологиялық көрсеткіштері және Қазақстан экономикасына біз қосатын елеулі үлес. Тікелей үлес Тікелей емес үлес Жанама үлес Толық үлес 9-сурет. Мұнай-газ саласының ҚР-ның әлеуметтік-экономикалық дамуына қосқан үлестерінің түрлері Шығаруға үлесі ЖІӨ-ге қосқан үлесі ҚР-дың әлеуметтікэкономикалық дамуы Салық үлесі Шолуды дайындау шеңберінде Қазақстанның мұнай-газ саласының елдің әлеуметтік-экономикалық дамуына қосқан толық үлесіне баға берілді. Бұл үлес тауарларды шығаруды және қызметтерді көрсетуде, ЖІӨ-ні қалыптастыруда, еңбекпен қамтылуды қолдауда, халықтың еңбек кірістерін қамтамасыз етуде және мұнай-газ саласының құнын құру тізбегінің бойына ҚР бюджеттеріне және бюджеттен тыс қорларына төлемдерді жасауда білдіріледі. Халықтың еңбек кірістеріне қосқан үлесі Жұмыспен қамтуға қосқан үлесі 60 3 тарау 3 тарау 61

33 Қазақстанның мұнай-газ саласы тұрақты даму контекстінде Тауарларды шығаруға және қызметтерді көрсетуге қосқан үлес Мұнай-газ саласының тауарларды шығаруға және қызметтерді көрсетуге қосқан толық үлесі бұл мұнай-газ саласындағы компаниялар, олардың өнім берушілері мен мердігерлері, сондай-ақ бұл компаниялар жұмыскерлерінің тұтыну сұранысын қанағаттандыратын фирмалар қызметінің нәтижесінде Қазақстанда шығарылатын барлық тауарлар мен қызметтердің құны. Толық салым құрылымындағы ең үлкен үлес жер қойнауын пайдалану және мұнайды өңдеу сегменттеріне келеді тиісінше 80 % және 11 %. 1-диаграмма. Мұнай-газ саласының 2012 жылы ҚР-ның тауарларды шығаруға және қызметтерді көрсетуге қосқан толық үлесі жылы тауарлар мен қызметтердің шығарылымына қосқан тікелей үлес ,2 млрд теңге, ал толық үлес ,5 млрд теңгені құрады, бұл Қазақстанда шығарылатын тауарлардың және көрсетілетін қызметтердің 39,9 %-ын ( млрд теңге) 7-кесте. Мұнай-газ саласының үлесін ҚР барлық экономикасын шығарумен салыстыру 60 Мұнай-газ саласының сегменті 5 % 11 % 4 % ,5 млрд теңге 80 % Мұнай мен газ бар болуы және өндіру Мұнай және газ барлау жөніңдегі қызыметтер Мұнай өңдеу өнімдерін өндіру Құбырлар бойынша мұнай мен газдын тасымалдауы Тікелей, млрд теңге құрайды. Бұл ретте жер қойнауын пайдалану бір сегментінің дәл сондай кезең үшін толық үлесі ,2 млрд теңгені немесе ел шыға ры лы мы ның 31,8 %-ын құрады. Тікелей емес және жанама, млрд теңге Толық, млрд теңге ҚР-да тауарларды шығарудағы және қызметтерді көрсетудегі толық салымның үлесі, % Мұнай мен газды барлау және өндіру (жер қойнауын пайдалану) 8 816, , ,2 31,8 % Мұнай мен газды барлау және өндіру бойынша қызметтер (мұнай сервисі) 451,8 428,0 879,8 1,8 % Мұнайды қайта өндіру өнімдерін шығару 1 067, , ,0 4,6 % Мұнай мен газды мұнай құбырлары арқылы тасымалдау 456,9 357,6 814,5 1,7 % Барлығы , , ,5 39,9 % 2 диаграммада көрсетілгендей мұнайды өңдеу сегменті жалғыз болып табылады, әрі сол үшін тікелей үлес толық үлестің 50 %-нан кемін құрайды. Басқа сөзбен айтқанда, МӨЗ өнімін шығарудың бір теңгесінің арқасында экономиканың басқа салаларында 1,05 теңгеден артық қосымша өнім шығарылады. Барлық мұнай-газ саласы үшін дәл сондай көрсеткіш 0,78 теңгені, ал жер қойнауын пайдалану сегменті үшін 0,74 теңгені құрайды. Едәуір қосылған құн түпкі өнімді шығаратын салалар үшін тән. Мұнай мен газды өндіру Қазақстан экономикасы үшін ең маңызды сегмент болып табылады, бірақ оның қосымша кірістерді жасау қабілеті (тікелей емес және жанама үлестер) төмен, өйткені оның түпкі өнімі қайта өңдеу қабілеті төмен шикізат немесе өнім болып табылады. Мұнай сервисі ғылыми ауқымды сегмент болып табылады және үлкен экономикалық әсерді нақты қалдырушы еді, бірақ оның жалпы шығарылымдағы үлесі елеусіз (толық үлес ел шығарылымының 1,8 % ғана құрайды), негізгі құрал-жабдық шетелде шығарылған. Тасымалдау Қазақстанда тауарларды шығаруға және қызметтерді көрсетуге қосылған үлес тұрғысынан елеусіз сегмент болып табылады (1,7 %). 2-диаграмма. Мұнай-газ саласының 2012 жылы ҚР-ның тауарларды шығаруға және қызметтерді көрсетуге қосқан толық үлесінің құрылымы % 90 % 80 % 70 % 60 % 50 % 40 % 30 % 20 % 10 % 0 % 1 719, , ,2 Мұнай мен газ бар болуы және өндіру 209,0 219,0 451,8 Мұнай және газ барлау жөніңдегі қызымет сервистерi 188,6 935, ,3 Мұнай өңдеу өнімдерін өндіру Тікелей үлес Тікелей емес үлес Жанама үлес 135,1 222,5 456,9 Құбырлар бойынша мұнай мен газдын тасымалдауы Тауарларды шығаруға және қызметтерді көрсетуге қосылған толық үлестің құрылымы саланың барлық сегменттері үшін ұқсас келеді. 60 ҚР Ұлттық экономика министрлігінің Статистика комитеті деректерінің негізіндегі есеп. 61 ҚР Ұлттық экономика министрлігінің Статистика комитеті деректерінің негізіндегі есеп тарау 3 тарау 63

34 Қазақстанның мұнай-газ саласы тұрақты даму контекстінде Импортты ауыстыру және ішкі өндірісті дамыту проблемасының шешілуі Қазақстанның тұрақты экономикалық өсімін қамтамасыз ету негіздерінің бірі болып табылады. Келісімшарттық агенттіктің деректеріне сай соңғы жылдары бұл бағытта белгілі бір прогресс байқалды, бірақ бұл ретте барлық сатып алудың шамамен жартысы (48,3 %) шетелден келеді. Тиісінше, ұлттық экономиканың дамуын ынталандыра алатын қаржы ресурстары шетелге кетуде. 3-диаграмма. Қазақстанның мұнай-газ саласы кәсіпорындарының сатып алудағы жергілікті құрамдасының үлесі % 90 % 80 % 70 % 60 % 50 % 40 % 30 % 20 % 10 % 0 % 10,3 % 12,2 % 12,2 % 58,0 % 50,1 % 49,0 % Мұнай-газ компанияларының қызметінен болған әсер Қазақстанның бүкіл экономикасында тікелей емес және жанама салымдар күйінде бөлінеді. Тікелей емес үлес (мердігерлердің және өнім берушілердің үлесі) мұнай-газ компанияларының ішкі нарықта тауарлар мен қызметтерді сатып алуының есебінен қалыптасады жылы саланың шығарылымға қосқан тікелей емес салымның ең көп үлесі өңдеуші және өндіруші өнеркәсіпке, энергетика мен құрылысқа келді. Бұл ретте тікелей емес үлестің салалық 69,1 % 66,8 % 60,6 % ТАУАРЛАР ЖҰМЫСТАР ҚЫЗЫМЕТТЕР ЖАЛПЫ 2010 Ж Ж Ж. 45,9 % 55,6 % 51,7 % құрылымы мұнай-газ саласының сегментіне қарай ерекшелінеді. Сөйтіп, мұнайды өңдеу сегменті салымының ең үлкен үлесі (64 % артық) тау-кен өндіру секторына келді (негізінен мұнайды барлауға және өндіруге). Сонымен бірге, мұнай-газ саласының барлық сегменттері үшін тән сипаты көтерме және бөлшек саудаға (12 14 %) және көлікке (8 10 %) салынған айтарлықтай үлес болып табылады. 4-диаграмма. Мұнай-газ саласының 2012 жылы ҚР-ның тауарларды шығаруға және қызметтерді көрсетуге қосқан тікелей емес үлесінің салалық бөлініп көрсетілуі % 90 % 80 % 70 % 60 % 50 % 40 % 30 % 20 % 10 % 0 % Жанама үлес мұнай-газ саласы жұмыскерлерінің, олардың өнім берушілері мен мердігерлерінің тұтыну шығыстарының есебінен қалыптасады жылы салымның негізгі үлесі өңдеуші өнеркәсіпке (18 %), жылжымайтын мүлікпен операцияларға (14 %), саудаға (13 %) және ауыл шаруашылығына (12 %) келді. 5-диаграмма. Мұнай-газ саласының 2012 жылы ҚР-ның тауарларды шығаруға және қызметтерді көрсетуге қосқан жанама үлесінің салалық бөлініп көрсетілуі % 3 % 5 % 2 % 10 % МҰНАЙ МЕН ГАЗ БАР БОЛУЫ ЖӘНЕ ӨНДІРУ 9 % 13 % 12 % 2 251,7 млрд теңге МҰНАЙ ЖӘНЕ ГАЗ БАРЛАУ ЖӨНІҢДЕГІ ҚЫЗЫМЕТ СЕРВИСТЕРI 4 % 6 % 4 % 18 % МҰНАЙ ӨҢДЕУ ӨНІМДЕРІН ӨНДІРУ ҚҰБЫРЛАР БОЙЫНША МҰНАЙ МЕН ГАЗДЫН ТАСЫМАЛДАУЫ Ауыл шаруашылығы орман және балық аулау өндірісі Тау Кен iсi Өндірістік Энергетика Құрылыс Көтерме және бөлшек сауда; автомобильдерді және мотоциклдерді Басқа салалар Қаржы және сақтандыру қызыметтері Ақпарат және байланыс Тұру және тамақтану бойынша қызыметтер Көлік және қоймалу Көтерме және бөлшек сауда; автомобильдерді және мотоциклдерді жөндеу Құрылыс Энергетика Өндірістік Тау Кен iсi Ауыл шаруашылығы орман және балық аулау өндірісі Көлік және қоймалу Тұру және тамақтану бойынша қызыметтер Ақпарат және байланыс Қаржы және сақтандыру қызыметтері Жылжымайтын мулiкпен операциялар Басқа салалар 62 ҚР Ұлттық экономика министрлігінің Статистика комитеті деректерінің негізіндегі есеп. 63 ҚР Ұлттық экономика министрлігінің Статистика комитеті деректерінің негізіндегі есеп. 64 Қазақстанда қажетті ресми статистиканың жоқтығына орай тұтыну шығыстарының құрылымы саланың барлық жұмыскерлері үшін бірдей және жалпы Қазақстан халқының тұтыну құрылымына сәйкес келеді деген жорамал жасалды. Осылайша, шығарылымға қосылған жанама үлестің салалық бөлініп көрсетілуі мұнай-газ саласының барлық сегменттері үшін бірдей тарау 3 тарау 65

35 Қазақстанның мұнай-газ саласы тұрақты даму контекстінде 66 3 тарау 3 тарау 67

36 Қазақстанның мұнай-газ саласы тұрақты даму контекстінде ЖІӨ-ге салым 6-диаграмма. Мұнай-газ саласының 2012 жылы ҚР-ның ЖІӨ толық үлесі 66 Қосылған құнға жасалған салым (немесе басқаша айтқанда, ЖІӨ-ге жасалған салым) мұнай-газ саласындағы компаниялар қызметінің нәтижесінде Қазақстанда шығарылатын барлық тауарлар мен қызметтердің және басқа компаниялардан ресурстарды сатып алу шығындарының құны арасындағы айырма. ЖІӨ-ге 10-сурет. ЖІӨ қалыптастыру нобайы жасалған толық салым саланың ел экономикасындағы рөлін барынша нақты және экономикалық тұрғыдан дұрыс сипаттайды, өйткені оны есептеу кезінде «шығарылымға үлес» көрсеткішін есептеу кезінде орын алатын шикізат пен материалдар қозғалысының қос есепке алынуы жойылады. 5 % 9 % 4 % ,4 млрд теңге 82 % Мұнай мен газ бар болуы және өндіру Мұнай және газ барлау жөніңдегі қызымет сервистерi Мұнай өңдеу өнімдерін өндіру Құбырлар бойынша мұнай мен газдын тасымалдауы Жалпы қосылған құн Өнімге салынатын салық Өнімге субсидиялар Мұнай-газ саласының 2012 жылы Қазақстанның ЖІӨ-не тікелей үлесі ( млрд теңге) 6 066,8 млрд теңгені немесе елдің ЖІӨ-нің 22,1 %-ын құрады. Толық үлес ,4 млрд теңгеге немесе ЖІӨ-нің 40,1 %-на тең болды. ЖІӨ ЖІӨ-дегі толық үлестің құрылымы шығарылымға қосылған толық үлестің құрылымына сәйкес келеді. Дегенмен бұл көрсеткіш Қазақстанның экономикасы үшін мұнайды өңдеу артықшылықтарын анық байқатып тұр, бірақ абсолютті мәндерде оның қосылған құны салыстырмалы түрде үлкен емес. ЖІӨ-ге 375,6 млрд теңге мөлшеріндегі тікелей үлес кезінде мұнайды өңдеу сегменті ҚР экономикасының басқа салаларындағы сатып алудың есебінен 7-диаграмма. Мұнай-газ саласының 2012 жылы ҚР-ның ЖІӨ толық үлесінің құрылымы 66 қосымша тағы 555,2 млрд теңгені, ал өз жұмыскерлерінің тұтыну шығыстарының есебінен тағы 113,8 млрд теңгені тартады. Осылайша, қосылған құнның бір теңгесіне Қазақстан экономикасының бұл сегментінде қосымша 1,78 теңге пайда болады. Барлық мұнай-газ саласы үшін дәл сондай көрсеткіш 0,81 теңгені, ал мұнай мен газды барлау және өндіру сегменті үшін 0,73 теңгені құрайды. 8-кесте. Мұнай-газ саласының үлесін ҚР ЖІӨ-мен салыстыру 65 Мұнай-газ саласының сегменті Тікелей, млрд теңге Тікелей емес және жанама, млрд теңге Толық, млрд теңге ҚР ЖІӨ-не толық салымның үлесі, % Мұнай мен газды барлау және өндіру (жер қойнауын пайдалану) 5 168, ,9 8963,3 32,8 % Мұнай мен газды барлау және өндіру бойынша қызметтер (мұнай сервисі) 257,5 248,8 506,3 1,8 % Мұнайды қайта өндіру өнімдерін шығару 375,6 668, ,5 3,8 % Мұнай мен газды мұнай құбырлары арқылы тасымалдау 265,3 204,0 469,3 1,7 % Барлығы 6 066, , ,4 40,1 % 100 % 90 % 80 % 70 % 60 % 50 % 40 % 30 % 20 % 10 % 0 % 1 037, , ,4 МҰНАЙ МЕН ГАЗ БАР БОЛУЫ ЖӘНЕ ӨНДІРУ 126,1 122,7 257,5 МҰНАЙ ЖАНЕ ГАЗ БАРЛАУ ЖӨНІҢДЕГІ ҚЫЗЫМЕТ СЕРВИСТЕРI 113,8 555,1 375,6 МҰНАЙ ӨҢДЕУ ӨНІМДЕРІН ӨНДІРУ 81,5 122,5 265,3 ҚҰБЫРЛАР БОЙЫНША МҰНАЙ МЕН ГАЗДЫН ТАСЫМАЛДАУЫ Тікелей үлес Тікелей емес үлес Жанама үлес Толық салымның негізгі үлесі мұнай мен газды барлау және өндіру (82 %) және мұнай өнімдерін шығару сегментіне келді (9 %). 65 ҚР Ұлттық экономика министрлігінің Статистика комитеті деректерінің негізіндегі есеп. 66 ҚР Ұлттық экономика министрлігінің Статистика комитеті деректерінің негізіндегі есеп тарау 3 тарау 69

37 Қазақстанның мұнай-газ саласы тұрақты даму контекстінде 2012 жылы Қазақстанның ЖІӨ-дегі тікелей емес салымның ең көп үлесі өндіруші өнеркәсіпке (көлік сегменті үшін 17 %-дан мұнай өңдеу үшін 63 %-ға дейін), саудаға (14 16 %) және көлікке (орташа 9 12 %) келді. 8-диаграмма. Мұнай-газ саласының 2012 жылы ҚР-ның ЖІӨ тікелей емес үлесін салаларға бөліп көрсету % 90 % 80 % 70 % 60 % 50 % 40 % 30 % 20 % 10 % 0 % бөлімінде сипатталған себептер бойынша жанама үлестің құрылымы Қазақстанның мұнай-газ саласының барлық сегменттері үшін бірдей. 9-диаграммада көрсетілгендей, мұнай-газ саласының қызметінен болған позитивті экономикалық әсердің негізгі бенефициарлары жылжымайтын мүлікпен операциялар (19 %), сауда (14 %), өңдеуші өнеркәсіп (13 %) және ауыл шаруашылығы (11 %) аясы болды. Шығарылымға қосылған үлестегі Басқа салалар Қаржы және сақтандыру қызыметтері Ақпарат және байланыс Тұру және тамақтану бойынша қызыметтер Көлік және қоймалу Көтерме және бөлшек сауда; автомобильдерді және мотоциклдерді жөндеу Құрылыс Энергетика Өндірістік Тау Кен iсi Ауыл шаруашылығы орман және балық аулау өндірісі өңдеуші өнеркәсіптік үлесі ЖІӨ-ге қосылған үлестегі салымнан айтарлықтай жоғары (шығарылымның 18 %-зы ЖІӨ-нің 13 %-на қарсы), ал жылжымайтын мүлікпен операциялар үлесі төмен (шығарылымның 14 %-зы ЖІӨ-нің 19 %-на қарсы) болғандығын атап өткен жөн. Бұл жылжымайтын мүлік секторының өнеркәсіптік өндіріспен салыстырғанда табыстылығының жоғары деңгейін растап отыр. 9-диаграмма. Мұнай-газ саласының 2012 жылы ҚР-ның ЖІӨ жанама үлесін салаларға бөліп көрсету % 4 % 6 % 2 % МҰНАЙ МЕН ГАЗ БАР БОЛУЫ ЖӘНЕ ӨНДІРУ 9 % МҰНАЙ ЖӘНЕ ГАЗ БАРЛАУ ЖӨНІҢДЕГІ ҚЫЗЫМЕТ СЕРВИСТЕРI 11 % 1 358,4 млрд теңге 10 % 14 % 4 % 13 % 5 % 3 % МҰНАЙ ӨҢДЕУ ӨНІМДЕРІН ӨНДІРУ ҚҰБЫРЛАР БОЙЫНША МҰНАЙ МЕН ГАЗДЫН ТАСЫМАЛДАУЫ Ауыл шаруашылығы орман және балық аулау өндірісі Тау Кен iсi Өндірістік Энергетика Құрылыс Көтерме және бөлшек сауда; автомобильдерді және мотоциклдерді Көлік және қоймалу Тұру және тамақтану бойынша қызыметтер Ақпарат және байланыс Қаржы және сақтандыру қызыметтері Жылжымайтын мулiкпен операциялар Басқа салалар Салық салымы Мұнай-газ саласындағы қызметтің нәтижесінде Қазақстан экономикасында үш негізгі қаржы ағыны бар: Түрлі деңгейдегі бюджеттер арқылы салықтар экономикаға бюджет саласындағы жұмыскерлерге жалақылар, мемлекеттік сатып алу немесе субсидиялар күйінде қайтып оралады; Мұнай-газ саласындағы компаниялар, олардың өнім берушілері мен мердігерлері жұмыскерлерінің жалақылары бұл жұмыскерлерге тауарларды өткізетін және қызметтерді көрсететін компаниялар үшін түсімді қамтамасыз етеді; Мұнай-газ компанияларының табысы олардың дамуына қайта инвестицияланады. Саланың толық салық үлесі, яғни мұнай-газ компанияларынан, олардың өнім берушілері мен мердігерлерден бюджет жүйесіне 2012 жылы түскен барлық салықтар мен алымдар 3 466,8 млрд теңгені немесе елдегі барлық салық түсімдерінің 46,2 %-ын құрады 68 (7 507 млрд теңге). 9-кесте. Мұнай-газ саласының салық үлесін ҚР жалпы салық түсімдерімен салыстыру 69 Мұнай-газ саласының сегменті Тікелей, млрд теңге Тікелей емес және жанама, млрд теңге Толық, млрд теңге ҚР-ға салық түсімдерінің толық салымның үлесі, % Мұнай мен газды барлау және өндіру (жер қойнауын 2 919,0 327, ,8 43,2 % пайдалану) Мұнай мен газды барлау және өндіру бойынша 57,6 23,8 81,4 1,1 % қызметтер (мұнай сервисі) Мұнайды қайта өндіру өнімдерін шығару 28,1 59,2 87,3 1,2 % Мұнай мен газды мұнай құбырлары арқылы тасымалдау 29,2 22,1 51,3 0,7 % Барлығы 3 033,9 432, ,8 46,2 % Мұнай-газ саласының Қазақстандағы жиынтық салық түсімдеріне қосқан толық салымының үлесі (46,2 %) шығарылымдағы сала үлесінен (39,9 %) және ЖІӨ-ден (40,1 %) айтарлықтай көп. 10-кесте. ҚР мұнай-газ компаниялары төлейтін салықтар мен алымдардың түрлері (ӨБК қоспағанда) 70 Салық түрлері Мөлшерлеме Пайдалы қазбаларды өндіруге салынатын салығы (ПҚӨС) 5 18 % Корпоративтік табыс салығы 20 % Рента салығы 7 32 % Үстеме пайдаға салынатын салық % Экспорттық баж 60 АҚШ долл./т Басқа да салықтар мен алымдар ҚҚС (12 %), жазылу бонусы, коммерциялық табу бонусы және т.б. 67 Келісімшарт агентігінің және ҚР Ұлттық экономика министрлігінің Статистика комитеті деректерінің негізіндегі есеп. 68 Бұл санатқа бюджетке түсетін барлық салықтар мен алымдар және ҚР Ұлттық қоры жатады. 69 ҚР Ұлттық экономика министрлігінің Статистика комитеті деректерінің негізіндегі есеп. 70 ҚР Салық кодексі, ҚРҮ 2005 жылғы 15 қазандағы 1036 қаулысы тарау 3 тарау 71

38 Қазақстанның мұнай-газ саласы тұрақты даму контекстінде Мұнай мен газды барлау және өндіру сегментінің саланың толық салық салымындағы үлесі 94 % құрады, ал мұнайды өңдеу сегментінің 3 %. 10-диаграмма жылы ҚР-ның мұнай-газ саласының толық салық салымы 71 1 % Жұмыспен қамтуға қосқан үлесі Ішкі нарықта тауарлар мен қызметтерді сатып ала отырып, мұнайгаз саласы өнім жеткізуші-компанияларда жұмыспен қам ты лу ды қолдайды, сондай-ақ оларда жаңа жұмыс орындарының құрылуын ынталандырады жылы саланың жұмыспен қамтылуға қосқан тікелей үлесі шамамен 128,9 мың адам болды, ал толық үлесі 587,0 мың адам немесе Қазақстан экономикасына барлық тартылғандардың 6,9 % (8,5 млн адам). 2 % 3 % 3 466,8 млрд теңге 94 % Саланың толық салық үлесінің құрылымындағы үлкен үлес тікелей үлеске әсіресе жер қойнауын пайдалану үлесіне (89,9 %) келеді. Бұл сегментке тән ерекшелік тікелей салым үлесінің «шыға ры лымға қосылған үлес» және «ЖІӨ-ге қосылған үлес» көр сеткіш тері бойынша тікелей емес және жанама үлестерден асып түсуі болып табылады. Тікелей салық салымының жоғары үлесі мұнайды өндіру сегментіндегі салық салудың экономиканың басқа салаларымен салыстырғанда жоғары деңгейін айғақтап отыр 72. Бұл сегмент дәстүрлі түрде мемлекеттік бюджеттің және ҚР Ұлт тық қорының негізгі толықтырып отыру көзі болып табылады. Мұнай мен газ бар болуы және өндіру Мұнай және газ барлау жөніңдегі қызыметтер Мұнай өңдеу өнімдерін өндіру Құбырлар бойынша мұнай мен газдын тасымалдауы Мұнай-газ саласының қалған сегменттері үшін толық салық салымындағы тікелей салымның үлесі (мұнайды өңдеу сегмен ті нен басқа) шығарылымға және ЖІӨ-ге жасалған тікелей салымның үлесімен салыстырғанда жоғары (55 70 % диапазонында құбылып тұр) болып табылады (2 және 7-диаграммаларда көр сетіл ген дей, бұл сегменттер үшін тікелей салым үлесі орташа %-ды құрайды). Бұл осы сегменттердегі салық жүктемесінің дең гейі Қазақстан экономикасының қалған салаларына қараған да жоғары екендігін айғақтап тұр. 11-кесте. Мұнай-газ саласының жұмыспен қамтуға қосқан үлесін ҚР-дағы жалпы жұмыспен қамтылуға қосқан үлесімен салыстыру 73 Мұнай-газ саласының сегменті Тікелей, адам Тікелей емес және жанама, адам Толық, адам ҚР бойынша жұмыспен қамтылуға толық салымның үлесі, % Мұнай мен газды барлау және өндіру (жер қойнауын пайдалану) ,8 % Мұнай мен газды барлау және өндіру бойынша қызметтер (мұнай сервисі) ,8 % Мұнайды қайта өндіру өнімдерін шығару ,5 % Мұнай мен газды мұнай құбырлары арқылы тасымалдау ,8 % Барлығы ,9 % 11-диаграмма жылы ҚР-ның мұнай-газ саласының толық салық салымының құрылымы % 90 % 80 % 70 % 60 % 50 % 40 % 30 % 20 % 10 % 0 % 89,5 238, ,0 МҰНАЙ МЕН ГАЗ БАР БОЛУЫ ЖӘНЕ ӨНДІРУ 12,0 11,8 57,6 МҰНАЙ ЖӘНЕ ГАЗ БАРЛАУ ЖӨНІҢДЕГІ ҚЫЗЫМЕТ СЕРВИСТЕРI 10,4 48,8 28,1 МҰНАЙ ӨҢДЕУ ӨНІМДЕРІН ӨНДІРУ 71 ҚР Ұлттық экономика министрлігінің Статистика комитеті деректерінің негізіндегі есеп. 72 Тікелей салық салымына мұнай-газ саласындағы кәсіпорындар төлейтін барлық салықтар мен алымдар жатады. Тікелей емес және жанама салымдарға негізгі салықтардың тек төрт түрі ғана кіреді: дербес табыс салығы, корпоративтік табыс салығы, әлеуметтік салық, іште өндірілген тауарларға салынатын ҚҚС. Көрсетілген салықтарға Қазақстанда 2012 жылы жиынтық 8,7 13,4 29,2 ҚҰБЫРЛАР БОЙЫНША МҰНАЙ МЕН ГАЗДЫН ТАСЫМАЛДАУЫ Тікелей үлес Тікелей емес үлес Жанама үлес Барлық қызмет түрлерінің бөлігінде салықтар мен алымдардың әрбір түрінің түсімдері бойынша ресми статистикалық ақпараттың ашық қолжетімді болмауына орай салалық бөлуде мұнай-газ саласының салық салымының дәл бағалауын (тікелей және жанама) орындау мүмкін емес. салық түсімдерінің 50 %-нан астамы келді. Мұнай-газ саласы үшін маңызды болып табылатын (мысалы, экспортқа шығарылатын мұнайға салынатын рента салығы, шикі мұнайға экспорттық баж, үстеме пайдаға салынатын салық) қалған салықтар олардың экономиканың қалған салаларында елеусіз болуына немесе қолданылмайтындығына орай тікелей және жанама үлестерде ескерілмеген. Толық салық құрылымындағы негізгі үлес жер қойнауын пайдалануға (70 %), сондай-ақ мұнай сервисіне (11 %) және тасымалдауға (11 %) келеді. 12-диаграмма. Мұнай-газ саласының 2012 жылы ҚР-ның жұмыспен қамтылуына қосқан толық үлесі % 8 % 11 % адам Әлемнің көптеген экономикаларының түрлі салаларындағы «жұмыспен қамтуға қосылған үлес» көрсеткіші үшін тікелей емес 70 % 73 Келісімшарт агентігінің және ҚР Ұлттық экономика министрлігінің Статистика комитеті деректерінің негізіндегі есеп. Мұнай мен газ бар болуы және өндіру Мұнай және газ барлау жөніңдегі қызыметтер Мұнай өңдеу өнімдерін өндіру Құбырлар бойынша мұнай мен газдын тасымалдауы және жанама салым үлесінің тікелей салым үлесінен асып түсуі тән болып табылады. Әсіресе бұл өнеркәсіптің капиталы ауқымды 72 3 тарау 3 тарау 73

39 Қазақстанның мұнай-газ саласы тұрақты даму контекстінде салаларында (өндіруші өнеркәсіп, металлургия, машина жасау сияқты) өте сезіледі, мұнда жұмыскерлердің шағын ғана ұжымы жоғары қосылған құны бар өнімді шығарады. Дәл осындай жағдай Қазақстанның мұнай-газ саласында байқалады: 2012 жылы мұнай мен газды барлау және өндіру сегментіндегі толық салымдағы жұмыспен қамтуға қосылған тікелей салымның үлесі 14,4 % болды, ал мұнайды өңдеу сегментінде 19,9 %. 13-диаграмма. Мұнай-газ саласының 2012 жылы ҚР-ның жұмыспен қамтылуына толық үлесінің құрылымы % 90 % 80 % 70 % 60 % 50 % 40 % 30 % 20 % 10 % 0 % МҰНАЙ МЕН ГАЗ БАР БОЛУЫ ЖӘНЕ ӨНДІРУ МҰНАЙ ЖӘНЕ ГАЗ БАРЛАУ ЖӨНІҢДЕГІ ҚЫЗЫМЕТ СЕРВИСТЕРI МҰНАЙ ӨҢДЕУ ӨНІМДЕРІН ӨНДІРУ Тікелей үлес Тікелей емес үлес Жанама үлес ҚҰБЫРЛАР БОЙЫНША МҰНАЙ МЕН ГАЗДЫН ТАСЫМАЛДАУЫ 14-диаграмма. Мұнай-газ саласының 2012 жылы ҚР-ның жұмыспен қамтылуына тікелей емес үлесін салаларға бөліп көрсету % 90 % 80 % 70 % 60 % 50 % 40 % 30 % 20 % 10 % 0 % МҰНАЙ МЕН ГАЗ БАР БОЛУЫ ЖӘНЕ ӨНДІРУ МҰНАЙ ЖӘНЕ ГАЗ БАРЛАУ ЖӨНІҢДЕГІ ҚЫЗЫМЕТ СЕРВИСТЕРI МҰНАЙ ӨҢДЕУ ӨНІМДЕРІН ӨНДІРУ Жұмыспен қамтылуға қосылған үлестегі өнеркәсіптің біршама төмен үлесі еңбек өнімділігінің деңгейі бойынша экономика салалары мен секторларының дифференциациясымен негізделген. Өнеркәсіп кәсіпорнында жұмыс істейтін бір жұмыскерге шаққандағы түпкі өнімнің құны саудаға, ауыл шаруашылығына немесе экономиканың көптеген басқа салаларына қарағанда айтарлықтай жоғары болады. Дәл осындай себептер мұнай-газ саласының жұмыспен қамтылуға қосқан жанама үлесінің салаларға ҚҰБЫРЛАР БОЙЫНША МҰНАЙ МЕН ГАЗДЫН ТАСЫМАЛДАУЫ Басқа салалар Қаржы және сақтандыру кызыметтері Ақпарат және байланыс Тұру және тамақтану бойынша қызыметтер Көлік және қоймалу Көтерме және бөлшек сауда; автомобильдерді және мотоциклдерді жөндеу Құрылыс Энергетика Өндірістік Тау Кен iсi Ауыл шаруашылығы орман және балық аулау өндірісі бөлініп көрсетілуін айқындайды. «Басқа салалар» (оған қызмет көрсету, білім беру, денсаулық сақтау, мемлекеттік басқару аясы және басқалары кіреді) санатының жоғары үлесі (34 %) өнеркәсіппен салыстырғанда еңбек өнімділігінің төмен деңгейімен түсіндіріледі. Шығарылымға және ЖІӨ-ге қосылған үлес көрсеткіштері сияқты мұнда көп бастап келе жатқан салалар өңдеуші өнеркәсіп (14 %), көлік (9 %) және ауыл шаруашылығы (8 %) болып табылады. Тікелей қарама-қарсы жағдай мұнайды тасымалдау және мұнай сервисі сегментінде байқалады, мұнда толық салыммен жұмыспен қамтуға қосылған тікелей салымның үлесі 40,7 % және 53,3 % болды. Мұнай сервисінің сегменті ол үшін жанама үлес көрсеткішке (шығарылымға, ЖІӨ-ге, салықтарға, еңбек кірістеріне қосылған үлеске) қарамастан тікелей еместен асып түсуімен қызықты. Мұндай ара қатынас мұнай-газ саласының қалған сегменттері үшін тән емес. Жанама үлестің тікелей емес үлестен асып түсуі экономикалар үшін негізгі ықпал (халықтың жұмыспен қамтылуы аспектісінде) компаниялардың сатып алуының есебінен емес, жұмыскерлердің тұтыну шығыстарының есебінен жасалады. Бұл, біріншіден сегменттегі жалақының жоғары деңгейімен негізделген, бұл олардың жұмыскерлеріне тауарлар мен қызметтерді сатып алуға, сондай-ақ экономикадағы жұмыспен қамтылуды қолдауға мүмкіндік береді, екіншіден мұнай сервисінің сегментіндегі сатып алу құрылымы, мұнда импортталған тауарлардың үлесі Қазақстанның қалған салалары мен экономика секторларымен салыстырғанда айтарлықтай жоғары. Жұмыспен қамтылуға қосылған тікелей емес үлесті салаларға бөлгенде негізгі үлес өнеркәсіпке, сондай-ақ сауда мен көлікке келеді; едәуір үлесті құрылыс та алып отыр. Шығарылымға және ЖІӨ-ге қосылған үлеспен салыстырғанда, жұмыспен қамтылуға қосылған үлестегі өнеркәсіп үлесі 40 % аспайды. 15-диаграмма. Мұнай-газ саласының 2012 жылы ҚР-ның жұмыспен қамтылуына жанама үлесін салаларға бөліп көрсету 75 2 % 34 % 4 % 5 % 3 % 8 % 3 % адам 9 % 14 % 3 % 6 % 9 % Ауыл шаруашылығы орман және балық аулау өндірісі Тау Кен iсi Өндрістік Энергетика Құрылыс Көтерме және бөлшек сауда; автомобильдерді және мотоциклдерді Көлік және қоймалу Тұру және тамақтану бойынша қызыметтер Ақпарат жане байланыс Қаржы және сақтандыру қызыметтері Жылжымайтын мүлікпен операциялар Басқа салалар 74 Келісімшарт агентігінің және ҚР Ұлттық экономика министрлігінің Статистика комитеті деректерінің негізіндегі есеп. 75 Келісімшарт агенттігінің және ҚР Ұлттық экономика министрлігінің Статистика комитеті деректерінің негізіндегі есеп тарау 3 тарау 75

40 Қазақстанның мұнай-газ саласы тұрақты даму контекстінде Халықтың еңбек кірістеріне қосқан үлесі Мұнай-газ саласымен қамтамасыз етілетін жұмыс орындары халыққа жалақы күйінде кірістерді алуға мүмкіндік береді жылы мұнай-газ саласының халықтың еңбек кірістеріне қосқан толық үлесі 873,7 млрд теңге, немесе Қазақстан халқының бүкіл еңбек кірістерінің 8,6 %-ын құрады ( млрд теңге). Бұл ретте сала кәсіпорындарының тікелей үлесі (еңбекақыны төлеу қоры) 343,8 млрд теңгені құрады. Басқаша айтқанда, өз қызметкерлеріне жалақы күйінде төленген бір теңгеге мұнай-газ саласының компаниялары экономикаға қосымша 1,54 теңге еңбек кірісін қосады. Мұнай сервисі (61,8 %) және тасымалдау (50,4 %) сегментіндегі тікелей салымның (еңбекақыны төлеу қорының) үлесі қалған сегменттер үшін ұқсас көрсеткіштерден айтарлықтай асып түседі. Бұл көрсеткіш бойынша осылайша бөліну жұмыспен қамтылуға қосылған үлестің құрылымына сәйкес келеді. Мұнай сервисінің сегменті, сондай-ақ тасымалдау сегменті жер қойнауын пайдалану және мұнайды өңдеу сегменттерінің үлестерімен салыстырғанда халықтың жұмыспен қамтылуына және олардың еңбек кірістеріне қосатын тікелей емес үлесі салыстырмалық аз болады. Бұл, бірінші кезекте, осы сегменттердің ішкі нарықта аз сатып алу көлемімен түсіндіріледі. 12-кесте. Мұнай-газ саласының еңбек кірістеріне қосқан үлесін ҚР халқының жалпы еңбек кірістерімен салыстыру 76 Тікелей, млрд теңге Тікелей емес және жанама, млрд теңге Толық, млрд теңге Толық салымның ҚР халқының жалпы еңбек кірістеріндегі үлесі, % Мұнай мен газды барлау және өндіру (жер қойнауын 160,3 325,9 486,2 4,8 % пайдалану) Мұнай мен газды барлау және өндіру бойынша қызметтер 84,2 52,0 136,2 1,3 % (мұнай сервисі) Мұнайды қайта өндіру өнімдерін шығару 21,6 75,7 97,3 1,0 % Мұнай мен газды мұнай құбырлары арқылы тасымалдау 77,7 76,3 154,0 1,5 % Барлығы 343,8 529,9 873,7 8,6 % 2012 жылы мұнай-газ саласының халықтың еңбек кірістеріне қосқан толық үлесіндегі жер қойнауын пайдалану сегментінің үлесі 56 %, мұнай мен газды құбырлар арқылы тасымалдау сегменті 18 % болды. Бұл ретте мұнай сервисінің (15 %) және мұнайды өңдеу сегментінің (11 %) үлесі едәуір болды. 16-диаграмма. Мұнай-газ саласының 2012 жылы ҚР-ның еңбек кірістеріне қосқан толық үлесі % 18 % 11 % 873,7 млрд теңге 56 % Мұнай мен газ бар болуы және өндіру Мұнай және газ барлау жөніңдегі қызыметтер Мұнай өңдеу өнімдерін өндіру Құбырлар бойынша мұнай мен газдын тасымалдауы 17-диаграмма. Мұнай-газ саласының 2012 жылы ҚР-ның еңбек кірістеріне толық үлесінің құрылымы % 90 % 80 % 70 % 60 % 50 % 40 % 30 % 20 % 10 % 0 % 88,5 237,4 160,3 МҰНАЙ МЕН ГАЗ БАР БОЛУЫ ЖӘНЕ ӨНДІРУ 24,8 27,2 84,2 МҰНАЙ ЖӘНЕ ГАЗ БАРЛАУ ЖӨНІҢДЕГІ ҚЫЗЫМЕТ СЕРВИСТЕРI Жанама салым үлесі мұнай-газ саласының барлық сегменттері үшін бірдей және 18,2 %-ды құрайды. Мұндай нәтиже Қазақстан халқының тұтыну мұқтаждықтарының құрылымындағы ұқсастық туралы жорамалмен негізделген 78. Мұнай-газ саласының компанияларында жұмыскерлердің түрлі саны жұмыс істейді, олардың сыйақы деңгейі түрлі келеді. Салада барлық қамтылғандардың жиынтық сыйақысы сегментке қарай айтарлықтай ерекшеленеді. Сөйтіп, жер қойнауын пайдалану сегментінің сатып алуының арқасында қосымша 237,3 млрд теңге еңбек кірістері (немесе еңбек кірістеріне салынатын толық салымның шамамен 49 %) жасалады, ал көлік сегментінің сатып алуы нәтижесінде 48,3 млрд теңге (немесе еңбек кірістеріне салынатын толық салымның шамамен 31 %). Осылайша, өндіруші компаниялар үшін еңбек кірістеріне тікелей емес салымның басым болуы тән, ал мұнай құбырларының операторлары үшін 17,7 58,0 21,6 МҰНАЙ ӨҢДЕУ ӨНІМДЕРІН ӨНДІРУ 28,1 48,2 77,7 ҚҰБЫРЛАР БОЙЫНША МҰНАЙ МЕН ГАЗДЫН ТАСЫМАЛДАУЫ Тікелей үлес Тікелей емес үлес Жанама үлес тікелей. Сала сегменттерінің тікелей және тікелей емес салымдарының абсолютті мәні мен пропорциялары өзара ерекшеленсе де, олар пайызбен алғанда қосымша еңбек кірісін бірдей жасайды, бұл жұмыскерлердің тұтыну шығыстарының құрылымы туралы қабылданған жорамалмен байланысты. Бұл жорамал еңбек кірістеріндегі толық салым құрылымындағы жанама салымның үлесі (салыстырмалы бірліктерде) барлық сегменттер үшін бірдей екендігін түсіндіреді. Еңбек кірістеріне тікелей емес салымның салаларға бөлініп көрсетілуінде негізгі үлес, олар сала сегментінен ерекшеленсе де, өнеркәсіпке, сауда мен көлікке келеді. Бұл көрсеткіштер, бірінші кезекте, жұмыспен қамтылуға қосылған үлеспен корреляцияланады және мұнай-газ саласына қызмет көрсететін компанияларда еңбек өнімділігіне байланысты болады. 76 Келісімшарт агентігінің және ҚР Ұлттық экономика министрлігінің Статистика комитеті деректерінің негізіндегі есеп. 77 Келісімшарт агентігінің және ҚР Ұлттық экономика министрлігінің Статистика комитеті деректерінің негізіндегі есеп. 78 Мұнай-газ саласының компаниялары жұмыскерлерінің тұтыну шығыстарының сипаты мен құрылымы шамамен Қазақстан экономикасының қалған салалары жұмыскерлерінің шығыстарымен сай келеді деген жорамал жасалды. Яғни сала мен кіріс деңгейіне қарамастан жұмыскерлер өздерінің еңбек кірістерінің бірдей үлесін тұтыну қажеттіліктеріне жұмсайды тарау 3 тарау 77

41 Қазақстанның мұнай-газ саласы тұрақты даму контекстінде 18-диаграмма. Мұнай-газ саласының 2012 жылы ҚР-ның еңбек кірістеріне тікелей емес үлесін салаларға бөліп көрсету % 90 % 80 % 70 % 60 % 50 % 40 % 30 % 20 % 10 % 0 % МҰНАЙ МЕН ГАЗ БАР БОЛУЫ ЖӘНЕ ӨНДІРУ МҰНАЙ ЖӘНЕ ГАЗ БАРЛАУ ЖОНIНДЕГI КЫЗЫМЕТ СЕРВИСТЕРI МҰНАЙ ӨҢДЕУ ӨНІМДЕРІН ӨНДІРУ ҚҰБЫРЛАР БОЙЫНША МҰНАЙ МЕН ГАЗДЫН ТАСЫМАЛДАУЫ Басқа салалар Қаржы және сақтандыру қызыметтері Ақпарат және байланыс Тұру және тамақтану бойынша қызыметтер Көлік және қоймалу Көтерме және бөлшек сауда; автомобильдерді және мотоциклдерді жөндеу Құрылыс Энергетика Өндірістік Тау Кен iсi Ауыл шаруашылығы орман және балық аулау өндірісі 2012 жылғы еңбек кірістеріне қосылған жанама үлестің салаларға бөлініп көрсетілуінде барынша елеулі үлес саудаға (21 %), өңдеуші өнеркәсіпке (13 %), көлікке (12 %) және басқа салаларға (17 %) келді. 19-диаграмма. Мұнай-газ саласының 2012 жылы ҚР-ның еңбек кірістеріне жанама үлесін салаларға бөліп көрсету 79 1 % 2 % 5 % 6 % 12 % 17 % 159,1 млрд теңге 8 % 3 % 21 % 13 % 4 % 8 % Ауыл шаруашылығы орман және балық аулау өндірісі Тау Кен iсi Өндiрiстiк Энергетика Құрылыс Көтерме және бөлшек сауда; автомобильдерді және мотоциклдерді Көлік және қоймалу Тұру және тамақтану бойынша қызыметтер Ақпарат және байланыс Қаржы және сақтандыру қызыметтері Жылжымайтын мүлікпен операциялар Басқа салалар 79 Келісімшарт агентігінің және ҚР Ұлттық экономика министрлігінің Статистика комитеті деректерінің негізіндегі есеп тарау 79

42 ӘЛЕУМЕТТІК ЖАУАПКЕРШІЛІК САЛАСЫНДАҒЫ БАСҚАРУ 80 4 тарау 81

43 4.1 Жоғары басшылықтың жауапкершілігі, стратегия мен саясат Ұйым қызметінің кез келген аспектісі сияқты, әлеуметтік жауапкершілікті жүйелі түрде басқару қажет. Жауапты басшылардың, анық әрі өлшенетін мақсаттардың және осы салада БТК-ның жоқтығы компанияға оның нәтижелілігін кешенді бағалауға, шешім қабылдауға және мүдделі тараптармен сенімді қарым-қатынастарды орнатуға мүмкіндік бермейді. Сонымен бірге, басқаруға қатысты жүйелі тәсілдің жоқтығы қаражаттың әлеуметтік және экологиялық жобаларға ұтымсыз немесе мақсатына лайық келмейтіндей етіп жұмсалуына, сондай-ақ әлеуметтік жауапкершілік саласында іске асырылмаған бастамалардан болатын жіберіп алған пайдаға әкеліп соқтыра алады Жоғары басшылықтың жауапкершілігі Қазақстанның мұнай-газ компанияларында және шетелде ӘЖ мәселелерінің басқарылуы, әдетте, бұл компаниялардың вице-президенттерінің және басқарманың жанындағы мамандандырылған құрылымдық бөлімшелердің деңгейінде жүзеге асырылады. Мысалы, ҚазМұнайГаз ҰК-ның Басқармасы жыл сайын Тұрақты даму саласындағы тұжырымдаманы іске асыру жөніндегі Іс-шаралар жоспарының орындалуын қарастырып отырады. Сонымен бірге, көптеген компанияларда ӘЖ саласындағы қызметтің үйлестірілуіне және мұнай-газ жобаларының әлеуметтік әрі экологиялық әсерін бағалауға және мониторинг жасап отыруға жауап беретін құрылымдық бөлімшелер бар. ӘЖ мәселелерін директорлар кеңесінің деңгейіне шығару жетекші халықаралық тәжірибе болып табылады. Мысалы, тиісті профильді комитеттер Шелл, BP, Статойл компанияларының директорлар кеңесінің жанында бар. Бұл компания мен қоғам үшін 13-кесте. Директорлар кеңесі мүшелерінің ӘЖ мәселелерін басқаруға тартылуы 80 Қатысу нысаны елеулі тәуекелдермен байланысты ӘЖ-нің елеулі аспектілері бойынша ұйым қызметіне қосымша бақылауды қамтамасыз етуге мүмкіндік ашады. Шолуды дайындау шеңберінде жүргізілген қазақстандық мұнайгаз компанияларының арасында жүргізілген сауалнама респонденттердің шамамен 20 %-ның директорлар кеңесі ӘЖ мәселелерін басқаруға тартылмағанын анықтауға мүмкіндік ашты. Компаниялардың шамамен 40 %-ның басқарма мүшелері директорлар кеңесінің алдында жыл сайынғы жиналыстардың шеңберінде есеп береді. Тек бірнеше компанияның ғана (атап айтқанда, Қаз- МұнайГаз ҰК, КПО, ҚазТрансГаз Аймақ және ҚМГИ) ӘЖ мәселелеріне стратегиялық деңгейде жетекшілік ететін директорлары бар. ҚазМұнайГаз ҰК-да, мысалға, әлеуметтік жауапкершілік мәселелерін Директорлар кеңесінің жанындағы Стратегия комитеті қарастырады. Компаниялар үлесі, % Директорлар кеңесіне жалпы жиналыста жылына бір рет ӘЖ саласындағы қызметтің нәтижелері туралы баяндалады, бұл ретте жеке комитет немесе құрылымдық бөлімше жоқ 38 % Директорлар кеңесі бұл мәселелерге тартылмаған 17 % Бұл мәселелер үшін стратегиялық деңгейлерде жауап беретін бөлек басшы директорлар кеңесінің мүшесі бар 13 % Директорлар кеңесінің жанында ӘЖ мәселелерімен айналысатын бөлек комитет бар 0 % 80 Шолуды дайындау шеңберінде жүргізілген сауалнаманың нәтижелеріне сай тарау 4 тарау 83

44 Әлеуметтік жауапкершілік саласындағы басқару Әлеуметтік жауапкершілік саласындағы стратегия Қазақстандық мұнай-газ компанияларында кәсіпорында анық қойылған және өлшенетін мақсаттары мен міндеттері бар ӘЖ саласындағы стратегияның бар екендігі мәніне сұратылды. Бұл сауалға ҚазМұнайГаз ҰК, ҚМГ БӨ, ТШО және КПО жауап берді. Респондент-компаниялардың көпшілігі жеке стратегия жоқ, бірақ ӘЖ саласында ұзақ мерзімді мақсаттар қойылды деп жауап берді. 14-кересе. ТОП-5 Стратегиялық мақсаттар және БТК саланың компания-респонденттердің ӘЖ мысалдары Респондент-компаниялардың басым көпшілігі (80 %) олардың басшылығының сыйақысы ЕҚ, ӨҚ және ҚОҚ саласында БТК-ға қол жеткізуге және қазақстандық қамтуды арттыруға байланысты екендігін мәлімдеді. Сұратылған компаниялардың жартысында топ-менеджерлердің сыйақысы персоналды басқару, корпоративтік басқару, демеушілік пен қайырымдылық саласында БТК-ны орындаумен байланысты болды. Тек бірнеше компанияда ғана басшылықтың еңбекақысының төленуі формальды түрде этика нормаларын сақтауға және сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимылға тәуелді болды. Сондай-ақ респонденттер ӘЖ саласындағы стратегиялық мақсаттар персоналға қалайша жеткізілетіндігі жайында жауап берді. Жұмыскерлермен барынша тараған байланысу арналары постерлер мен плакаттар, электрондық хаттар мен тұрақты негіздегі кездесулер болып табылады. Көптеген компаниялар жұмыскерлер өкілдерінің қатысуымен сауалнамалар мен отырыстарды өткізіп отырады. Компаниялардың бірқатары ӘЖ саласындағы мақсаттарды корпоративтік басылымдар мен кәсіподақтар арқылы жеткізеді. ӘЖ саласындағы мақсаттар 1. Қоршаған ортаға келтірілетін теріс әсерді азайту 2. Жарақаттылықты азайту және еңбек қауіпсіздігінің артуы БТК мысалдары Өндірістің тоқтап қалуына немесе экологиялық залалдың келтірілуіне әкеліп соқтырған апатты жағдайлардың саны Атмосфераға шығарулар бойынша лимиттерден асып түспеу Сарқынды суларға ағызу бойынша лимиттерден асып түспеу Энергияны тұтыну үлесі Өндірістегі жазатайым жағдайлардың саны Апатты оқиғалардың саны ЕҚ мен ӨҚ саласындағы нормалардан ауытқулар саны 15-кесте. Респондент-компаниялардың жұмыскерлеріне ӘЖ саласындағы мақсаттарды жеткізудің ТОП-5 арнасы Компанияның офистері мен үй-жайларындағы постерлер мен плакаттар Жұмыскерлердің арасында электрондық немесе әдеттегі пошта арқылы тарату Жұмыскерлермен үнемі кездесулер өткізу Корпоративішілік сауалнамалар Жұмыскерлер өкілдерінің комиссиялар мен жұмыс топтарына қатысуы 3. Қазақстандық қамтуды арттыру Тауарларды, жұмыстар мен қызметтерді сатып алудағы қазақстандық қамтудың үлесі Кадрлардағы қазақстандық қамтудың үлесі 4. Персоналды дамыту Персоналдың тартылуы/қанағаттану деңгейі Персоналдың тұрақтамауы Еңбек өнімділігі Әлеуметтік тұрақтылық рейтингісі Оқудан өткен персоналдың үлесі 5. Қызмет ету өңірлерін дамыту (демеушілік пен қайырымдылық) Мерзімінде іске асырылған әлеуметтік жобалардың үлесі 84 4 тарау 4 тарау 85

45 Әлеуметтік жауапкершілік саласындағы басқару Басшылықтың көзқарасы: компанияңызды корпоративтік әлеуметтік жауапкершілік мәселелерімен айналысуға не итермелейді? Жауаптар ұйымдар атаулардың алфавит тәріпіне лайықты. Питер Костелло Би Джи Қазақстан компаниясының Президенті Би Джи Групп қызметі төрт іскерлік қағидатқа негізделген: адамдарға ілтипатпен, әділ әрі парасатпен қарау; қоршаған ортаны қорғау; корпоративтік басқарудың және этикалық мінез-құлықтың жоғары стандарттарына негізделген бизнес; қызметін атқарып отырған өңірдің тұрақты дамуына қолдау көрсету. Әлеуметтік жауапкершілік компанияны басқару жүйесінің ажырамас бөлігі болып табылады, сондықтан барлық бизнес шешімдер мұндай қағидаттарға негізделеді. Бұл қайырымдылық емес немесе біздің негізгі қызметімізге қосымша қызмет емес, бұл егер біз оның жергілікті қоғамдастықтардың, өңірлердің және елдің әлеуметтік-экономикалық дамуындағы рөлін елемесек, біздің бизнесіміз тұрақтай алмайтындығының анық түсінігі. Серік Әбденов ҚазМұнайГаз ҰК компаниясының Адам ресурстарын басқару және еңбекақыны төлеу жөніндегі басқарушы директоры ҚазМұнайГаз ҰК жұмыскерлердің жалпы саны 94 мың адам болатын Қазақстанның ұлттық мұнай-газ компаниясы болып табылады. Біз өзімізді әлеуметтік тұрғыдан жауапты компания, адал жұмыс беруші және сенімді әріптес ретінде білдіріп отырмыз. Бұл ретте ҚазМұнай- Газ ҰК-ның тікелей немесе жанама қызметі жергілікті қоғамдастықтардың өміріне ізін қалдырып, республиканың бүкіл азаматтарының әл-ауқатына, әлеуметтік-экономикалық және кәсіби дамуына зор ықпалын тигізеді. ҚазМұнайГаз ҰК-ның экология, қауіпсіздік және еңбекті қорғау, персоналды дамыту мен әлеуметтік қолдау, сыртқы әлеуметтік жауапкершілік, мүдделі тараптармен өзара қарым-қатынастарды орнату саласындағы қызметі компанияның басты даму бағыттарының бірі болып табылады. Қайыркелді Қабылдин ҚазТрансОйл компаниясының Бас директоры Мұнайды тасымалдайтын ұлттық оператор ҚазТрансОйл компаниясы 17 жылдан астам республикада іске асырылатын экономикалық реформаларға, елдің және адамдардың игілігі үшін экономиканың қалыптасуына және дамуына айтарлықтай үлесін қосып келеді. ҚазТрансОйл, бизнестің әлеуметтік жауапкершілігін түсіне отырып, өз қызметінен Қазақстан Республикасының халқына түсетін барынша пайданы қамтамасыз ету мақсатында компания жұмыскерлерінің, компания өз қызметін атқаратын өңірдегі халықтың және бүтіндей қоғамның өміріне әлеуметтік жауапты қатысу бойынша ерікті міндеттемелерді өз мойнына алады. Компания кәсіпорын өзінің өндірістік қызметін жүзеге асыратын аумақтарда, ел өңірлерінде қоғамның қолдауы бойынша маңызды әлеуметтік жобаларды іске асыруда. Денсаулық сақтау, білім беру, мәдениет, спорт және экология саласының дамуына қолдау көрсетілуде. Компанияда ауқымды мемлекеттік жобалар да іске асырылады: ҚазТрансОйл Қазақстан азаматтарының арасында жай акциялардың пакетін алғашқы рет орналастырған компания болды. Бұл жобаның сәтті іске асырылуы қоғамның алғысына бөленіп, Елбасының жоғары бағалауына ие болды «ҚазТрансОйл» компаниясы «Парыз» 2012 атты бизнестің әлеуметтік жауапкершілігі саласында Гран-при жүлдесіне ие болды. Қазақстан азаматтарының жоғары сенімін түсіне отырып, компания өз акционерлерінің бұл ҚР-дың азаматы, сенімін ақтауға бар күш-жігерін салды. Бүгінгі күнге КАSE-де бағалы қағаздармен болып жатқан сауданың бүкіл көлемінің шамамен 40 %-зын компаниямыздың акциялары құрап отыр. Дастан Қожабеков ҚМГИ компаниясының Бас директоры Корпоративтік әлеуметтік жауапкершілік мәселелері бүгінде тек этика тұрғысынан ғана емес, сол сияқты бәсекеге қабілетті экономиканың және қоғамның тұрақты әлеуметтік-экономикалық дамуының, табиғи ресурстарды тиімді әрі үнемді пайдаланудың, адам потенциалының және өмір сүру жағдайларының сапасын арттырудың барынша кең контекстінде талқылануда. Әрине, қазіргі заманғы әлемде ұзақ мерзімді табысқа тек өз қызметін ашықтық пен айқындылық қағидаттарына, жұмыскерлер мен қоршаған ортаға жауапты қарауға, заңнаманы және бизнесті жүргізудің этикалық нормаларына сүйене отырып жүргізетін компаниялар ғана қол жеткізе алатындығымен келіспеуге болмайды. Және біздің компаниямыз, ҚМГИ, экономикалық тиімділікті экологиялық және әлеуметтік нәтижелілікпен ұштастыруға, корпоративтік басқару, тәуекелдер мен беделді басқару сапасы жайында қам жеуге ұмтылады, жүйелі негізде мүдделі тараптармен өзара әрекет ету жүйесін қалыптастыруға тырысады. Осының арқасында біздің компаниямыз инвесторлар, білікті жұмыскерлер, сенімді бизнес-әріптестер, қызмет тұтынушылары үшін барынша тартымды компанияға айналып келе жатыр, мемлекет пен акционердің, сондай-ақ қоғамдық институттардың қолдауына бөленеді, бұл бәсекеге қабілеттілікті нығайтады тарау 4 тарау 87

46 Әлеуметтік жауапкершілік саласындағы басқару Ерболат Қожабаев ҚМГ ӨМ компаниясының Бас директорының бірінші орынбасары «ҚазМұнайГаз-өңдеу және маркетинг» АҚ бұл жаңғыртылған мұнай өңдейтін активтері және өткізудің кең таралған маркетинг арналары бар ҚазМұнайГаз ҰК-ның жоғары тиімді, инновациялық-технологиялық «даунстримі», мұнай өнімдерін өңдеу және өткізу саласындағы қазақстандық көшбасшы. Компанияның әлеуметтік жауапкершілігі компанияның негізгі қызметімен байланысты әлеуметтік, экономикалық және экологиялық салаларда қоғамның дамуына қосатын ерікті үлесі болып табылады. Біздің ойымызша, корпоративтік әлеуметтік жауапкершілік бизнестің іскерлік беделін арттыруға, компанияның капиталдануына, барлық мүдделі тараптармен мемлекетпен, персоналмен, әріптестермен, жергілікті қоғамдастықтармен, тұтынушылармен тиімді және теңестірілген қарым-қатынастарды орнатуға мүмкіндік беретін құралдардың бірі болып табылады. Біз «ҚазМұнайГаз» бренді және біз, ҚМГ ӨМ, осы брендтің бір бөлігі ретінде, жұртшылықтың көзінде әлеуметтік-жауапты мінез-құлықпен және нақты әлеуметтік бастамалармен әрі жобалармен ұғымдас болуға тырысамыз. Вэй Юйсян ПетроҚазақстан компаниясының Президенті ПетроҚазақстан менеджмент пен бизнесті жүргізу саласында барлық мүдделі тараптардың: үкіметтің, компания акционерлерінің, оның қызметкерлерінің, мердігерлердің, іскерлік әріптестер мен жергілікті қоғамдастықтардың арасында өзара қарым-қатынастарды үндестіруге ұмтылады. ӘЖ саласындағы алдыңғы қатарлы әлемдік тәжірибені қолдана отырып, компания арнаулы аудиторияның өз қызметіне сенімін және адалдығын қалыптастырады, сондай-ақ әлеуметтік-экономикалық саясат саласындағы мемлекеттік бастамаларды қолдайды. Абат Нұрсейітов ҚМГ БӨ Бас директоры ҚМГ БӨ елдің төрт Атырау, Маңғыстау, Батыс Қазақстан және Қызылорда облыстарында 26 мың адамды біріктіреді. Кейбір жағдайларда біздің кәсіпорындарымыз елді мекендердің қала құраушы және жалғыз әлеуметтік-экономикалық даму көздері болып табылады. Біз өзіміздің жұмыскерлеріміз барынша жайлы жағдайларда, дамыған әлеуметтік инфрақұрылымы бар қалалар мен ауылдарды өмір сүріп, жұмыс істеуінде мүдделіміз. Дамиано Ратти КПО компаниясының Бас директоры Корпоративтік әлеуметтік жауапкершілік бұл бизнестің этикалық мінез-құлық кодексі. Қазіргі уақытта бизнес қоғамның, бизнестегі мүдделі тараптардың, ҮЕҰ-ның, қаржы институттарының жете қадағалауында және мүдделі тараптардың барлық бұл топтары корпоративтік әлеуметтік жауапкершілік мәселелерін қалай шешетіндігі туралы ақпаратты ашып көрсете отырып, бизнесті ашық әрі айқын жүргізетін компанияны көргісі келеді. КПО-да Халықаралық қаржы корпорациясының стандарттарына негізделген корпоративтік әлеуметтік жауапкершілік стандарттары және тұрақты даму жөніндегі КПО Жарғысы 2009 жылы ендірілді. Сол уақыттан бері КПО жергілікті халықты қолдауға және олардың дамуына жәрдем көрсетуге бағытталған Әлеуметтік-бағдарланған бағдарламалар жоспарын жыл сайын іске асырады және GRI стандарттарына негізделген компания қызметінің экологиялық, экономикалық және әлеуметтік аспектілерін ашып көрсететін Тұрақты даму жөніндегі есептерді шығарады тарау 4 тарау 89

47 Әлеуметтік жауапкершілік саласындағы басқару 90 4 тарау 4 тарау 91

48 Әлеуметтік жауапкершілік саласындағы басқару Әлеуметтік жауапкершілік саласындағы саясат 4.2 Мүдделі тараптармен өзара әрекет ету Қазақстанда ӘЖ саласында бөлек стратегиялары бар компаниялардың аз болуына қарамастан, мұнай-газ саласына қатысушылардың көпшілігінің ӘЖ белгілі бір аспектілерін басқаруға қатысты тәсіл-амалдарын реттейтін бөлек саясаттарды ендірді. Сөйтіп, іс жүзіндегі барлық респонденттердің қоршаған ортаны қорғау, еңбекті қорғау және өнеркәсіптік қауіпсіздік саласында саясаттары бар. Сондай-ақ барлық компанияларда қызметкерлерге сыйақы төлеу, персоналды дамыту әрі оқыту және бағалау жөніндегі саясаттары бар. Сұратылған компаниялардың жартысынан астамының этика кодекстері мен персоналды жалдау, корпоративтік басқару, сапаны бақылау, демеушілік пен қайырымдылық саласында саясаттары бар. Компаниялардың бір бөлігінің (40 %-нан кемі) сыбайлас жемқор лыққа қарсы іс-қимыл, сапаны қамтамасыз ету, адам құқықтарын орындау (оның ішінде гендерлік теңдік саласында) және корпоративтік волонтер болу мәселелері бойынша реттейтін құжат тары бар. Тек бірнеше компанияның ғана (атап айтқанда, Қаз Мұнай Газ ҰК, ҚМГ БӨ, КПО және Торғай-Петролеум) ӘЖ немесе ТД саласында бөлек саясаттары бар және жауап берген компаниялардың жартысы ғана өз саясаттарын ашық қол жетімді етіп орналастырады. Әдетте, ЕҚ, ӨҚ және ҚОҚ саласында саясаттарды әзірлеу стимулы OHSAS және ISO стандарттарын ендіру болып табылады (мысалы, ҚазМұнайГаз ҰК, ҚМГ БӨ, ҚазТрансГаз, ТеңізСервис). Компаниялар заңнаманы және ЕҚ мен ӨҚ саласындағы корпоративтік талаптарды сақтау мәніне тұрақты сыртқы және ішкі қауіпсіздік аудиттерінен өтіп отырады. Аудиттердің барысында қауіпті өндірістік нысандардың қызмет етуі, жұмыс орындары қауіпсіздігінің лайықты қамтамасыз етілуі, қауіпсіздікті бақылау жүйесінің жарамдылығы, ЖҚҚ біліктілігі, болуы мен жарамдылығы және т.б. тексеріледі. ҚазМұнайГаз ҰК: ЕҚ және ӨҚ саласында басқару жүйелерін жетілдіру Мақсат Компанияның барлық ұйымдарында ЕҚ және ӨҚ саласында бірыңғай басқару стандарттарын және олардың ең үздік әлемдік тәжірибелерге сәйкестігін қамтамасыз ету. Тәсіл ҚазМұнайГаз ҰК-ның жж. арналған қауіпсіздік және еңбекті қорғау саласындағы Кешенді бағдарламаларды іске асыру шең берінде компания әрбір еншілес ұйымның ЕҚ мен ӨҚ саласында қолданылатын басқару жүйелеріне салыстырмалы талдауды жүргізді. Нәтиже Ауытқулар сәйкестендіріліп, оларды жақсарту үшін маңызды салалар айқындалды. Талдау нәтижелері бойынша ҚазМұнайГаз ҰК-да ЕҚ және ӨҚ барлық аспектілерін кешенді басқару үшін IT-платформаларын одан әрі ендіру туралы шешім қабылданды. Мүдделі тараптармен, оның ішінде мемлекеттің өкілдерімен, акционерлермен және инвесторлармен, жұмыскерлермен, клиенттермен, жергілікті тұрғындармен, іскерлік әріптестермен, БАҚпен, ҮЕҰ-мен өзара әрекет ету кез келген компания қызметінің ажырамас бөлігі болып табылады. Қазақстанның мұнай-газ саласы мүдделі тараптармен сенімді қарым-қатынастарды орнатпайынша сәтті дами алмайды. Бұған олардың мұқтаждықтары мен үміттерін анықтау және оларға жауап беру, оның ішінде ақпаратты ашып көрсету көмегімен жауап беру қажет. 11-сурет. ҚР-ның мұнай-газ саласының мүдделі тараптарының картасы КОМПАНИЯДАН ТӘУЕЛДІЛІК (ТІКЕЛЕЙ НЕМЕСЕ ЖАНАМА) 1,00 0,50 0,00 ЗЕЙНЕТКЕРЛІК ЖАСТАГЫ КЫЗЫМЕТКЕРЛЕР РЕСПУБЛИКАЛЫК КАСIПОДАКТАР АЙМАҚТЫҚ ҮКІМЕТТІК ЕМЕС ҰЙЫМДАР (ӘЛЕУМЕТТІК САУАЛДАР) ҰЛТТЫҚ ҮКІМЕТТІК ЕМЕС ҰЙЫМДАР (ӘЛЕУМЕТТІК САУАЛДАР) ЖЕРГІЛІКТІ ҚАУЫМДАСТЫҚТАР ҰЛТТЫҚ ҮКІМЕТТІК ЕМЕС ҰЙЫМДАР (ЭКОЛОГИЯЛЫҚ САУАЛДАР) ЖЕТКІЗУШІЛЕР МЕН МЕРДІГЕРЛЕР БАНКIЛЕР ЖАНА КЫЗЫМЕТКЕРЛЕР АЙМАҚТЫҚ ҮКІМЕТТІК ЕМЕС ҰЙЫМДАР (ЭКОЛОГИЯЛЫҚ САУАЛДАР) УНИВЕРСИТЕТТЕР ҮКІМЕТ 0,00 0,50 КОМПАНИЯЛАРҒА ӘСЕР ЕТУ (ТІКЕЛЕЙ НЕМЕСЕ ЖАНАМА) Шолуды дайындау шеңберінде жүргізілген сауалнама Қа зақстан ның мұнай-газ саласының мүдделі тараптарының картасын жасауға мүмкіндік ашты. Бұл үшін ӘЖ жөніндегі корпоративтік мамандар мүдделі тараптарды компанияның қызметіне, сол сияқты оған ықпал ету дәрежесіне қарай саралады. КЛИЕНТТЕР ОБЛЫСТЫК АКIМДIКТЕР ХАЛКАРАЛЫК УЙЫМДАР ЕНШIЛЕР БАСШЫЛЫРЫ КАРАПАИЫМ ЖУМЫСШЫЛАР ФИЛИАЛДЫК КАСIПОДАКТАР ШЕТЕЛДIК ИНВЕСТОРЛАР МИНИСТРЛІКТЕР МЕН ВЕДОМСТВОЛАР ДИРЕКТОРЛАР КЕНЕСI ДИРЕКТОРЛАР КЕНЕСI 1,00 Есепті кезеңде сауалнамаға қатысқан компаниялардың бірде бірі «Әлеуметтік жауапкершілік бойынша басшылық» ISO стандартын ендірмеді жылы «ҚазМұнайГаз қайта өңдеу және маркетинг» АҚ-ның еншілес компаниясы болып табылатын Павлодар МХЗ «Әлеуметтік есептілік беру» атты SA 8000 стандартын ендірді. ҚазМұнайГаз ҰК ISO және SA 8000 стандарттарын 2015 жылы ендіруді жоспарлап отыр. Есепті кезеңде жауап берген компаниялардың бірде бірі «Энергетикалық менеджмент жүйелері» ISO стандартын ендіре қоймады 82. Жасалған талдау ҚР-дың мұнай-газ саласының басты мүдделі тараптары ретінде жұмыскерлер мен олардың өкілдері (кәсіподақтар), акционерлер мен инвесторлар, басқарма, өнім берушілер мен мердігерлер және клиенттер болып табылады деген тұжырымды жасауға мүмкіндік береді. Сөзсіз, компанияның дамуына үлкен ықпалды еншілес кәсіпорындарының басқарушы органдары жасайды жылы Павлодар МХЗ-ы ISO стандартына сәйкестік сертификатын алды тарау 4 тарау 93

49 Әлеуметтік жауапкершілік саласындағы басқару 16-кесте. ҚР-ның мұнай-газ саласының басты мүдделі тараптары Компанияның жаңа және ағымдағы жұмыскерлері Еншілес компаниялардың басшылары Салалық кәсіподақтар Басқарма Акционерлер мен инвесторлар Өнім берушілер мен мердігерлер Клиенттер Компанияларға басты мүдделі тараптармен барынша тығыз өзара әрекеттерді қолдау, оның ішінде жоспарларды келісім, ақпаратты беріп отыру және кері байланысты қолдап отыру қажет. Дегенмен басқа мүдделі тараптардың маңыздылығын да жете бағаламауға болмайды. Қоғамды, оның ішінде ҮЕҰ-ды компанияның қызметі туралы жүйелі түрде құлақтандырмау белгілі бір оқиғалардың теріс қабылдану мүмкіндігін арттырып, шиеленісті жағдайлардың орын алуына әкеліп соқтыра алады. Жүргізілген сауалнама ішкі және сыртқы аудиториялармен өзара іс-қимыл жасау кезінде мұнай-газ компанияларының коммуникация жасаудың жеткілікті арналарын қолданғанын анықтауға мүмкіндік берді. 12-сурет. ҚР мұнай-газ компаниялары мен мүдделі тараптардың арасында өзара іс-қимыл жасау арналары Акционерлер мен инвесторлар Мұнай-газ компанияларының негізгі мүдделі тараптары Қоғамдастықтар, облыстық және аудандық әкімдіктер Акционерлердің жалпы жиналысы Веб-сайт және электрондық хаттар Жылдық есеп ӘЖ/ТД саласындағы есеп Кездесулер, семинарлар, роудшоу, конферециялар Акционерлердің консультациялық кеңесі Халықаралық БАҚ Репутациялық аудит ӘЖ/ТД саласындағы есеп Веб-сайт Корпоративтік журналдар, сыртқы аудиторияға арналған журналдар Волонтерлық акциялар Жергілікті БАҚ Кездесулер, семинарлар, конференциялар Комиссиялар мен жұмыс топтары Іскерлік әріптестер Клиенттер Мемлекет Персонал Кездесулер, конференциялар Іскерлік бірлестіктер Іскерлік пресса Электрондық хаттар Қадағалау кеңесі Комиссиялар мен жұмыс топтарына қатысу Жергілікті және ұлттық БАҚ Жылдық есеп, Әлеуметтік есеп Интранет (шұғыл желі, форум) Басшылықпен кездесулер Корпоративтік іс-шаралар Кәсіподақ Электрондық хаттар Корпоративішілік газеттер/журналдар Семинарлар мен конференциялар Қанағаттануды бағалау Веб-сайт Жылдық есеп Басшылықтың жеке қабылдауы 4.3 Айқындылықты арттыру Таяу араға дейін ӘЖ мәселелері жөніндегі есептерді (қаржылық емес есептілік) дайындау тәжірибесі біршама әлсіз таралған болатын, дегенмен қазіргі уақытта әлемнің түрлі елдерінен ірі компаниялар үшін әдеттегі тәжірибеге айналды және Қазақстанда да біртіндеп кеңінен етек жаюда. Қаржылық емес есеп мүдделі тараптардың ақпараттық мұқтаждықтарын қанағаттандырып қана қоймай, сол сияқты ӘЖ саласында барынша тиімді басқару үшін ақпаратты жинауға және талдауға мүмкіндік береді. Қазақстандық компанияларды қаржылық емес есептілікті шығаруға итермелейтін басты фактор ғаламдық нарыққа барынша тереңірек интеграциялану және корпоративтік есептілік саласындағы әлемдік үрдістердің трендінде болу ниеті болып табылады. Бұл Шолудың шеңберінде Қазақстанның мұнай-газ компанияларына олар қаржылық есептілікті жариялай ма және қай күйде жариялайды деген сауалға жауап беру ұсынылды. Сұралған 20-диаграмма. Респондент-компаниялар арасындағы қаржылық емес есептілік форматы % 17 % 8 % 58 % Компаниялар ашып көрсететін ӘЖ мәселелері жөніндегі ақпараттың шынайылығын қамтамасыз етуге қатысты, респонденттердің шамамен 40 % оның тексерілуіне ішкі аудит қызметін тартады. КПО өзінің Қарашығанақтағы Тұрақты даму жөніндегі есебін тәуелсіз сыртқы тексеруге (аудитке) беретін Қазақстандағы жалғыз 83 Шолуды дайындау шеңберінде жүргізілген сауалнаманың нәтижелеріне сай. компаниялардың жартысынан көбі қаржылық емес есептілікті жария етпейді. Мұндай жоғары пайыз қаржылық емес есептіліктің тәжірибесі Қазақстанда енді ғана танымал болуымен және осы сәтке мұнай-газ компанияларының барлығы да мұндай есептердің маңыздылығын және оларды жария етудің артықшылықтарын түсіне бермейтіндігімен түсіндіріледі. Кейбір компаниялар ӘЖ саласындағы қызмет нәтижелерін жылдық есептің арнайы тарауында ашып көрсетеді немесе жекелеген қаржылық емес есептерді жасайды. Атап айтқанда, жекелеген есептер ҚазМұнай- Газ ҰК-да, КПО мен ТШО-да бар, мұндайда алғашқы екі компания оларды GRI Нұсқаулығының талаптарын ескере отырып дайындайды. Сондай-ақ ҚазМұнайГаз ҰК өзі қолын қойған БҰҰ-ның Ғаламдық шартының ұсынымдарын ескереді. ҚазТрансОйл интеграцияланған есептілікті жариялайды, және көптеген сарапшылар мұның артында корпоративтік есептіліктің келешегі жатыр деп ойлайды. Тұрақты даму мен ӘЖ саласындағы есептерді жарияламайды Жылдық есепті формат бөлімінде есептерді жариялайды Компаниялар ӘЖ туралы жеке жазба жасайды Тұрақты даму туралы есептер, соның ішінде кешенді есептер, жариялау мұнай-газ компаниясы болып табылады. ҚазМұнайГаз ҰК өзінің 2013 жылғы Тұрақты даму жөніндегі есебінде келешекте өзінің қаржылық емес есептілігіне сыртқы аудитті жүргізуді жоспарлап отырғанын мәлім етті тарау 4 тарау 95

50 Әлеуметтік жауапкершілік саласындағы басқару Өндіруші салалардың айқындылық бастамасы 2005 жылы Қазақстан Өндіруші салалардың айқындылық бастамасын (ӨСАБ) ендіру міндеттемесін өз мойнына алды, әрі оның мәні өндіруші сала компанияларынан елдің бюджетіне түсетін төлемдерді қосымша ашып көрсету арқылы табиғи ресурстарды өндіру аясындағы халықаралық стандарттарды сақтау болып табылады жылы ҚР Үкіметі мен қоғамдық ұйымдар өкілдерінің арасында ӨСАБ бойынша Өзара көмек көрсету туралы меморандумға қол қойылды. Компаниялардың ӨСАБ бастамаларын ендіруі ҚР Үкіметінің арнайы қаулысымен реттеледі. Өндіруші салалардың айқындылық бастамасының іске асырылуын мүдделі тараптардың Ұлттық кеңесі бақылайды. Қазақстанда сегіз жыл бойы компания кірістерінің және ҚР Үкіметінің табиғи ресурстарды өндіру аясындағы қызметінің айқындылығын арттыруға бағытталған бастамалар ендіріліп келді. Соның нәтижесіде, 2013 жылғы қазанда Қазақстан ӨСАБ-тың Халықаралық басқармасының шешіміне сай «ізбасар-ел» мәртебесін алды. Бұл табиғи ресурстарды өндіруден түскен қаражатты пайдалану жөніндегі мемлекеттік саясаттың айқындылық және тиімділік қағидаттарына сәйкестігін айғақтап отыр. 21-диаграмма жылдарда өндіруші компаниялардың төлемдерін (салықтарды және басқа да төлемдерді) және ҚР Үкіметінің кірістерін салыстыру МЛН ДОЛЛ. АҚШ Ж Ж Ж Ж Ж Ж Ж. Компаниянын толемдерi Үкiмет кiрiстерi 96 4 тарау 97

51 ӘЛЕУМЕТТІК ЖАУАПКЕРШІЛІК САЛАСЫНДАҒЫ ҚЫЗМЕТ 98 5 тарау 99

52 5.1 Персоналды басқару және әлеуметтік әріптестік Қазақстанның мұнай-газ саласының барлық сегменттерінде 2012 жылы шамамен 129 мың жұмыскер жұмыс істеді 84, ал мұнайшылары тауарлар мен қызметтерді сатып алатын мердігерлік ұйымдар мен кәсіпорындардың жұмыскерлерін ескере отырып, сала шамамен 587 мың жұмыс орнын құрады 84. Сондықтан бизнес персонал үшін, әлеуметтік салауаттылықтың өсуі және елде тұрақтылықты қамтамасыз ету үшін жасайтын жағдайлардың сапасы мен деңгейінің рөлі жоғары. Сонымен бірге, жұмыскерлердің біліктілігі мен уәждемесін арттыруға салынған инвестициялар және әлеуметтік жауапкершіліктің басқа да аспектілері компанияның стратегиялық мақсаттарға қол жеткізудің маңызды факторы болып табылады. Диалогты қамтамасыз етуде және мемлекеттік, бизнес пен жұмыскерлердің мүдделерін ескеретін шешімдерді әзірлеуде айрықша рөлді кәсіподақтар атқарып отыр Персоналды басқару және әлеуметтік әріптестік саласындағы мемлекеттің, қоғам мен бизнестің басымдықтары «Қазақстан 2050» жалпы ұлттық стратегияны іске асырудың ірге тасы әлеуметтік жаңғыртуды жүргізу арқылы Жалпы Еңбек Қоғамын құру болып табылады. Бұл тұжырымдама экономиканың үдемелі дамуы мен құқық және әділдік қағидаттарына негізделген әлеуметтік ара қатынастарды қамтамасыз ету арасындағы балансты білдіреді. Әлеуметтік жаңғыртуды жүргізу үшін жауапкершілік тек мемлекеттің ғана емес, сол сияқты бизнес пен қоғамның мойнына артылуы тиіс. Қазақстанның мұнай-газ компаниялары ірі жұмыс берушілер болып табылады және прагматикалық ой-пікірлерді ескере отырып персоналды басқару тәсілдерін өзгерту арқылы әлеуметтік жаңғыртуды жүргізуде өз рөлін жете түсінеді. Алға қойылған стратегиялық мақсаттарға қол жеткізу үшін компанияларға білікті, тартылған және адал жұмыскерлер, сондай-ақ жағымды әлеу мет тік орта қажет. Шолуды дайындау шеңберінде жүргізілген сауалнама қатысушылары персоналды басқару саласында келесі стратегиялық мақсаттарды бөліп көрсетті: Жұмыскерлердің құқықтарын қамтамасыз ету Адам ресурстарын басқарудың бірыңғай жүйесін құру; Персоналдың тұрақсыздығының төмен көрсеткішін қамтамасыз ету; Қауымдастықтардың еркіндігін қолдау, ұжымдық шарттарды жасау; Жұмыскерлердің кәсіби біліктілігін арттыру; Корпоративтік мәдениетті жақсарту. Жұмыскерлерге қатысты әлеуметтік жауапкершілік әлеуметтік тәуекелдердің, оның ішінде жұмыс берушілердің жұмыскерлер мен және олардың өкілдерімен болатын дау-дамайларды азайтуға ықпалдасады жылғы Жаңаөзендегі оқиғалар бұл мәселенің маңыздылығын көрсетті. Салалық келісімдер мен ұжымдық шарттар жұмыскерлердің еңбек және әлеуметтік жағдайларын жақсарту бойынша нақты шараларды көздеуі тиіс. Жұмыскерлердің құқықтары мен міндеттері Қазақстан Республикасының Еңбек кодексімен, ұжымдық шарттармен, еңбек шарттарымен және мұнай-газ компанияларының басқа да ішкі құжаттарымен реттеледі. Заңнаманың талаптарын және әлеуметтік жауапкершілік қағидаттарын ұстана отырып, сала қатысушылары еңбек жағдайларының нормаларын орындайды, бәсекеге қабілетті жалақы төлейді, мәжбүрлі және балалар еңбегін пайдаланбайды. Жұмыскерлер заңда белгіленген жұмыс күнінің/ ауысымның ұзақтығына сәйкес еңбек етеді, сондай-ақ олардың жыл сайынғы төленетін демалысты алуға құқығы бар. Мұнайгаз саласы жұмыскерлерінің мүдделерін мұнай-газ кешені жұмыскерлерінің Кәсіподағы мен химия, мұнай-химия және тектес өнеркәсіп салалары жұмыскерлерінің Кәсіподағы білдіреді жылдың басына бұл бірлестіктер мүшелерінің саны және тиісінше адам болды 85, яғни мұнай-газ саласы жұмыскерлерінің жартысы дерлік кәсіподақтарға мүше болып табылады. Мұнай-газ компанияларының жұмыскерлерге қатысты жауапкершілігі Қазақстан Республикасының Үкіметі, жұмыскерлердің республикалық бірлестіктері мен жұмыс берушілердің бірлестіктері арасында жж. арналған Бас келісімде және Қазақстан Республикасының Мұнай-газ кешені жұмыскерлерінің кәсіподағы, Қазақстан Республикасының Мұнай және газ министрлігі мен салалық ұйымдардың өкілдері арасында жж. арналған Салалық келісімде бекітілді жылғы қарашада жылдарға арналған кезекті келісімге қол қойылды 86. Бұл құжаттар әлеуметтік және еңбек қатынастарын реттеудің тиімді тетігін құру және мұнай-газ саласының ұйымдарында жұмыскерлер мен жұмыс берушілер мүдделерінің оңтайлы балансын қамтамасыз ету үшін әзірленген. 84 Келісімшарт агентігінің және ҚР Ұлттық экономика министрлігінің Статистика комитеті деректерінің негізіндегі есеп. 85 ҚР электрондық үкіметі, 86 Қазақстан Республикасының жылдарға арналған мұнай-газ, мұнайды қайта өңдеу және мұнай-химия салаларындағы салалық келісім тарау 5 тарау 101

53 Әлеуметтік жауапкершілік саласындағы қызмет 17-кесте. Салалық келісім тараптарының жж. арналған бірлескен іс-шараларының бағыттары Өзара мүдделерді объективті ескеру негізінде әлеуметтік тұрақтылық пен қоғамдық келісімді қамтамасыз етуге жәрдемдесу Мұнай-газ кешені кәсіпорындарының тұрақты жұмысын қамтамасыз ету, өндірістің тиімділігін, жұмыскерлердің өмір сүру деңгейін және олардың әлеуметтік-құқықтық қорғалуын арттыру Салауатты әрі қауіпсіз еңбек ету жағдайларын жасау және қоршаған ортаны қорғау Жұмыскерлердің кәсіби деңгейін арттыру 18-кесте жылдарға арналған Салалық келісімнің шеңберіндегі мұнай-газ компанияларының негізгі міндеттемелері Еңбекақыны төлеу Арттыратын салалық коэффициент (1,8) Еңбекақыны төлеуде жалақының тіркелген үлесі (кем дегенде 75 %) Ұжымдық шарттың талаптарында жалақы мөлшерін индексациялау Жалақыны ақшалай төлеу Еңбек нормаларын жұмыскерлердің өкілдерімен келісу Жалақының ең аз мөлшері (ЕТМС төмен емес) Жұмыс уақыты мен демалу уақыты Жұмыс уақыты мен демалу уақытының нормалары Жұмыс уақытының, демалу уақытының және демалыс уақытының ұзақтығын кәсіподақтармен келісу Жұмыскердің жұмыстан тыс уақытта жұмыс істеуін келісу қажеттілігі Жыл сайынғы демалыстың ұзақтығы (кем дегенде 24 күнтізбелік күн) Қосымша төленетін демалыстарды алу мүмкіндігі Демалысқа шығаруға мәжбүрлеу шараларына тыйым салу Компанияның жұмыскерлер алдындағы барынша толық міндеттемелері саланың көптеген қатысушылары жасаған (мысалы, ҚазМұнай- Газ ҰК, ҚМГ БӨ, КПО, КМТ, ҚазТрансГаз, Торғай-Петролеум және басқалары) ұжымдық шарттарда бекітілген. ҚазМұнайГаз ҰК: Әлеуметтік әріптестікті дамыту және еңбек даулары мен келіспеушіліктерді реттеу жөніндегі кеңес Мақсат Әлеуметтік шиеленісушіліктің, еңбек даулары мен келіспеушіліктердің пайда болуын ескерту. Тәсіл 2013 жылы ҚазМұнайГаз ҰК-да Әлеуметтік әріптестікті дамыту және еңбек даулары мен келіспеушіліктерді реттеу жөніндегі кеңес құрылған. Кеңестің құзырына ҚазМұнайГаз ҰК компаниясының тобына кіретін жұмыскерлердің өзекті мәселелерін шешуге қатыстының барлығы да кіреді. Нәтиже Кеңестің басты жетістіктерінің арасында ұжымдық шарттың типтік үлгі нысанын әзірлеу. Құжатта әлеуметтік қолдауды көрсетудің, еңбек және әлеуметтік жағдайларды жасау бөлігінде стандартты тәсіл-амалды қамтамасыз ету мақсатында жұмыс берушілер мен жұмыскерлер арасында ішкі коммуникацияларды орнатудың бірыңғай қағидаттары белгіленген жылы әлеуметтік жеңілдіктер мен өтемақылардың әрбір түрін және кепілдік берілген әлеуметтік пакетті қамсыздандыру жағдайларын айқындайтын бірыңғай кепілдік берілген әлеуметтік пакетін ендіру бойынша ішкі құрылымды стандартау болжанған. Еңбек жағдайлары мен оны қорғау Жұмыс орындарында тәуекелдерді алдын алу Жаңа жұмыскерлерді еңбек жағдайлары туралы хабардар ету Жұмыс орындарында кезең-кезеңді аттестациялауды өткізу Кезең-кезеңді медициналық тексерулерді өткізу Жұмыскерлерді дербес және ұжымдық қорғану құралдарымен қамтамасыз ету Апаттарды жоюға тартылатын жұмыскерлермен арнайы шарттарды жасау Еңбекті қорғау жөніндегі іс-шараларды қаржыландыру Кәсіподақтардың жазатайым жағдайларды тергеуге қатысуы Жұмыскерлерді әлеуметтік қорғау, кепілдіктер, өтемақылар мен жеңілдіктер Ұжымдық шарттарда әлеуметтік төлемдерге қатысты тәсілдерін анықтау Әлеуметтік инфрақұрылым нысандарын ұстау Кәсіподақтар арқылы мәдени-жаппай және сауықтыру жұмысын ықтимал қолдау Саланың дамуына елеулі үлес қосқан жұмыскерлерді марапаттауға қатысу Еңбек қатынастарында Қазақстанның мұнай-газ компаниялары тең мүмкіндіктер қағидаттары жайында мәлім етеді. Гендерлік тұрғыдан бөлгенде компаниялар персоналының төрттен бір бөлігінің астамы 87 әйелдер, бұл саланың ерекшелігімен байланысты: мұнай-газ компаниялары жұмыскерлерінің көпшілігі ауыр жағдайларда қашықтағы нысандарда еңбек етеді. Компаниялар басқармаларының құрамындағы әйелдердің үлесі 10 %-дан кем құрайды 88. Негізінен олар бухгалтериямен, экономикамен және қаржымен, құқықпен, персоналды басқарумен байланысты мәселелер үшін жауап береді. Басқару органдарының құрамында әйелдер үлесінің артуы компаниялардың барынша тиімді әлеуметтік саясатына ықпалдасуы мүмкін ші Шекара шеңберінде 18 компанияның арасынан іріктеу («Шолу туралы» 7-тарауды қараңыз) ші Шекара шеңберінде 15 компанияның арасынан іріктеу («Шолу туралы» 7-тарауды қараңыз) тарау 5 тарау 103

54 Әлеуметтік жауапкершілік саласындағы қызмет 22-диаграмма. Жынысы бойынша ҚР мұнай-газ компаниялары персоналының жылдардағы құрылымы Ж. 74,3 % 25,7 % Әйелдер Ерлер 2012 Ж. 73,6 % 26,4 % 0 % 20 % 40 % 60 % 80 % 100 % 23-диаграмма. ҚР мұнай-газ компанияларының басқармасы мүшелерінің 2013 жылдың соңындағы құрылымы % 8 % Әйелдер Ерлер 24-диаграмма. Мұнай-газ саласындағы және ҚР бүкіл экономикасындағы орташа айлық номиналды жалақы ТЕҢГЕ Ж Ж. Еңбекақы мұнай-газ саласының сегменттері бойынша ерекшеленеді. Ең жоғары жалақыны мұнай мен газды өндіретін және тасымалдайтын компанияның жұмыскерлері, ал ең төмен жалақыны мұнай өңдеумен айналысатын компаниялардың жұмыскерлері алады. Бұл ретте осы сегменттер арасындағы жалақы деңгейлеріндегі айырма жж. айтарлықтай ұлғайды. Сөйтіп, орташа алғанда 2013 жылы мұнай мен газды өндірумен Барлық салалар үшін орта есеппен Мұнай және газ өнеркәсiбi айналысатын компаниялар жұмыскерлерінің еңбегі мұнай өңдеумен айналысатын компаниялар жұмыскерлерінің еңбегіне қарағанда 69 %-ға жоғары төленді (391 мың теңге тиісінше 232 мың теңгеге қарсы) 93. Мұндай айырманы қысқарту, орындалатын жұмыстың сипаты бойынша еңбекақыны төлеуді айқындау және дауларды болдырмау үшін ҚазМұнайГаз ҰК еңбекақыны төлеудің бірыңғай жүйесін әзірлеп, ендіре бастады. 25-диаграмма. Мұнай-газ саласы компаниялардағы қызметтің негізгі түрлері бойынша орташа айлық номиналды жалақы 93 Жұмыскерлердің құқықтарын қамтамасыз етудің маңызды элементі компаниялар мен жұмыскерлерге бір мезгілде бір біріне өз мұқтаждықтары мен үміттерін жеткізуге мүмкіндік беретін кері байланыс арналарының болуы болып табылады. Шолуды дайындау шеңберінде жүргізілген сауалнамаға сай жұмыскерлермен коммуникация жасаудың барынша танымал арналары жалпы жиналыстар немесе құрылымдық бөлімшелер бойынша жиналыстар, ішкі хаттар, компания басшыларының жеке қабылдауы, хабарландыру тақталары мен тақырыптық сауалнамалар болып табылады ТЕҢГЕ +27 % +21 % Персоналды материалды тұрғыдан уәждемелеу Қазақстанның мұнай-газ саласы жоғары еңбекақы деңгейімен сипатталады: саладағы орташа айлық номиналды жалақы елдегі дәл сондай көрсеткіштен шамамен үш есе асады, бұл ретте 2013 жылы бұл айырма 29 %-ға ұлғайды 91. Өндірістің ерекшелігін және жұмыскерлердің еңбек ету жағдайларын ескере отырып салада ҚР Үкіметінің қаулысымен бекітілген 1,8 мөлшерде салалық арттырушы коэффициент қолданылуда % +16 % Мұнай мен газды геологиялық барлау және өндіру Мұнай және газды тасымалдау Мұнай мен газды геологиялық барлау және өндіру сервистері Ж Ж. Мұнай өңдеу өнімдерін өндіру 89 1-ші Шекара шеңберінде 16 компанияның арасынан іріктеу («Шолу туралы» 7-тарауды қараңыз) ші Шекара шеңберінде 15 компанияның арасынан іріктеу («Шолу туралы» 7-тарауды қараңыз). 91 ҚР Ұлттық экономика министрлігінің Статистика комитеті. 92 «Салалық арттырушы коэффициенттерді бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2008 жылғы 9 маусымдағы 548 Қаулысы. 93 ҚР Ұлттық экономика министрлігінің Статистика комитеті тарау 5 тарау 105

55 Әлеуметтік жауапкершілік саласындағы қызмет Жұмыскерлердің сыйақы деңгейі түбінде кадрлардың тұрақтамау коэффициентінің төмендеуінде бейнеленеді, әрі ол жалпы Қазақстанның ірі мұнай-газ компаниялары бойынша 2012 жылмен салыстырғанда 13 %-ға төмендеп, 5,63 %-ды құрады 94. Жалпы ел бойынша бұл көрсеткіш 2013 жылдың қорытындылары бойынша 2,4 %-ды құрады диаграмма. ҚР мұнай-газ компаниялары бойынша кадрлардың жылдарда тұрақтамау коэффициенті % 6,44 % 5,63 % 2012 Ж Ж. ҚазМұнайГаз ҰК: еңбекақы төлеудің бірыңғай жүйесі Жалақыдан басқа, персоналды материалдық уәждемелеу элементі кәсіпорынның ұжымдық шартымен реттелуі және ҚР заңнамасының талаптарынан үстем болатын жеңілдіктер мен өтемақы төлемдерін, оның ішінде ерікті медициналық сақтандыруды, жұмыскерлер мен олардың балаларының демалысын ұйымдастыруды, тұрғын-үй, спорттық және мәдени бағдарламаларды көздеуі мүмкін әлеуметтік пакет болып табылады. Әлеуметтік пакеттің нақты құрамдастары мен оны ұсыну тетігі компанияның мүмкіндіктерімен және оның балансындағы әлеуметтік инфрақұрылым нысандарымен айқындалады. Мақсат Жұмыскерлердің материалдық уәждемесін арттыру және қызмет ету өңірлеріндегі әлеуметтік жағдайды тұрақтандыру. Тәсіл Еңбекақы төлеудің бірыңғай жүйесінде жұмыс мамандықтары бойынша тарифтік мөлшерлемелерді бірегейлендіру және бір айғы жалақының есебін құрайтындарды бірегейлендіру көзделген. Нәтиже «Мұнай мен газды барлау, өндіру» бизнес-бағыты бойынша еншілес және тәуелді ұйымдар жұмыскерлерінің еңбекақысын төлеудің бірыңғай жүйесі әзірленген жылы ол Маңғыстаумұнайгаз бен Ойл Констракшн Компаниде, 2014 жылғы сәуірден бастап адам жұмыс істейтін «Мұнай мен газды барлау, өндіру» бизнес-бағыты бойынша 16 еншілес және тәуелді ұйымда ендірілді. Кейіннен жүйені басқа бизнес-бағыттарда ендіру жоспарланған: мұнай мен газды тасымалдау, мұнай мен газды өңдеу және маркетинг, сервис қызметтері Персоналды материалдық емес тұрғыдан уәждемелеу Лайықты сыйақымен және жеңілдіктермен қатар, персоналдың тиімді жұмысын ынталандыру үшін материалдық емес уәждемелеудің де маңызы зор. Жұмыскердің іштей қанағаттануы өз қызметін жетілдіру, сондай-ақ компанияның өнімділігін арттыру ниетіне ықпалдасады. Осыны түсіне отырып, Қазақстанның көптеген мұнай-газ компаниялары жұмыскерлерді түрлі ҚазТрансОйл: персоналдың қызметке тартылуын зерттеу корпоративтік іс-шараларды, оның ішінде кәсіби шеберлік байқауларын, спорт жарыстарын, жастардың басқосуларын, отбасылық мерекелерді және т.б. өткізу арқылы тартады. Материалдық емес уәждемелеудің әсерлі тәсілдерінің бірі жұмыскерлердің біліктілігін арттыру болып табылады. Мақсат Персоналдың адалдық, хабардар болу және корпоративтік мақсаттар мен міндеттерді түсіну, персоналдың басшылыққа сену, сондай-ақ персоналды материалдық және материалдық емес уәждемелеу құралдарының тиімділік деңгейін айқындау. Тәсіл Персоналдың тартылу зерттеулері жыл сайын жүргізіліп отырады. Нәтиже Персоналдың тартылу индексі өсуде: 2013 жылы ол 66 %-ды құрады, ал 2012 ж. және 2011 ж. ол тиісінше 65 % бен 63 %-ды құрады. ҚМГ БӨ: Жас мамандар кеңесі Мақсат Жас жұмыскерлерді тарту, дамыту және ұстап қалу, сондай-ақ салауатты өмір салтын ұстану және рухани-өнегелі түрде тәрбиелеу. Тәсіл Жас мамандар кеңесі қызметінің негізгі бағыттары мыналар: Жас жұмыскерлердің ҚМГ БӨ қызметінің барлық аяларында тиімділікті арттыру және шығындарды қысқарту ойларының іске асырылуына жәрдемдесу; ҚМГ БӨ жас жұмыскерлерінің оқытылуына, дамуына және тартылуын арттыруға жәрдемдесу; ҚМГ БӨ еншілес ұйымдары мен бірлескен кәсіпорындардың жас мамандары кеңестерінің арасында ынтымақтастықты дамыту; Әлеуметтік, мәдени-жаппай және спорттық іс-шараларды өткізу арқылы ҚМГ БӨ жас жұмыскерлерін рухани дамыту және денсаулықтарын күшейту ші Шекарадан 16 компанияның арасынан іріктеу («Шолу туралы» 7-тарауды қараңыз). 95 ҚР Ұлттық экономика министрлігінің Статистика комитеті деректерінің негізіндегі есеп тарау 5 тарау 107

56 Әлеуметтік жауапкершілік саласындағы қызмет Нәтиже ҚМГ БӨ жас мамандарының кеңесі компанияның өндірістік және стратегиялық міндеттерінің шешілуіне және жастардың ғылымда, техникада және өндірісті басқаруда өзін өзі тануына жәрдемдеседі. 27-диаграмма жылы ҚР мұнай-газ саласындағы өндіруші компаниялар жұмыскерлерінің санаты бойынша кадрлардағы қазақстандық қамтудың үлесі Кадрлардағы жергілікті қамтуды арттыру Қазақстанның мұнай-газ компаниялары тап болатын өзекті міндеттердің бірі білікті персоналды іріктеу және жалдау. Еңбек нарығында қолданбалы пәндерде (геофизика, геохимия, петрофизика, резервуарларды әзірлеу технологиясы, өндіріс технологиясы және өндірілетін көмірсутегілердің химиялық құрамы) маманданған жұмыскерлердің, сондай-ақ құрылыста, пайдалануда және техникалық қызмет көрсетуде жұмыс істейтін білікті және тәжірибелі жұмысшылардың тапшылығы байқалуда 96. Келісімшарт агенттігінің болжамдарына сай мұнай-газ саласы үшін кадрлардағы мұқтаждық жж. келеді және 50 мың адамды құрайды. Ең алдымен, Қашаған мен Қарашығанақ кен орындарын игеруді жалғастыру үшін, сондай-ақ «Жемчужина» жобасын іске асыру үшін жұмыс персоналының тапшылығы күтілуде. Барынша қажет болатын мамандар жоғары білікті құбырларды дәнекерлеушілер, шатырды жапқыштар, ауыр жабдық операторлары, құбырларды орнатушылар, ерекше дәнекерлеу түрлері бойынша слесарьлар, такелажшылар, арматурашылар және т.б. болады. Бұл ретте компанияларға персоналдың жалпы көлемінде қазақстандық қызметкерлердің үлесін арттыру бойынша өз мойындарына алған міндеттемелерді орындау қажет. ҚР заңнамасына сай 97, 2012 жылғы 1 қаңтардан бастап жоғары буын менеджерлерінің (бірінші санат) және орта буын (екінші санат) менеджерлерінің арасында шетелдік және қазақстандық қызметкерлердің үлесі тиісінше 30 % және 70 % болуы тиіс, ал инженерлік-техникалық персоналдың (үшінші санат) және Қазақ станның білікті жұмысшы азаматтарының арасында персоналдың кем дегенде 90 % болуы тиіс. Қарашығанақ, Солтүс тік- Каспий, Теңіз жобаларының жер қойнауын пайдаланушылар, сондай-ақ олардың операторлары, мердігерлер мен қосалқы мердігерлік ұйымдар (қосалқы мердігерлердің өздері тартатын ұйымдарды қоспағанда) бұл талаптардан 2015 жылғы 1 қаңтарға дейін босатылған жылдың қорытындылары бойынша мұнай-газ саласының мақсатты көрсеткіштері орындалды: өндіруші компаниялар жұмыскерлерінің орта тізімді саны адам болды, олардың ішінде ҚР азаматтарының үлесі 96,8 % 98. Бұл ретте жоғары және орта буын басшыларының арасында 82,8 % қазақстандық, ал жоғары және орта арнайы білімі бар мамандардың арасында 94,5 %. Білікті жұмысшылардың арасында Қазақстан азаматтарының үлесі 99,3 % болды. Жалпы сала бойынша қазақстандық мамандардың үлесі 96,2 %-дан 96,8 %-ға дейін 0,6 пайыздық тармаққа ұлғайды. Топ-менеджерлердің арасында шетелдіктердің салыстырмалы жоғары үлесі салада АҚШ-тан, ЕО-нан, ҚХР мен РФ-нан келген инвесторлардың қатысуы бар компаниялардың кең қатысуымен түсіндіріледі. 1 ЖӘНЕ 2 КАТЕГОРИЯ 3 КАТЕГОРИЯ 4 КАТЕГОРИЯ 82,8 % 17,2 % 94,5 % 99,2 % 5,5 % КР азаматтары Шетел азаматтары 28-диаграмма. Жұмыскерлердің санаты бойынша ҚР мұнай-газ компаниялары персоналының жылдардағы құрылымы % 90 % 80 % 70 % 60 % 50 % 40 % 30 % 20 % 10 % 0 48,7 % 40,8 % 49,7 % 40,1 % 10,5 % 10,2 % 2012 Ж Ж. 0,8 % 1 ЖӘНЕ 2 КАТЕГОРИЯ 3 КАТЕГОРИЯ 4 КАТЕГОРИЯ 96 Қазақстанның мұнай-газ саласының өндіруші секторын ғылыми-технологиялық дамытудың жол картасы, 2013 ж. 97 ҚР Үкіметінің 2012 жылғы 13 қаңтардағы 45 қаулысымен бекітілген ҚР-ға шетелдік жұмыс күшін тартуға арналған квотаны белгілеу қағидалары. 98 Келісімшарт агенттігі. Жұмыскерлердің орта тізімді санының көрсеткішіне мұнай-газ саласындағы жер қойнауын пайдаланушылардың барлық келісімшарттары бойынша деректер кіреді және жұмыскерлердің орта тізімді нақты санына сәйкес келмейді адам. 99 Келісімшарт агенттігі ші Шекарадан 16 компанияның арасынан іріктеу («Шолу туралы» 7-тарауды қараңыз) тарау 5 тарау 109

57 Әлеуметтік жауапкершілік саласындағы қызмет 2012 жылдың қорытындылары бойынша шетелдің қатысуымен өндіруші компаниялардың арасында кадрлардағы қазақстандық қамту саласындағы көшбасшылар Маңғыстаумұнайгаз, СНПС-Ақтөбемұнайгаз, КПО және НКОК болып табылды кесте жылы шетелдің қатысуымен ҚР мұнай-газ саласындағы өндіруші компаниялардың арасында кадрлардағы қазақстандық қамту саласындағы көшбасшылар 101 Компания Персоналдың орта тізімді саны, адам Олардың ішінде ҚР азаматтары, адам Қазақстандық қамту, % Маңғыстаумұнайгаз ,2 СНПС-Ақтөбемұнайгаз ,9 КПО , Персоналды оқыту және дамыту Персоналды оқыту және дамыту білікті кадрлардың тапшылығына тап болатын және жергілікті қамту үлесін арттыруға тырысатын мұнай-газ компаниялары үшін мәселе болып табылады. ҚР заңнамасына сай 102 мұнай-газ компаниялары жер қойнауын пайдалану келісімшарттарының талаптарына сәйкес ҚР азаматтары болып табылатын және жер қойнауын пайдалану келісімшарттарын орындауға тартылған жұмыскерлердің біліктілігін арттыруға және қайта даярлауға қаражат бөлуге міндетті. Бұл міндеттемені орындау үшін компаниялар мамандықтардың белгілі бір тізбесі бойынша, компаниялардың жұмыскерлері болып табылмайтын ҚР азаматтарының оқуын қаржыландыра алады. Бұл ретте компаниялардың білім беру қызметтерін көрсетушілерді өз бетімен таңдауға құқығы бар. Бұл модель тиімсіз болып табылады, осыны 2012 жылы игерілмеген қаражат сомасын 690 млн теңге, ал 2013 ж млн теңге құрағандығын айғақтап отыр. Модельдің тиімді қызмет етуі үшін тосқауылдардың бірі компанияларға оқыту мақсатында олардың жұмыскерлері болып табылмайтын адамдарды іздеуге ресурстарды жұмсауға келетіндігі болып табылады. ҚР азаматтарын жер қойнауын пайдаланушылардың қаражатына оқыту проблемасына жүйелі амал қажет, әрі оған кадрлардағы мұқтаждықты анықтау, мақсатына лайық даярлау және біліктілікті арттыру, білім беру мекемелерінде қос оқытуды ендіру және т.б. кірер еді. НКОК ,5 Кадрларда қазақстандық қамтудың біртіндеп артуы мұнай-газ компанияларының персоналдың құрамын ұлттандыру, оның ішінде жергілікті мамандарды көтермелеу арқылы ұлттандыру бойынша тиімді саясатын айғақтайды. Нарыққа қатысушылардың көпшілігінің корпоративтік даму бағдарламалары бар, олар білім беру мекемелерімен ынтымақтасып, тағылымдамадан өту бағдарламаларын және атаулы шәкіртақыларды ұсынады («Өңірлерді дамыту» бөлімін қараңыз). 29-диаграмма. ҚР-ның өндіруші мұнай-газ компанияларының 2012 жылғы кадрлардағы қазақстандық қамтудың орта тізімді саны мен үлесі кесте. Кадрларды оқыту және даярлау аясындағы келісімшарттық міндеттемелерді орындау 103 Жылдар Келісімшарттар бойынша міндеттемелер сомасы, млн теңге Келісімшарттың міндеттемелерден тыс шығыстарды ескере отырып нақты орындау, млн теңге Олардың ішінде жұмыскерлер шығындары, млн теңге Олардың ішінде жұмыскерлер болып табылмайтын азаматтарға шығындар, млн теңге Міндеттемелер бойынша берешек сомасы, млн теңге АДАМ (3,8 %) (96,2 %) 2011 Ж (3,2 %) (96,8 %) 2012 Ж. Шетел Азаматтары КР Азаматтары Мұнай-газ компанияларының жұмыскерлері орташа алғанда оқуға жылына 40 сағаттан артық, оның ішінде ЕҚ мен ӨҚ саласындағы оқуға 20 сағаттан артық уақыт жұмсайды жылы ірі компанияның бір жұмыскерінің оқуына жұмсалатын уақыт сағаты 2012 жылмен салыстырғанда 10 %-ға ұлғайды. 104 Жұмыскерлерді оқыту және дамыту бағдарламаларында, әдетте, компанияның стратегиялық жоспарларын және персоналдағы тиісті мұқтаждықтарды ескере отырып, олардың білімі мен тәжірибесін арттыру көзделген. Сөйтіп, ЕҚ мен ӨҚ бойынша міндетті оқыту бағдарламаларына тренингтер, семинарлар, жұмысшыларды даярлау және қайта даярлау, жоғары оқу орындарында, колледждерде, мамандандырылған компаниялар мен авторландырылған оқу орталықтарында біліктілікті арттыру бойынша курстар кіруі мүмкін. Білім беру бағдарламаларындағы қажеттілік желілік басшылармен, сондай-ақ персонал құзырлығының тәуелсіз бағалауының негізінде айқындалуы мүмкін. 101 Келісімшарт агенттігі. 102 «Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы» ҚР Заңы. 103 Келісімшарт агенттігі. Келісімшарттың міндеттемелерден сомасы келісімшарттар бойынша міндеттемелер сомасының асыпты алады, бірнеше жер қойнауын пайдаланушылар өз мойындарыны артық орындауды ші Шекара шеңберінде 16 компанияның арасынан іріктеу («Шолу туралы» 7-тарауды қараңыз) тарау 5 тарау 111

58 Әлеуметтік жауапкершілік саласындағы қызмет 30-диаграмма жылдары ҚР мұнай-газ компанияларының бір жұмыскерінің оқуына жұмсалатын сағат көлемі 105 КПО: персоналдың құзырлығын басқару Мақсат Жұмыскерлердің құзырлығын арттыру САҒАТ Ж Ж. 23 Оқытудың барлық түрлерi Денсаулық сақтау және кауіпсіздік саласындағы оқыту ҚазТрансОйл: оқыту және біліктілікті арттыру Мақсат Компанияның стратегиялық даму талаптары мен перспективаларын ескере отырып персоналдың қажетті біліктілік деңгейін қалыптастыру және қолдау. Тәсіл Мақсатты даярлау және қайта даярлау Қазақстанның жоғары оқу орындарында және шетелде, профильді коллеждерде және ҚазТрансОйлдың Батыс филиалының Оқу-курс комбинатында жүзеге асырылады. Нәтиже 2013 жылы персоналды оқыту және дамыту бағдарламалары бойынша 517 іс-шара өткізілді, оларға компанияның жұмыскері қатысты. ҚазТрансОйлдың Батыс филиалының Оқу-курс комбинатының негізінде жұмыскер қайта даярлаудан өтті. Негізгі жұмыскерлерді тарту, дамыту мен ұстау және қазақстандық қамтудың үлесін арттыру үшін кейбір компаниялар кадр резервтерін құруда. Тәсіл КПО құзырлығын басқару жүйесінде мұнай-газ саласында персоналды басқару стандарттарын таныстыратын халықаралық ұйым, OPITO-ның аккредитациясынан өтуі көзделген. Құзырлықты басқару жүйесінің тиімді пайдаланылуын қамтамасыз ету үшін компания OPITO құзырлығын бағалаушысының біліктілігіне сәйкес аккредитациялау үшін қазақстандық персоналды үнемі оқытып отырады. Нәтиже OPITO стандарттарына сәйкес құзырлығын басқару сертификаты алынған жылдарда КПО-ның 38 қазақстандық қызметкері OPITO-ның Мұнай және газ академиясынан құзырлығын бағалаушылардың және ішкі бақылаушылардың сертификатталған халықаралық куәліктерін алды. Компания персоналдың құзырлығын бастапқы бағалауын жалғастыруда, ал 2015 жылдан бастап кезеңділікке қойылатын талаптарды ескере отырып техникалық құзырлықты қайталап бағалау процесін тағайындауды жоспарлар отыр ші Шекара шеңберінде 16 компанияның арасынан іріктеу («Шолу туралы» 7-тарауды қараңыз) тарау 5 тарау 113

59 Әлеуметтік жауапкершілік саласындағы қызмет тарау 5 тарау 115

60 Әлеуметтік жауапкершілік саласындағы қызмет 5.2 Еңбек қорғау және өнеркәсіптік қауіпсіздік 21-кесте. Жұмыс берушілер мен кәсіподақтардың Салалық келісімге сәйкес ЕҚ бойынша бірқатар міндеттемелері Жұмыскерлердің денсаулығы мен қауіпсіздігі Қазақстанның мұнай-газ компаниялары үшін даусыз құндылықтар болып табылады. Бұл сондай-ақ қызметі қауіпті өндірістік нысандарды пайдаланумен байланысты мердігерлік ұйымдардың жұмыскерлеріне де қатысты. Саланың көптеген қатысушылары жетекші халықаралық тәжірибелерді ұстанып, жұмыскерлердің кәсіби бірлестіктерімен және еңбек қорғау мәселелері бойынша мемлекетпен өзара әрекет етеді. Апатты жағдайларды алдын алуға және жоюға бағытталған өнеркәсіптік қауіпсіздік саласындағы іс-шаралардың маңыздылығы күмән келтірмейді. Еңбек қорғау және өнеркәсіптік қауіпсіздік саласындағы нәтижелілікті арттыру мұнай-газ саласының әлеуметтік және экологиялық тәуекелдерін азайтуға, сондай-ақ компаниялар қызметінің операциялық тиімділігін арттыруға мүмкіндік ашады ЕҚ және ӨҚ саласындағы мемлекеттің, қоғам мен бизнестің басымдықтары Қазақстанның көптеген мұнай-газ компаниялары өз қызметін адамдар мен қоршаған орта үшін жоғары қауіптермен байланысты қиын климаттық және геологиялық жағдайларда жүргізеді, бұл мемлекетті, кәсіподақтарды, экологиялық ҮЕҰ мен бизнесті ЕҚ және ӨҚ мәселелеріне бар ынтызарлықпен қарауға мәжбүрлейді. Мұнай-газ саласының барлық мүдделі тараптары денсаулық пен қауіпсіздікті қызметтің негізгі басымдықтары ретінде жария етеді. Шолуды дайындау шеңберінде жүргізілген сауалнама қатысушылары ЕҚ және ӨҚ саласында келесі стратегиялық мақсаттарды бөліп көрсетті: ЕҚ және ӨҚ саласында қолданыстағы басқару жүйелерінің тиімділігін арттыру; Жарақаттылық және апаттылық деңгейін азайту; Жұмыскерлердің ЕҚ және ӨҚ мәселелері бойынша хабардар болуын және білім деңгейін арттыру; ҚР заңнамасының талаптарын және ЕҚ мен ӨҚ саласындағы стандарттарды сақтау ЕҚ және ӨҚ мәселелері бойынша ынтымақтастық Қазақстанның мұнай-газ компанияларының еңбекті қорғау саласындағы міндеттемелері ҚР Мұнай-газ кешені жұмыскерлерінің кәсіподағы, ҚР Мұнай және газ министрлігі мен салалық ұйымдардың өкілдері арасында жж. арналған Салалық келісімге қосылған. 106 Жұмыс берушілер тиіс: ЕҚ бойынша іс-шараларды қаржыландыруға қажетті қаражатты бөліп беруі Технологиялық процестерде тәуекелдерді алдын алу бойынша шараларды қолға алуы Өндірістік нысандардың аттестациялануын өткізуі және жұмыскерлерге еңбек жағдайлары туралы хабарлауы Жұмыскерлерді дербес қорғану құралдарымен (ДҚҚ) қамтамасыз етуі Медициналық тексерулерді өткізуі Жұмыскерлердің ұйғарылған жұмыс кестесін сақтауын қадағалап отыруы және басқасы 2011 жылы НКОК, Коноко Филлипс, КМТ және ТШО компаниялары KAZENERGY қауымдастығының бастамасымен Батыс Қазақстандағы апатты жағдайларды жою мәселелері жөніндегі Жобалық топтың техникалық тапсырмасына (қызмет шарттары) қолдарын қойды. Жетекші компаниялардың бұл бастамасы мұнайдың төгілуімен байланысты апаттарды ескерту және мұнайдың төгілуінен болатын ықтимал салдарды жою бойынша тиімді шаралардың іске асырылуына шақырылған жылғы маусымда НКОК, КМТ мен ТШО өзара түсіністік туралы меморандумға қолдарын Жарақат алуды азайту Қазақстандағы мұнай-газ саласының ерекшелігі мен ауқымы өндірістік жарақаттанумен байланысты елеулі тәуекелдердің пайда болуына әкеліп соқтырады. Компаниялар өндірістегі жазатайым жағдайларды азайту үшін бар күш-жігерін салып отырғанына қарамастан, өкінішке орай, 2012 және 2013 жылдары, өлімге әкеліп Кәсіподақтар тиіс: Салада қауіпсіз еңбек жағдайларының сақталуына қоғамдық бақылауды қамтамасыз етуі ЕҚ бойынша инспекторларды сайлауы Жазатайым жағдайларды тергеуге қатысуы Кәсіподақ мүшелерінің қауіпсіз еңбек жағдайларына және денсаулыққа арналған құқықтарын қорғауда іс жүзіндегі көмекті көрсетуі қойды, соған сай апатты төгілулерді жою үшін «Ойл Спилл Респонс Лимитед» компаниясын тарту жоспарланған. Сонымен бірге, жетекші мұнай-газ компаниялары салалық конференциялар шеңберінде ЕҚ және ӨҚ мәселелері бойынша өзара әрекет етеді. Сөйтіп, 2012 және 2013 жылдары Астанада KAZENERGY-дің жетінші және сегізінші Еуразиялық форумдары өтті, солардың барысында еңбекті қорғау және өнеркәсіптік қауіпсіздік мәселелері кеңінен талқыланды. соқтырған 13 және 20 жағдайды қоса алғанда, 101 және 115 жазатайым жағдайдың алдын алуға мүмкіндік болмады жылы еңбек ету қабілетінен айырылумен байланысты болған жағдайлардың саны 2012 жылмен салыстырғанда %-ға өсті. 106 Шолуды дайындау сәтіне жж. арналған тиісті келісім бекітілді. 107 ҚР-да өндірістік жарақаттану және кәсіби ауру деңгейін шолу жж. қорытындылары бойынша сараптамалық шолу, Республикалық еңбекті қорғау жөніндегі ғылыми-зерттеу институты, Астана, 2014 ж тарау 5 тарау 117

61 Әлеуметтік жауапкершілік саласындағы қызмет 31-диаграмма. Мұнай-газ саласында жж. еңбек ету қабілетінен айырыла отырып жазатайым жағдайлардың (LTI) 108 және өлімге әкеліп соқтырған жазатайым жағдайлардың саны 108 Әдетте, өндірістегі жарақаттылық барлық жағдайларын кәсіподақ пен мемлекеттік органдардың өкілдерін тарта отырып, жазатайым жағдайларды тергеу жөніндегі комиссиялар қарастырады. Зардап шегушіге немесе оның отбасына сақтандыру төлемі компанияның әлеуметтік пакетіне кіретін сақтандыру жоспарына сәйкес жасалады. Мұнай-газ саласында зардап шеккендердің Қазақстанда 2013 жылы өндірісте зардап шеккендердің барлық санынан үлес салмағы 2012 жылғы 4,5 %-бен салыстырғанда 5,8 %-ды құрады. 32-диаграмма. Мұнай-газ саласында зардап шеккендердің ҚР-да жылдары өндірісте барлық зардап шеккендердің барлық санынан үлес салмағы % Ж Ж. 20 Уақытша еңбекке жарамсыздықтың құрбандарының саны Адам қаза тапкан апаттар саны Қазақстандағы жарақаттылық деңгейі ТМД бойынша орташасына және жалпы әлем бойынша салыстырғанда бұрынғысынша жоғары, бұл ретте, өкінішке орай, оның өсуі байқалуда: қазақстандық мұнай-газ саласының 2013 жылғы LTIFR 109 көрсеткіші 2012 жылмен салыстырғанда 10 %-ға өсті жылы Қазақстанда 33-диаграмма жж. ҚР, ТМД мен әлемнің мұнай-газ саласындағы LTIFR көрсеткіші 110 0,7 0,6 0,5 0,4 0,3 0,2 0,1 0 LTIFR 0,48 0,28 0,58 0,36 0,45 0,33 0, Ж Ж. Жазатайым жағдайларды зерттеу нәтижелерінің негізінде мұнайгаз компаниялары жарақаттылық деңгейін азайтуға бағыт тал ған шараларды қолға алады, оның ішінде кәсіпорын жұмыскерлерінің салалық компанияларда жұмыс істелген миллион сағатқа 0,64 жазатайым жағдай келді, бұл 0,45-ті және ТМД елдері бойынша орта көрсеткіштен шамамен екі есені құраған OGP мүшелері бойынша орта көрсеткіш деңгейінен 42 %-ға асады. 0,32 Дүниежүзілік мұнай және газ өнеркәсібі ТМД елдерiндегi мұнай және газ өнеркәсібі Мұнай және газ өнеркәсібі КР Казакстан экономикасыңын барлык салалары ЕҚ мен ӨҚ туралы хабардар болуын жақсартады және оқиғалардың себептерін анықтау негізінде жазатайым жағдайлардың себептерін талдау тәжірибесін енгізеді. 8 % 6 % 4 % 2 % 4,5 % 5,8 % Қазақстан Республикасының құрбандарының жалпы саны мұнай және газ саласындағы құрбандардын % Апаттарды алдын алу және олардың салдарын жою Топырақтың, су нысандарының ластану және биоценоздардың бұзылу себептерінің бірі апаттардың салдарынан мұнайдың төгілуі болып табылады. Қазақстанның мұнай-газ саласы компанияларының жауапкершілігі превентивті іс-шараларды өткізу және апатты жағдайларға жауап беру жоспарларын әзірлеу. Мұнай-газ компаниялары апатты жағдайларды алдын алу үшін қолға алатын барлық күш-жігерлеріне қарамастан, адам факторының болуына орай олардың пайда болу жағдайларын толықтай жоққа шығаруға болмайды. 0 % 2012 Ж Ж. 108 ҚР-да өндірістік жарақаттану және кәсіби ауру деңгейін шолу жж. қорытындылары бойынша сараптамалық шолу, Республикалық еңбекті қорғау жөніндегі ғылыми-зерттеу институты, Астана, 2014 ж. 109 Еңбек ету қабілетінен айырылумен аяқтаған жарақаттардың жиілігі коэффициенті. 110 Қазақстанның мұнай-газ саласы бойынша LTIFR көрсеткішін есептеу кезінде Еңбекті қорғау жөніндегі республикалық ғылыми-зерттеу институтының деректері бойынша жазатайым жағдайлардың саны және ҚР Ұлттық экономика министрлігінің Статистика комитетінің деректері бойынша жұмыспен өтелген адам-сағат саны пайдаланылды. Әлем және ТМД бойынша көрсеткіштер Мұнай мен газды өндірушілер қауымдастығының (OGP) ақпаратына сай келтірілген, әрі ол LTIFR есебін елдер бойынша компанияларды іріктеу деректерін талдау негізінде жасайды тарау 5 тарау 119

62 Әлеуметтік жауапкершілік саласындағы қызмет Магистральдық мұнай құбырларының беріктігін қамтамасыз ету Операторы ҚазТрансОйл болып табылатын магистральдық мұнай құбырларында мұнайдың төгілуінің көптеген жағдайлары рұқсатсыз кіре кесумен байланысты болды. Мұндай құқық бұзушылықтарды алдын алу бойынша жарамды превентивті шарасы 2010 жылы осы сияқты құқық бұзушылықтар үшін жауапкершілікті айтарлықтай күшейтетін заңнаманың 111 қабылдануы болды жж. 60 кіре кесу әрекеті болды, бұл жж. 203 кіре кесу әрекетімен салыстырғанда 70 %-ға аз 112. Компания жж. арналған Инновациялық-технологиялық даму бағдарламасын іске асырады және жыл сайынғы күрделі салымдар бағдарламалары магистральды мұнай құбырларын кеңейтуге, сол сияқты оны жаңғыртуға және жарамды күйде ұстап отыруға бағытталған. Қазақстанның ірі газ құбыры компаниясы ҚазТрансГаз өз инфрақұрылымының сенімділігін арттыру бойынша іс-шараларды іске асырады. Атап айтқанда, метанның ағып кетуін аспаппен анықтау әдістемесі ендірілді жылы бір апатты оқиға газ құбырымен тасымалданатын табиғи газдың өртенуімен және кейіннен жануымен газ құбырының жарылуы орын алды жылы ҚазТрансГаз нысандарында өндірістік апаттар мен өрттер болмады Каспий теңізінің акваториясында экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету Жағалау маңындағы аумақтарда мұнай өндірісінің өсуіне және шельф жобаларының дамуына орай Каспий теңізі акваториясындағы экологиялық қауіпсіздікке қауіп төнді. Өз қызметін осы өңірде жүзеге асыратын компаниялар апатты жағдайлардың пайда болу тәуекелдерін азайту үшін бар күш-жігерлерін салуда, штаттан тыс жағдайлардың салдарын жою бойынша жоспарларды әзірлеп, оқыту жұмыстарын жүргізуде. Мұнайды Каспий теңізімен тасымалдайтын халықаралық мұнай компаниялары мұнай таситын танкерлердің теңізбен жүзу қауіпсіздігі және қоршаған ортаны қорғау саласында жоғары стандарттарға сәйкес келуіне қатысты кеме иелеріне қатаң талаптарды қояды. Тұрақты негізде адамдардың денсаулықтарына зиян келтіретін немесе өңірдің экологиясына шығын келтірілетін оқиғаларды алдын алуға бағытталған сыртқы және ішкі аудиттер, веттинг-инспекциялар, экипаж мүшелерінің төтенше жағдайларға дайындалу деңгейін тексеру жүргізіледі. Сөйтіп, апат қызметтерінің және кеме экипаждарының төтенше жағдайлардағы іс-қимылдарға дайындығын арттыру мақсаттарында 2012 жылғы қыркүйекте Казмортрансфлот және ТШО компаниялары Каспий теңізінің акваториясында мұнайдың төгілуін жою бойынша бірлескен оқу-жаттығуларын өткізді. Экологтардың алаңдаушылығын НКОК компаниясының теңіздегі ең ірі мұнай кен орны Қашағанды игеру жобасы туғызып отыр. Кен орнындағы мұнай өндірісі 2013 жылғы 11 қырқүйекте басталды, бірақ 13 күннен кейін нысанның пайдаланылуы D аралынан «Болашақ» атты мұнай мен газды кешенді даярлау қондырғысына апаратын жер үсті құбырдан газдың жылыстауы анықталғаннан кейін тоқтатылды жылғы 9 қазанда жаңа жылыстау орны анықталғаннан кейін өндіру қайтадан тоқтата тұрылды. Зақымданған қосындылар жөнделгеннен кейін гидросынақ өткізілді, соның барысында нақты жылыстап кетуі мүмкін басқа да орындар анықталды. НКОК газ құбырын және мұнай құбырын 2016 жылдың екінші жартысында кейіннен өндіруді жаңғырта отырып толық ауыстыруы тиіс мердігерлік ұйымды тартты. Қос құбырды толық ауыстыруға кететін 200 км құбырлардың құны 1,6 млрд АҚШ долларынан 3,6 млрд АҚШ долларына дейін жетуі мүмкін. 113 ТШО: төтенше жағдай кезінде әрекет етуге үйрету Мақсат Төтенше жағдайларға тиімді әрекет етуге оқыту арқылы апаттардың салдарын азайту. Тәсіл Апатты бригадаларды апатты жағдайларға әрекет ету ережелеріне үнемі оқу, оның ішінде оқу-жаттығулар өткізіліп отырады. Мұндай бригадалардың құрамына 500 адам кіреді. Оқу-жаттығулардың нәтижелері бойынша анықталатын маңызды мәселелер жауап беру бойынша теориялық негіздердің бағдарламасына интеграцияланады. Сондай-ақ ТШО-да шикі мұнайды Ақтау портынан Бакуге дейін теңізбен тасымалдауға қатысты жауап беру бағдарламасы да бар. Нәтиже 2012 жылы компанияда өндірістік оқиғалар мен табиғи құбылыстарға апатты әрекет ету бойынша бірнеше оқу-жаттығулары өтті. ҚазМұнайГаз ҰК: Солтүстік Каспийдегі мұнайдың жайылуына жауап беретін экологиялық база Мақсат Қашаған кен орнын және Каспийдің қазақстандық секторының солтүстік бөлігіндегі басқа да мұнай-газ кен орындарын пайдалану кезінде мұнайдың төгілуіне тиімді жауап беруді қамтамасыз ету, экологиялық және метеорологиялық мониторингті жүргізу. Тәсіл 2011 жылы ҚазМұнайГаз ҰК Солтүстік Каспийдегі мұнайдың жайылуына жауап беретін экологиялық базаны (СКЖЭБ) салу жобасын іске асыруды бастады. Бұл нысан Солтүстік Каспий бөлігінде мұнайдың жайылуын жою жабдығын сақтау, техникалық қызмет көрсету орны болып табылады. СКЖЭБ кешеніне жануарларды құтқару орталығы, экологиялық және метрологиялық қадағалау орны, медициналық пункт, ТЖ үшін тікұшақ алаңы кіреді. Нәтиже 2012 жылы Атырау облысының Дамба ауылының аймағында Солтүстік Каспийдегі мұнайдың жайылуына жауап беретін экологиялық базаның (СКЖЭБ) құрылысы аяқталды. СКЖЭБ-ның негізгі мақсаты мұнайдың жайылуын тоқтату бойынша құрал-жабдықты сақтау және техникалық қызмет көрсету, экологиялық әрі метеорологиялық мониторингіні жүргізу, жануарлар әлемін оңалту болып табылады жылы СКЖЭБ Каспий теңізінің шельфінде жүргізілетін теңіз мұнай операцияларын пайдалану, қолдау және мұнайдың жайылуына дем қою үшін «KMG Systems & Services» ЖШС-тің басқарылуына берілді. 111 «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне мұнай және мұнай өнімдерінің жекелеген түрлерінің айналымы саласында жауапкершілікті күшейту мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы. 112 Іс-шаралар қорғаныс. Литер, 19 сәуір 2014 ж. 113 ҚР Энергетика министрлігі тарау 5 тарау 121

63 Әлеуметтік жауапкершілік саласындағы қызмет Көліктегі қауіпсіздікті қамтамасыз ету ЕҚ және ӨҚ саласында оқыту Есепті кезеңде кен орындардың шалғай орналасқанын және қатаң ауа-райын ескере отырып, компаниялардың жолдардағы қауіпсіздікті қамтамасыз етуге қойылатын талаптары артты. Бұл үшін компаниялардың көпшілігі қауіпсіз жүргізуді үйретіп, борттағы бақылау жүйесін орнатады және жолдағы патрульдердің көмегімен жолдарда бақылауды ұйымдастырады. Сондай-ақ сала өкілдері жолдарда жарақаттануды азайту үшін жергілікті халықтың арасында ағарту қызметін жүргізеді. Мұндай жұмыстың мақсатты аудиториясы, мектеп оқушылары болып табылады, негізгі әдісі жол қозғалысының ережелерімен таныстыру. КПО: қауіптілігі жоғары қозғалыс учаскелерінде қауіпсіздікті арттыру Мақсат Қозғалысы қауіпті учаскелерде ЖКО-ның санын азайту. Тәсіл Қауіпті учаскелерде ЖКО санын азайту үшін есепті кезеңде КПО келесідей іс-шараларды жүзеге асырды: Автомобиль жолдарын және жаяу жүргіншілер өтпелерін белгілеуге арналған қауіптілігі жоғары қозғалыс учаскелерін талдау; Қозғалыс жылдамдығын шектеу үшін жасанды жол бедерлерін, жол белгілері мен ақпараттық тақталарды орнату, сондай-ақ тасымалдау бағытын өзгерту; Жүргізушілер үшін ауа-райы туралы деректерді және басқа да пайдалы ақпаратты көрсететін кен орны аумағында бақылау-өткізу пункттерінде электрондық ақпараттық таблоны орнату; Өндірушінің ұсынымдарын, басқа елдерде қолдану тәжірибесін және пайдалану кезеңі мен т.б. ескере отырып, КПО-ға және мердігерлерге тиесілі ауыр техника мен автобустарда қыстық шиналарды пайдалану жөнінде кеңес беру. Ақсай қаласының мектеп оқушылары үшін жол қауіпсіздігінің негіздеріне үйрететін іс-шараларды өткізу жылдан бастап КПО жоғарыда аталған іс-шараларға персоналды тасымалдауды ұйымдастыратын мердігерлерді де белсенді тартады. Жұмыскерлердің қауіпсіздікке және еңбекті қорғауға қарым-қатынасының өзгеруі өндірісте қауіпсіз жүріп-тұру негіздеріне үнемі оқыту арқылы қол жеткізіледі. Компаниялар жұмыскерлер үшін заңнамалық нормалармен ұйғарылған ЕҚ және ӨҚ саласында міндетті оқыту жұмыстарын жүргізеді. Оларға жаңа жұмыскерлер үшін кіріспе нұсқаулығының бағдарламалары, жұмыс орнында бастапқы нұсқаулық бағдарламалары, жыл сайынғы оқыту бағдарламалары, өнеркәсіптік қауіпсіздік мәселелері бойынша 40 сағаттық оқыту бағдарламалары жатады. Бағдарламалардың мазмұны жұмыскерлер айналысатын жұмыс түрлерімен айқындалады. Жұмыскерлердің кәсіби деңгейін арттыру үшін көптеген мұнайгаз компаниялары компаниялардың ағымдағы мұқтаждықтарына қарай арнайы курстарды ұйымдастыра отырып, міндетті оқыту бағдарламаларымен шектелмейді. КПО: ЕҚ және ӨҚ саласында желілік басшылықтың құзырлығын арттыру Мақсат Линиядағы басшылықтың жұмыскерлердің денсаулығын қорғауын және қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін олардың көшбасшылық ұстанымдарын дамыту. Тәсіл КПО басшылығы оқиғаларды бақылау және алдын алу, бірінші кезекте өндірістегі линиядағы басшылықтың құзырлығы деңгейінен тәуелді болады деп есептейді жылы КПО-да 2012 жылы құзырлықты бағалау нәтижелері бойынша төмен балл жинаған линиядағы басшылар үшін STEP бағдарламасы (техника қауіпсіздігі бойынша кәсіпқойларды тиімді дайындау бағдарламасы) өткізілді. Бұл бағдарламаның шеңберінде ЕҚ және ӨҚ саласында тәуекелдерді басқару саласындағы тәуекелдерді басқару, еңбек қауіпсіздігінің жүйесі, оқиғалар мен нақты қауіпті жағдайларды тергеу әрі есепке алу, ЕҚ және ӨҚ бойынша инспекциялар мен аудиттер сияқты бағыттар қозғалды. Нәтиже жж. кезеңінде КПО-ның линиядағы 77 басшысы құзырлықты бағалау нәтижелері бойынша STEP бағдарламасымен оқудан өтті. Нәтиже Компанияның бағалауынша жоғарыда аталған іс-шаралар ЖКО коэффициентінің 2011 жылы 0,03-тен 2012 жылы 0,00-ге дейін азаюына ықпалдасқан (оқиғалар коэффициенті жүріп өткен жолдың 1 млн км есебімен). Өкінішке орай, 2013 жылы КПО-да ЖКО жиілігі 0,00-ден 0,13-ке дейін өсті. Көпшілік жағдайда бұл кен орнының аумағында емес, Ақсай қаласындағы жол оқиғаларымен байланысты. Қазақстанда және бүкіл әлемде ЖКО артуының жалпы деңгейіне қарамастан, КПО-да, сол сияқты мердігерлерде жүргізушілер мен жолаушылардың қайтыс болу жағдайларының болмағанын атап өткен жөн. Балаларды қағып кетумен байланысты ЖКО-ы 2006 жылдан бері болған жоқ. КПО бұл бағытта жұмысын жалғастыруда тарау 5 тарау 123

64 Әлеуметтік жауапкершілік саласындағы қызмет Атырау МӨЗ: ЕҚ және ӨҚ саласында білімді тексеру Мақсат Зауыт жұмыскерлерінің ЕҚ және ӨҚ бойынша оқу және материалды игеру сапасын арттыру. Тәсіл Зауытта оқу сапасын арттыру мақсатында ЕҚ және ӨҚ саласындағы білім деңгейі үнемі тексеріліп отырады жылы тұрақты жұмыс істейтін емтихан алу комиссиясы инженерлік-техникалық құрамның 236 қызметкерінің және жұмысшы мамандықтарының жұмыскерінің білімін тексерді. Нәтиже Бас мамандардың және зауыт цехтары басшыларының ЕҚ және ӨҚ жөніндегі қағидалар мен нұсқаулықтарды білуіне қойылатын талаптардың өсуі қызметкерлердің дайындық деңгейінің жақсаруына және білімді қайталап тексеру санының азаюына әкеліп соқтырды. ҚазТрансОйл: өрт қауіпсіздігінің шараларына оқыту Мақсат Өрт бола қалған жағдайда дайындықты арттыру. Тәсіл ҚазТрансОйл-дың өндірістік нысандарының жұмыскерлерін өрт қауіпсіздігінің шараларына үйрету мақсатында 2013 жылы нұс қаулық тар бағдарламалары әзірленіп, бекітілді. Нәтиже 2013 жылы ҚазТрансОйл-да оқу сабақтары өткізілді, өрт-техникалық минимумға жұмыскер және ерікті өртке қарсы құрылым дар дың мүшесі оқытылды. Сондай-ақ өрт шыға қалған жағдайда іс жүзіндегі дағдылар мен теориялық білімге ие болу үшін 27 өрт-тактикалық оқу сабақтары және 939 өрт-тактикалық оқу сабақтары өткізілді Өндірісте қауіпсіздік мәдениетін арттыру Мұнай-газ компаниялары біртіндеп ден қою шараларынан жарақаттану мен кәсіби ауруларды алдын алу шараларына өтуде. Бұл үшін жетекші компаниялар жұмыскерлердің қауіпсіздік мәселелеріне қатысты көшбасшылық тәсілін дамытуда: әрбір қызметкер қауіпсіздіктің қамтамасыз етілуі үшін жеке жауапкершілікті сезінуі және ЕҚ мен ӨҚ жүйесін жетілдіру бойынша ішкі диалогқа қатысуы тиіс. ТШО: Өндірісте қауіпсіздік мәдениетін арттыру Мысалға, ТШО жұмыскерлерді қауіпсіз мінез-құлық үлгілерімен таныстыру процесіне белсенді тарту арқылы қауіпсіз өндірістің жалпы мәдениетін арттыру жұмысын үнемі жүргізеді. Қауіпсіз мінез-құлық бағдарламасы мен жұмыстың қауіптілік дәрежесін талдау сияқты бастамалар қауіпсіздік мәдениетін құру үшін айтарлықтай тиімді болды. Мақсат Әлеуетті қауіпті факторларды және жұмысты атқару кезіндегі тәуекелдерді сипаттау арқылы қауіпсіз өндіріс мәдениетін арттыру. Тәсіл Жұмыстың қауіптілік дәрежесін талдауды (ЖҚДТ) Шеврон корпорациясы әзірлеп, ТШО-да 2007 жылы ендірілді. ЖҚДТ жұмысты атқару кезінде әлеуетті қауіпті факторларды анықтаудың және тәуекелдерді азайту үшін қауіпсіздік шараларын әзірлеудің құрылымдық әдісі болып табылады. ЖҚДТ жұмыстарды жоспарлау сатысында жасалады және жіберу нарядтарын ресімдеу, жұмысты орындау және аяқтау сатысында қолданылады. ЖҚДТ күн сайын қайта қаралады және оның қолданылуы жұмыстың орындалуы үшін жауапты адамдардың және тапсырма басшысының қолымен ұзартылады. ЖҚДТ жүргізу кезінде міндеттің әрбір аспектісі бағаланып, жарақаттану, қоршаған ортаның ластану немесе жабдықтың зақымдану тәуекелінің дәрежесі айқындалады. Бригаданың әрбір мүшесінің, егер қалыптасқан жағдай қауіпсіздікке қауіп келтірсе не болмаса қолға алынған қауіпсіздік шараларының жеткіліктігіне қатысты күмән болса, жұмысты тоқтатуға құқығы бар. Егер жұмыстар тоқтатылса немесе жұмыс жағдайлары өзгеріп кетсе, ЖҚДТ қайталап өткізіледі. Осылайша, ЖҚДТ циклді сипатқа ие болып, қауіпсіз жұмысты қамтамасыз ету үшін маңызды сәттерді жіберіп алмас үшін үнемі жаңартылып отыруы тиіс. Нәтиже ЖҚДТ-тің ендірілуі қауіпсіз өндіріс мәдениетінің деңгейін арттыруға мүмкіндік береді, ТШО-да жарақаттану деңгейі мұнай-газ компанияларының арасында ең үздік әлемдік көрсеткіштерге жақындай түстік. Жұмыскерлерге диалогқа қатысу мүмкіндігін беру үшін кейбір компаниялар қауіпсіздік және еңбекті қорғау мәселелері бойынша қос бағытта да қызмет ете беретін вертикальды коммуникациялау жүйесін құру мақсатын алдарына қойды: басшылықтан жұмыскерлерге қарай, сол сияқты кері бағытта тарау 5 тарау 125

65 Әлеуметтік жауапкершілік саласындағы қызмет КПО: ЕҚ және ӨҚ бойынша карточкалар бағдарламасы Мақсат Қызметкерлер мен мердігерлердің ЕҚ және ӨҚ саласында тәуекелдерді анықтау және жою процесіне тартылуы. Тәсіл Бұл бағдарлама ЕҚ және ӨҚ саласында тәуекелдерді басқаруда басты болып табылады: КПО-ның әрбір жұмыскері, мердігер немесе компанияның нысанына келуші қауіпті факторлар, қауіпсіз әрі қауіпті мінез-құлық мысалдары туралы ақпаратты хабарлау, сондай-ақ КПО-ға өз ұсыныстарын беру үшін карточканы толтыра алады. Түскен ақпарат дереу жұмыс алаңдарында таратылады, бұл денсаулықты қорғау және еңбек қауіпсіздігі аясындағы тәуекелдер туралы хабардар болудың артуына және олардың азаюына әкеліп соқтырады. Қызметкерлердің карточкаларды толтыруын ынталандыру және бағдарламаның тиімділігін арттыру үшін компания марапаттау схемасын жасады. Атап айтқанда, КПО мен мердігерлік ұйымның 300-ден астам жұмыскері бағдарламаға белсенді қатысқаны және елеулі байқаулары үшін марапатталды, ал 40 жұмыскер ең үздік байқаулар үшін ақшалай жүлделермен марапатталды. Нәтиже 2013 жылы карточка толтырылды (оның ішінде 650 онлайн), бұл карточкаға 2012 жылғы мәннен асып түсті. Хабарласулар типтері бойынша бөле отырып карточкаларды толтыру нәтижелілігі Ж Ж. Кауіпті мінез-құлық / іс-шаралар Усыныстар/идея Кауіпсіз мінез-құлық / іс-шаралар Кауіптілік / жағдайы Карточкалар бағдарламасының нәтижелері бойынша 2013 жылға түзетуші әрекет жоспарланды және олардың сәтті іске асырылды. Сондай-ақ мұнай-газ компаниялары жұмыскерлердің денсаулығын сақтау бойынша өте белсенді тәсілді қолдануға ұмтылады. Олар жұмыскерлердің арасында денсаулыққа ден жауапты көзқарасты қалыптастырады, оның ішінде спорттық-сауықтыру Мердігерлік ұйымдармен өзара әрекет ету іс-шараларын өткізеді, жұмыскерлер үшін спорт залдарын жалға алады, мамандармен дербес және топтық кездесулерді ұйымдастырады, салауатты өмір салты туралы ақпараттық материалдарды таратады. Мердігерлік ұйымдардың қызметі қауіпті өндірістік нысандарын пайдаланумен байланысты, бұл ЕҚ және ӨҚ саласында едәуір тәуекелдерге әкеліп соқтырады. Жетекші мұнай-газ компаниялары мердігерлік ұйымдарда жарақаттану деңгейін азайтуға мүмкіндік беретін құралдарды ендіруде. Шолуды дайындау шеңберінде сауалнамаға қатысқан компаниялардың көпшілігі мердігерлермен жасалатын шарттарға олардың ЕҚ және ӨҚ саласында саясаттардың болуы туралы талапты қосады. Сонымен бірге, мердігерлерге келесі талаптар қойылуы мүмкін: ТШО келісімшарттарға мердігерлердің өндірістегі барлық оқиғалар және оларды жасыруға жол бермеу туралы міндетті есеп беру талаптарын қосады, сондай-ақ техника қауіпсіздігін сақтауға арналған мердігерлермен оқытуды және бірлескен іс-шараларды өткізіп отырады; КПО ЕҚ және ӨҚ саласында мердігерлер қызметінің тиімділігін бағалау парақтарын пайдаланады. Атырау МӨЗ: мердігерлік ұйымдардың ЕҚ және ӨҚ саласында нормаларды сақтауын реттеу Мақсат Мердігерлік ұйымдарда ЕҚ және ӨҚ саласында талаптардың сақталуына бақылаудың күшеюі. Тәсіл 2012 жылы Атырау МӨЗ-да қайта құру және жаңғырту жобаларына сервистік қызметтерді, құрылыс-монтаж жұмыстарын және басқа да жұмыстарды орындау үшін тартылған бөгде ұйымдар жұмыскерлері санының едәуір өсуі байқалды. Жыл Зауыт жұмыскерлері Мердігерлік ұйымдардың жұмыскерлері жылы мердігерлік ұйымдар жұмыскерлерінің едәуір ұлғаюы олардың ЕҚ және ӨҚ саласындағы талаптарды сақтауына жасалатын бақылаудың күшейтілуіне әкеліп соқтырды. Бұл үшін зауыт аумағында жұмыстарды орындайтын және қызмет көрсететін мердігерлермен жасалған шарттарға «Қауіпсіздік және еңбекті қорғау саласында мердігерлік ұйымдарға қойылатын негізгі талаптар» қосымшасы әзірленіп, ендірілді. Талаптарда жұмыс пен қызмет орындаушыларының ЕҚ және ӨҚ саласындағы жауапкершілік шектері нақты айқындалған, сондай-ақ еңбекті қорғау, өнеркәсіптік, өрт және газ қауіпсіздігі бойынша талаптарды бұзғаны үшін көзделген айыппұл санкциялары көрсетілген. Нәтиже Мердігерлік ұйымдардың еңбекті қорғау және өрт қауіпсіздігі саласындағы хабардар болуы жақсарды, бұл зауытта жазатайым жағдайлардың пайда болу тәуекелдерін қысқартуға мүмкіндік берді тарау 5 тарау 127

66 Әлеуметтік жауапкершілік саласындағы қызмет тарау 5 тарау 129

67 Әлеуметтік жауапкершілік саласындағы қызмет 5.3 Қызметін жүзеге асыратын өңірлерді дамыту Мұнай-газ компаниялары Қазақстанның, әсіресе Ақтөбе, Атырау, Қызылорда, Маңғыстау, Батыс Қазақстан, Павлодар және Оңтүстік Қазақстан облыстарының ірі жұмыс берушілері мен салық төлеушілері болып табылады. Әлеуметтік инфрақұрылымның дамуы және қызмет атқаратын өңірлерде жергілікті қоғамдастықтарды қолдау үшін жауапкершілікті ұғына отырып, көптеген компаниялар облыстық және қалалық әкімдіктермен әрі үкіметтік емес ұйымдармен ынтымақтасады. Демеушілік пен қайырымдылық мұнай-газ саласы қызметінің қоғамдық жарамдылығын қамтамасыз етудің, сондай-ақ оған білікті персоналды тартуға және ұстап қалуға мүмкіндік беретін қолайлы және тұрақты әлеуметтік ортаны құрудың тәсілі болып табылады Өңірлерді дамыту саласындағы мемлекеттің, қоғам мен бизнестің басымдықтары Қоғамдық тұрақтылық пен келісімді қамтамасыз ететін әлеуметтік саясат Қазақстанның 2050 жылға дейін даму басымдықтарының бірі болып табылады. Мемлекеттік әлеуметтік саясат қағидаттарының арасында ең аз әлеуметтік стандартты қамтамасыз ету, мекенжайлық әлеуметтік қолдау, әлеуметтік теңгерімсіздік проблемаларын шешу. Мұнай-газ компаниялары мемлекетке ерікті негізде жүзеге асырылатын жер қойнауын пайдалану келісімшарттары міндеттемелерінің шеңберінде және әкімдіктердің маңызды әлеуметтік нысандарды салуға немесе беруге, қоғамның әлеуметтік тұрғыдан осал топтарын қолдауға, денсаулықтың қорғалуын қолдауға, спорттың, мәдениеттің, білім берудің және т.б. дамуына қолдау көрсетуге бағытталған демеушілік пен қайырымдылық саласындағы корпоративтік бағдарламалар арқылы әлеуметтік саясаттың іске асырылуына жәрдемдеседі. Мемлекеттің үкіметтеріне жауап беру және қызметін атқаратын өңірдің мұқтаждықтарын ескеру үшін кейбір мұнай-газ компаниялары ҚР Үкіметінің министрліктерімен және облыстық әкімдіктермен ынтымақтастық туралы меморандумдарды жасайды. Мұндай Әлеуметтік инфрақұрылымды дамыту Қолжетімді және сапалы әлеуметтік инфрақұрылымның, оның ішінде мектептердің, бала бақшаларының және ауруханалардың болуы Қазақстанның мұнай-газ саласының сәтті дамуына қажетті адам капиталын тартудың және ұстап қалудың маңызды факторы болып табылады. Осыны ұғына отырып және солар бойынша қызметін атқару өңірлерінің инфрақұрылымын дамыту көлемі мен шарттары белгіленген жер қойнауын пайдалану келісімшарттарының міндеттемелерін басшылыққа ала отырып, компаниялар әлеуметтік нысандардың құрылысына және келісімдерді, мысалға, ҚМГ БӨ, ПетроҚазақстан және КПО жасады. Дегенмен, әлеуметтік инвестициялардың едәуір көлеміне қарамастан, Шолуды дайындау шеңберінде сауалнамаға қатысқан компаниялардың бір-екеуі ғана осы саладағы өз қызметіне бағалау жасайды. Содан басқа, мұнай-газ саласындағы компаниялар бизнес өкілдерінің және мемлекеттік құрылымдардың қатысуымен іс-шаралар мен форумдарға белсенді түрде қатысып отырады, олардың орталық тақырыптарының бірі қызметін атқаратын өңірлерді дамыту болып табылады. Мұндай іс-шаралардың арасынан жыл сайынғы Астананың экономикалық форумын (АЭФ), KAZENERGY Еуразиялық форумын және KIOGE мұнай-газ саласының көрмесін бөліп көрсетуге болады жылы АЭФ пен KAZENERGY Еуразиялық форумында, өзгесінен басқа, өңірлерді инновациялық дамыту, «жасыл экономика», жұмыспен қамтуды қамсыздандыру, жастарды дамыту және басқа да мәселелер талқыланды. жаңғыртылуына демеушілік көрсетеді, сондай-ақ іргелес жатқан аумақтарды жайғастыру жұмыстарын қаржыландырады. Кейбір компаниялардың өз балансында оларға кеңестік кәсіпорындардан мұраға қалған әлеуметтік нысандар да бар. Оларды басқару профильді қызмет түрі болып табылмағандықтан, Қазақстанның мұнай-газ компаниялары әлеуметтік инфрақұрылым нысандарын облыстық және қалалық әкімдіктерге өтеусіз негізде біртіндеп береді. КПО: әлеуметтік инфрақұрылым нысандарының құрылысы Мақсат Қазақстанның Батыс Қазақстан облысының әкімдігін әлеуметтік дамыту басымдықтарын ескере отырып, әлеуметтік инфрақұрылым нысандарын салу. Тәсіл Компания облыс әкімдігі бекіткен бүкіл Батыс Қазақстан облысы бойынша әлеуметтік инфрақұрылым нысандарының (мектептер, бала бақшалар, ауруханалар, мәдени және спорт нысандары және т.б.) құрылысын қаржыландырады. Құрылысты қазақстандық мердігерлік компаниялар жүзеге асырады. Нәтиже жылдары көптеген әлеуметтік нысандар салынып үлгерді, олардың арасында 350 орындық бала бақшасы және 300 орындық салтанат үйі, Самал ықш. модульді қазандық, Орал қаласында оқушыға арналған орта білім беру мектебі, Ақжайық ауданының Сайқұдық ауылындағы мектеп, Шыңғырлау ауданының Шыңғырлау ауылындағы музыка мектебі, Ақжайық ауданының Ақсуат ауылында 230 оқушыға, Теректі ауданының Көнекеткен ауылында 198 оқушыға, Қаратөбе ауданының Үшағаш ауылында 108 оқушыға арналған орта білім беру мектебі, содан басқа, ғимараттарға, Бүрлі ауданының Жарсуат ауылында мектеп шеберханасында күрделі жөндеу жұмыстары, Бүрлі ауданының Успенская ауылында күрделі жөндеу жұмыстары және техникалық сумен қамсыздандыру жүйесін қайта құру, Советская көшесінде жолды жөндеу және Ақсай қаласында орталық қазандықты күрделі жөндеу, Бүрлі ауданының Березовка ауылында сумен қамсыздандыру жүйесін қайта құру. Сондай-ақ компанияның есебінен Бөкейорда ауданының Бисен ауылында отбасылық-дәрігерлік амбулатория және Теректі ауданының Сары Өмір ауылында мәдениет үйі салынды. Маңғыстаумұнайгаз: Маңғыстау облысында әлеуметтік нысандарды салу және жөндеу Мақсат Өңірдің әлеуметтік инфрақұрылымын дамыту, сондай-ақ жергілікті атқарушы билік органдарымен өзара тиімді ынтымақтастық. Тәсіл Маңғыстаумұнайгаз Маңғыстау облысының ірі кәсіпорны болып табылады, оған бірқатар әлеуметтік міндеттемелер жүктелген. Жыл сайын компания түрді әлеуметтік әрі инфрақұрылымдық нысандардың құрылысын және жөндеу жұмыстарын қаржыландырады. Жұмыс жоспары Маңғыстау облысының әкімдігімен бірлесіп әзірленеді және жергілікті мердігерлермен жүргізіледі. Нәтиже жылдары Маңғыстаумұнайгаз қаражатының есебінен Ақтау-Қаламқас ортақ пайдаланылатын автожол учаскесі жөнделді, «Алау» балалар лагерінде күрделі жөндеу жұмыстары жасалды, Қаламқас пен Жетібай кен орындарында дене шынықтыру-сауықтыру және спорттық-тынығу кешендерінің, жатақханалардың, асханалар мен өнер мектебінің құрылысы аяқталды тарау 5 тарау 131

68 Әлеуметтік жауапкершілік саласындағы қызмет ТШО: Атырау облысында әлеуметтік инфрақұрылымын нысандарының құрылысы және қайта құру Мақсат ТШО-ның қызмет атқару өңірлерін дамытуға жәрдемдесу және оның стратегиялық мақсаттарын қолдау Халықтың осал топтарын қолдау Мұнай-газ компанияларының қызмет атқару өңірлерінде тұрып жатқан халықтың басым бөлігінің өмір сүрудің материалдық негізі ретінде еңбек кірістері бар. Кәртайған шақта немесе сырқат бола қалған жағдайда, адам өзінің басты мұқтаждықтарын қамтамасыз ету мүмкіндігінен айырылып қалуы мүмкін. Сонымен бірге, жетім балалар мен ата-анасының қамқорынсыз қалған балалар, мүгедектер, жесір аналар, мигранттар және басқа да әлеуметтік топтар қолдауға зәру. Жыл сайын мұнай-газ компаниялары қорғалмаған халық топтарын тікелей немесе қорлар арқылы қолдауға едәуір қаражат жұмсайды. Тәсіл ТШО бірқатар мақсатты бағдарламаларды жүзеге асыру арқылы Атырау облысында әлеуметтік саланы дамытуға қаражатын жұмсайды. Ерекше орынды «Игілік» атты ерікті әлеуметтік-инфрақұрылымдық бағдарлама және компания бірнеше жыл бойына іске асыратын ТШО-ның әлеуметтік инвестициялар бағдарламасы алып отыр. Өз қызметінің ең басында, 1993 жылы компания 50 млн АҚШ доллар инвестициялар мөлшерімен «Бонус-Фонд Атырау» атты 5 жылдық бағдарламаны іске асыруға кірісті. Дәл осы уақыттан бастап ТШО мен Атырау облысы әкімдігінің өңірдің әлеуметтік инфрақұрылымының дамуына маңызы бар қаржыландыру нысандарын таңдау кезінде тығыз өзара әрекет ету дәстүрі басталады жылы «Фонус-Фонд»-тың орнына ТШО бастамасымен 4 млн АҚШ доллары көлеміндегі бастапқы бюджетпен басталған «Игілік» атты ерікті әлеуметтік-инфрақұрылымдық бағдарламасы келді жыл әлеуметтік инвестициялардың дәстүрлі филантроптық үлгісінен әлеуметтік саладағы әріптестік қағидаттарына өткен ТШО компаниясының әлеуметтік саясаты үшін жаңа кезең болды. Дәл осы үлгі нысан кейбір мүдделі тараптардың күш-жігерін біріктіруге мүмкіндік беріп, әлеуметтік инвестициялардың жаңа Бағдарламасын іске асырудың бес жылында өңірдің әлеуметтік өмірінің бірқатар мәселесін шешуге мүмкіндік ашты. Нәтиже Жылдық бюджеті 25 млн АҚШ долларына теңесетін «Игілік» бағдарламасын іске асыру уақытында компания мектептердің, ауруханалар мен емханалардың құрылысын қаржыландырды. Сонымен бірге, бұл бағдарламаның шеңберінде электрді бөлу желілері, суды тазарту және суды бұру жүйелері, парктер мен т.б. салынып, қайта құрылды жж. Күлсары қаласында «Достық» мәдениет және демалу паркінің құрылысы аяқталды. Жылдық бюджеті 1,6 млн АҚШ долларына бағаланатын әлеуметтік инвестициялар бағдарламасы (ӘИБ) Атырау облысының денсаулық сақтау және білім беру жүйелерін қолдауға бағытталған жж. келесі жобалар іске асырылды: Жергілікті тұрғындарға тұрғын үй қорын және қоғамдық кеңістіктерді дамытуға және қолдау көрсетуіне жәрдемдесу («Өрлеу» бағдарламасының шеңберінде ЕОАҚ-пен ынтымақтаса отырып); Пилотты емханаларда артериалды гипертензия және НПО пациенттерінің екі мектебін құру (Қазақстанның отбасы дәрігерлерінің қауымдастығымен бірлесіп); Жылыой ауданының ағылшын пәні мұғалімдерін оқыту (Британ кеңесімен бірлесіп); Атырау қаласы мен қала маңындағы 7 10 сыныптың шамамен 220 оқушысын Новосібірдің мемлекеттік университетінің жанындағы жаздық физика-математика мектептерінің аясында оқыту; Жасөспірімдер үйінің және жетім балалар мен ата-анасының қамқорынсыз қалған балалар үшін С. Қазыбаев атындағы балалар үйінің жанында базалық кабинеттерге қолдау көрсету («Қазақстанның тәуелсіз ұрпағы» ұйымымен бірлесіп); Волонтерлардың Атырау қаласының жергілікті қоғамдастықтарының мұқтаждықтарын шешуге бағытталған «Ынтымақ» жобасын іске асыру («Пиксера Глобал» ұйымымен бірлесіп). ҚазМұнайГаз ҰК: халықтың әлеуметтік тұрғыдан осал топтарын қолдау Мақсат Халықтың әлеуметтік тұрғыдан осал топтарын қолдау және Қазақстанның мұнай-газ саласына деген қоғамдық сенім деңгейін арттыру. Тәсіл ҚазМұнайГаз ҰК тұрақты негізде түрлі қоғамдық бірлестіктерге, сондай-ақ халықтың әлеуметтік тұрғыдан осал топтарына көмек көрсету мәселелерімен айналысатын ұйымдар мен қорларға қаржылай көмек көрсетеді. Қайырымдылық көмегімен көрсету жөніндегі жазбаша үндеулерді қарау және артықшылығы бар қайырымдылық жобаларын алдын ала іріктеу кезінде ҚазМұнайГаз ҰҚ келесі қағидаттар мен басымдықтарды басшылыққа алады: қайырымдылық көмегін көрсетудің объективті қажеттілігінің болуы; шешімдерді қабылдау кезінде айқындылық пен жауапкершілік; қайырымдылық көмегін көрсету іс-шараларының іс жүзіндегі тиімділігі; көмекті көрсету үшін бюджетте қаражаттың болуы; жобалар шеңберінде бөлінген қаражаттың мақсатты жұмсалуын бақылау; демеушілік көмектің компания имиджінің артуына оңтайлы әсері. Нәтиже Компания «Қазақстан Республикасының ардагерлер ұйымы» қоғамдық бірлестігі арқылы соғыс және еңбек ардагерлеріне, «Мұнайшы» қоғамдық қоры арқылы мұнай-газ саласының еңбегі сіңген жұмыскерлері ардагерлерге қаржылық көмекті үнемі көрсетіп отырады. Жыл сайынғы акцияның шеңберінде Ұлы Отан соңғысындағы жеңіс күнін атап өту күндері ҚазМұнайГаз ҰК ардагерлер мен тыл еңбеккерлерін құттықтап отырады. Сонымен бірге, ҚазМұнайГаз ҰК балалар үйлерінің түлектеріне жазғы демалысты және жоғары оқу орындарындағы оқудың ақысын жыл сайын төлеп отырады. Тұрақты негізде «Светоч» балалар үйі (Астана қ.), «Ақбота» балалар үйі (Атырау қ.), мүгедектер мен зағиптар қоғамы (Атырау қ.), «SOS детские деревни Казахстана» корпоративтік қоры, Жаңаөзен қаласының мүгедек-балалары мен жетімдері, «Шырақ» мүгедектердің қоғамдық қоры (Орал қ.), «Бөбек» қоғамдық қоры (Алматы қ.), «ЖАРЫЛҚАУ» халықты әлеуметтік қорғаудың және қолдаудың қоғамдық қоры (Жаңаөзен қ.) және көптеген басқа да қайырымдылық қоғамдық ұйымдар мен жеке тұлғалар көмек алып отырады тарау 5 тарау 133

69 Әлеуметтік жауапкершілік саласындағы қызмет ҚазТрансОйл: табысы аз ауыл жастарын қолдау Мақсат Ауыл жастарының жұмыспен қамтылу мәселелерін шешу және компанияға жаңа жұмыскерлерді тарту. Тәсіл Оңтүстік Қазақстан, Батыс Қазақстан, Маңғыстау және Атырау облыстарының ауылдық жерлерінен шыққан әлеуметтік тұрғыдан қорғалмаған жастарға ҚазТрансОйл-дың есебінен оқудан өту және компанияға жұмысқа тұру мүмкіндігі берілген. Нәтиже Бұл жобаның шеңберінде 92 студент төрт жылдық оқудан өтіп, бүгінгі күнде ауылдық елді мекендердің қасынан республиканың тоғыз өңірі арқылы өтетін мұнай-көлік бағыттарының жауапты учаскелерінде жұмыс істейді. Жас мамандар тек мұнай-көлік саласына ғана пайда әкеліп қана қоймай, сол сияқты ауылдың дамуына ықпалдаса отырып туып өскен ауылдарында өз мамандықтары бойынша жұмыс істеу мүмкіндігін алды. ПетроҚазақстан: «Арай-Sunrise» балалар лагері Мақсат Материалдық-техникалық базаны жақсарту және білім беру-тәрбиелеу бағдарламаларын жетілдіру. Тәсіл Бұл бағдарламаны іске асыру үшін конкурстық негізде жоғары білімі бар педагогтар, балалар психологиясын білетін мамандар іріктелді. Кейіннен лагерьдің негізінде «Еңбек биржасы» құрылды, әрі оның мақсаты балаларға экономика негіздерін үйрету болды. Бүгінгі күнге ПетроҚазақстан жыл сайын табысы аз отбасылардан және балалар үйлерінен шыққан балалар үшін «Арай-Sunrise» лагеріне тегін жолдамалар беріп отырады. Нәтиже «Арай» балалар лагері 1997 жылы ашылды. Жаңа білім беру-тәрбиелеу бағдарламасы құрылып, іс жүзіне асырылды. Оның шеңберінде экономикалық, спорттық, шығармашылық сияқты және басқа да сменалар енгізілді. «Джуниор Эчивмент» бағдарламасы бойынша экономикалық сменаның шеңберінде демалушылар үшін Еңбек биржасы құрылды, онда маркетинг, менеджмент негіздері үйретіліп, ғылыми жобалар қарастырылады, өз еңбегімен «лучики» атты виртуалды валютаны табуға және оны Арай дүкенінде жұмсауға болатын фирмалар құрылады. Шығармашылық смена әуестердің бүтін спектрін біріктіреді: щи тоқу, құрақ көрпеше, сырмақ, кілем тоқу, ағаш ою, қыш бұйымдары, тоғыз құмалақ, қазақша күрес және фольклорлық ансамбльде ұлттық аспаптарда ойнау, әрі олар өз кезегінде мәдени мұраға баулып, қызығушылық тудырады және балаларды патриоттық рухта тәрбиелеп, қазақ халқының әдет-ғұрыптарына дағдылайды. Лагерьдегі балалар қазақ және орыс тілдерінде «Арай-News» газетін шығарады. Қазіргі сәтте лагерь жыл сайын балаға дейін қабылдайды. ПетроҚазақстан компаниясының лагерьді ұстау бойынша жыл сайынғы шығыстары 700 мың АҚШ долларынан асады. Би Джи Қазақстан: мүмкіндігі шектелген адамдардың әл-ауқатын жақсарту Мақсат Ықпалдасу процесінде мүмкіндігі шектеулі адамдарға өзін-өзі жұмыспен қамтуы және еркін еңбек нарығына қатысуы арқылы қолдау көрсету. Тәсіл Мүмкіндігі шектеулі адамдардың көпшілігінің кәсіпкерлік қызметпен айналысуға, қаржы тұрғысынан тәуелсіз болуға және қоғамның қоғамдық-экономикалық өміріне тең қатысуға зор ниеттері бар. Дегенмен, көпшілік жағдайда оларға іс-қимыл жасауды бастау үшін қолдау және өз күшіне деген сенімділік қажет. Би Джи Қазақстан компаниясы қаржыландыратын және «ДАМУ» Кәсіпкерлікті дамыту қорымен және «Шырақ» мүгедек әйелдер қауымдастығымен бірлесіп іске асырылатын жоба оқығысы келетін және олардың бизнес ойларын іске асыру үшін қаржылық қолдау қажет болатын дарынды және жоғары ынталы мүгедек кәсіпкерлерді анықтауға бағытталған. Жоба жж. Алматы мен Астана қалаларында, сондай-ақ Батыс Қазақстан облысының Бүрлі ауданында мүмкіндігі шектеулі 30 кәсіпкер үшін іске асырылады. Бұл жобаның шеңберінде мыналар өткізіледі: Келешек кәсіпкердің мүмкіндіктерін бағалау және қосымша оқыту; Салық, заң және бизнесті дамытудың басқа да аспектілері бойынша дербес кеңес беру; Бизнесті бастауға арналған жабдықты сатып алу; Арнайы мұқтаждықтары бар адамдарды әлеуметтік бейімдеу мәселелері бойынша Ұлттық конференцияларды ұйымдастыру және олардың еңбек құқықтарын қамтамасыз ету. Нәтиже 2013 жылы жобаға дайындық барысы жүріп жатты, әріптестер іздестіріліп, ынтымақтастық шарттары келісілді жылға мемлекеттік органдар, жұмыс берушілер мен ҮЕҰ үшін ұсынымдарды әзірлеу мақсатында Астана қаласында Ұлттық конференцияны өткізу, кеңес беріп қолдау көрсету және таңдалған өңірлерден келген мүгедек кәсіпкерлерді оқыту және бизнесті құру немесе дамыту үшін оларға гранттар беру жоспарланған. Спорттық смена Қызылорда облысының барлық аудандарынан спортсмен-оқушыларды жинайды, лагерь базасында балалар үшін демалыс ұйымдастырылып, компанияның Кубогына футболдан сайыс өткізіледі тарау 5 тарау 135

70 Әлеуметтік жауапкершілік саласындағы қызмет Би Джи Қазақстан: халықтың әл-ауқатын жақсарту бағдарламасы Мақсат Жергілікті деңгейде экономиканың әртараптандырылуына жәрдемдесу және экономиканың шикізаттық емес секторларында өзін-өзі жұмыспен қамтыған әйелдер мен жастарды қолдау арқылы мұнай-газ секторынан тәуелділікті азайту. Тәсіл Би Джи Қазақстан компаниясы жұмыс істейтін өңір негізінен индустрияның арқасында дамып жатыр, әрі оның орталығы Қарашығанақ аса зор газ конденсатты кен орны болып табылады. Өңірдің тұрақты әлеуметтік-экономикалық дамуы үшін, сондай-ақ жергілікті халықтың өмір сапасын арттыру үшін білім беру, медицина және мәдени қызметтер аясын дамыту қажет. Мұндай қызметтердегі мұқтаждық біздің бірлескен КПО кәсіпорнымыз тұрақты негізде өткізіп отыратын әлеуметтік-экономикалық мониторингтің барысында анықталды. Халықтың бұл мұқтаждықтарын қанағаттандыру үшін 2012 жылдан бері Би Джи Қазақстан компаниясы бірінші кезекте Батыс Қазақстан облысының Бүрлі ауданының жастарына, әйелдері мен жергілікті кәсіпкерлеріне бағытталған халықтың әл-ауқатын жақсарту бағдарламасын іске асыруды бастады. Бұл бағдарламаның шеңберінде кәсіби кеңестер беріледі және оқыту жүргізіледі, кеңес беру қызметтерінің жергілікті нарығы дамиды, микроқаржыландыруға қол жеткізу амалдары жақсарады. Нәтиже 2013 жылдың соңына келесідей нәтижелерге қол жеткізілді: Бүрлі ауданының әйелдері мен жастары арасынан шыққан енді бастап және жұмыс істеп жатқан шамамен жүз шақты кәсіпкер тұрақты тренингтерге, кеңес алуға және тәжірибемен алмасу бойынша оқыту сапарларына қол жеткізе алды; Кейіннен жеңілдік негізінде шағын-кредиттерді бере отырып енді қадам жасап жатқан кәсіпкерлердің арасында ең үздік старап идеяларының байқауы өткізілді; Жергілікті консалтингтік қызмет нарығының дамуы және қалыптасуы үшін «екі апта консалтинг» өткізілді; Микроқаржыландыру аясында халықаралық стандарттарға кейіннен оқыту үшін жергілікті микрокредиттік ұйымдардың диагностикасы жасалды. ҚМГ БӨ: келешегі жоқ ауылдардың тұрғындарын көшіру Мақсат Атырау облысының Мақат ауданының Ескене және Байшонас атты келешегі жоқ ауылдардың барлық тұрғындарын Атырау қаласына көшіру. Тәсіл Атырау облысының әкімдігі мен ҚМГ БӨ келешегі жоқ ауылдардың тұрғындарын көшіру жобасын солардың арасында жылдарға арналған бірлескен Әлеуметтік әріптестік бағдарламасына қосты. ҚМГ БӨ 5,4 млрд теңге сомасында қаражат бөліп берді, Атырау облысының әкімдігі Ескене мен Байшонас ауылдары тұрғындарының отбасылары үшін Атырау қаласында тұрғын үйлердің құрылысын және олардың көшірілуін толық көлемде қамтамасыз етті Денсаулық сақтау жүйесін қолдау Дені сау халық мұнай-газ саласының және жалпы қазақстандық қоғамның тұрақты дамуы үшін қажетті шарт болып табылады. Осыны ұғына отырып, көптеген компаниялар медициналық персоналдың біліктілігін арттыруға, заманауи құрал-жабдықты сатып алуға, сондай-ақ қызметін атқарып отырған өңір халқын сауықтыруға бағытталған әлеуметтік бағдарламаларды қолдайды. Бұл бағдарламалардың іске асырылуы медициналық мекемелермен әріптестік қарым-қатынастарсыз мүмкін болмас еді. ЭксонМобил: Атырау және Маңғыстау облыстарының денсаулық сақтау саласына бөлінген әлеуметтік инвестициялар Мақсат Баланың шетінеушілігі, уақыты жетпей туған нәрестелерге күтім көрсететін жабдықтың тапшылығы, ауылдық жерлердегі медицина мекемелерінде мамандардың жетіспеушілігі, сонымен қатар, жедел медициналық жәрдем көрсетудің сапасын арттыру сияқты мәселелердің шешілуіне жәрдемдесу. Тәсіл ЭксонМобил денсаулық сақтау саласында бірнеше жобаны іске асыру мақсатында Атырау және Маңғыстау облыстарының денсаулық сақтау басқармаларымен серіктестік қарым-қатынас орнатты. Атырау облысында жалпы практика дәрігерлерінің, пульмонологтардың, педиатрлардың, акушер-гинекологтардың, анестезиологтардың және реаниматологтардың тапшылығы өзекті мәселе болып отыр. ЭксонМобил осы мамандықтар бойынша білім алып жатқан, және оқуын бітірген соң Атырау облысының ауылдық жерлеріндегі медицина мекемелерінде 3 жыл бойы жұмыс жасауға міндеттеніп отырған студенттердің оқу ақысын төлеуге міндеттеніп отыр. Сонымен қатар, баланың шетінеушілігі мәселесін шешу мақсатында ЭксонМобил акушер-гинекологтардың ең жаңа терапия тәсілдерін меңгеруге демеушілік көрсетіп отыр. Компанияның қолдауымен халықаралық мамандар өткізетін салмағы жетпей туған нәрестелердің күтімі бойынша мастер класстары ұйымдастырылды. Мастер класстардың табысты өтуіне және тренингтерге деген сұраныстың өсуіне байланысты 2013 жылы бұл жобаны бала туу көрсеткіші халықтың жан басына шаққанда ең жоғары деңгейде болуына қарамастан нәрестелердің ауруы және өлуі көрсеткіші де жоғары деңгейде тұрған көршілес Маңғыстау облысына да тарату жөніндегі бағдарламаға дайындық жұмыстары жүргізілді. Медицина саласында білімге қолдау көрсетуден басқа, ЭксонМобил Атырау және Маңғыстау облыстарының денсаулық сақтау басқармаларымен жұмыс жасай отырып, салмақтары өте аз нәрестелердің тіршілікке қабілеттілігін арттыратын жабдықтардың, атап айтқанда, өкпені жасанды түрде вентиляциялау аппаратының, реанимация үстелдерінің, фетальді мониторлардың және рентген аппаратының қажеттілігін анықтады. Сондай-ақ компания басқа да жабдықты сатып алып, оны медицина мекемелеріне беруде. Мысалы, ЭксонМобил Атыраудың ең үлкен облыстық ауруханасына цирроз және гепатит сияқты бауыр ауруларының қолдануына қан тазалау аппаратын, сонымен бірге ауылдық жерлердегі медицина мекемелеріне 11 жедел жәрдем көлігін және автоматтандырылған жедел жәрдем диспетчері қызметін тарту етті. Нәтиже Атырау қаласына адам көшіріліп, тұрғын үймен қамтамасыз етілді тарау 5 тарау 137

71 Әлеуметтік жауапкершілік саласындағы қызмет Нәтиже 2011 жылдан бері 29 студент демеушілік қолдауына ие болды. Бұл бағдарлама кадрлардың тапшылығы жойылмайынша жалғасады деп күтілуде. Студенттер Қазақстанның және шетелдің түрлі медициналық академияларында білім алады және бұл студенттерді Атырау облысының денсаулық сақтау басқармасы іріктейді. Атырау және Маңғыстау облыстарында уақыты жетпей туған нәрестелерге күтім көрсету бойынша сегіз мастер класстары өткізіліп, 200 ден астам медицина маманы тренингтен өтті. ЭксонМобилдің қаражатына сатып алынған фетальді мониторлар және рентген қондырғылары жүктіліктің жаңа басталуы кезінде жатыр ішін диагностикалау сапасын айтарлықтай арттырды және жатыр ішіндегі немесе туылғаннан кейінгі өлім көрсеткішін азайтты. Медицина мекемелеріне тарту етілген ойлы-қырлы жерлерде өте жақсы жүре алатын жедел жәрдем көліктері шалғай жерлердің тұрғындарына медицина көмегін жеткізді. Ал автоматтандырылған жедел жәрдем диспетчері қызметі жедел жәрдемнің бақылау жүйесінің тиімділігін арттырып, келіп-жетуге кететін уақытты қысқартатын болды, өйткені, қазіргі уақытта бұл жерлерге жедел жәрдемнің келіп-жетуі үшін кететін уақыт ел ішіндегі көрсеткішпен салыстырғанда екі есе көп. ЭксонМобилдің әлеуметтік инвестицияларының нәтижесінде Атырау облысының денсаулық сақтау басқармасы нәрестелердің өлімі көрсеткішінің 30 %-ға азайғанын және демеушілк бағдарламасы бойынша оқып шыққан түлектердің облыстың ауылдық жерлеріндегі медицина мекемелеріне жұмысқа тұрғандығын және қолдау алғандығын хабарлады Білім беру, мәдениет және спорт аясындағы бағдарламаларды қолдау Қазақстанның мұнай-газ компаниялары жаңа буынның жанжақты дамуына бағытталған білім беру, мәдениет және спорт аясындағы бағдарламаларды қолдауға көп көңіл бөлуде. Келешек жұмыскерлердің дайындық сапасын арттыру мақсатында бірқатар компаниялар орта білім беру, орта кәсіптік және жоғары оқу орындары оқушылары мен түлектерінің білім және дағды деңгейлерін арттыру жөніндегі бастамаларды қолдайды. Саланың көптеген өкілдері өз компанияларында және одан тыс жерлерде түрлі мәдени іс-шаралардың өткізілуін қолдайды. Дене шынықтыруды және кәсіпқой спортты қолдау, оның ішінде жұмыскерлердің және мұнай-газ компаниялары қызметін атқаратын өңір тұрғындарының денсаулықтарын жақсартуға бағытталған спорттық іс-шараларды жүргізу таралған тәжірибе болып табылады. KAZENERY қауымдастығы дарынды жастарды қолдау мәселесінде өз мүшелерінің өзара әрекет етуін сәтті қамтамасыз етеді. Түрлі жылдары шәкіртақы және грант жобаларына Шеврон, ҚазМұнай- Газ ҰК, Интергаз Орталық Азия, Шелл, Маңғыстаумұнайгаз және басқа да компаниялар қатысты. Бар болғаны сегіз жылдың ішінде жоғары оқу орындарының/колледжердің 600-ден астам студентіне және техникалық әрі кәсіби білім беру мекемелерінің өндірістік білім беру ұстаздарына шәкіртақылар мен гранттар берілді. ТШО: «Ақпараттық технологиялар ғасырының ұрпағы» (Tech Age Teens) Мақсат Мектептер мен кітапханаларда білім берудің елеулі бөлігі ретінде Интернет желісін дамыту, жастарда көшбасшылық дағдыларын дамыту. Тәсіл «Ақпараттық технологиялар ғасырының ұрпағы» (Tech Age Teens) бағдарламасының шеңберінде Халықаралық зерттеулер мен ғылыми алмасулар жөніндегі кеңеспен (IREX) бірлесіп Шеврон компаниясы ұстаздар мен оқушыларды Интернет желісінде жұмыс істеу дағдыларына үйретті. Нәтиже ТШО компаниясының қолдауымен Интернетке Атырау қ. және Атырау облысының 32 мектебі қосылды. 105 ұстаз мен 17 кітапханашының күшімен 915-тен астам оқушы желіде жұмыс істеу дағдыларына үйренді, ал 466 ұстаз интерактивті тақталармен жұмыс істеу, Интернет желісінде ақпаратты іздеу және компьютермен жұмыс жасау дағдыларына үйретілді. Tech Age Teens-ке қатысқан оқушылар ақпараттық технологиялар арқылы қоғамдық өмірге қатысу дағдыларына ие болды: онлайн форумдар, блогтар мен жеке веб-сайты. Іріктелген оқушылардың шағын тобы бағдарламаның екінші сатысы жаздық семинарларға қатысты, мұнда оқушылар әлеуметтік жобаларды әзірлеп, өздерінің компьютерлік және көшбасшылық дағдыларын іс жүзінде қолдана алды. Оқушылар әлеуметтік тұрғыдан осал халық топтарына көмек көрсетуге, салауатты өмір салтын ұстануға, қоршаған ортаны жақсартуға және ақпараттық технологияларды таратуға бағытталған бағдарламаларды әзірледі. ҚазМұнайГаз ҰК мен KAZENERGY қауымдастығы: Қазақстанның жоғары оқу орындарының студенттеріне арналған Сафи Өтебаев атындағы шәкіртақы Мақсат Қазақстанда жоғары білім беру жүйесін дамыту және мұнай-газ саласына жас білікті мамандарды тарту. Тәсіл Байқау 2009 жылы қазақстандық мұнайдың 110 жылдығына орайластырылды. Конкурстық комиссия жыл сайын байқаудың 25 жеңімпазын қазақстандық жоғары оқу орындарының студенттерін анықтайды. Конкурсқа қатысушылар келесі критерийлер бойынша іріктеледі: күндіз оқитын жоғары оқу орындарының 2-4 курс студенттері; үлгерімі жоғары студенттер; «Алтын Белгі», үздік аттестат иегерлері; ғылыми конференциялардың, семинарлардың, симпозиумдардың қатысушылары; ғылыми жарияланымдары бар студенттер; мұнай-газ және энергетика кешені кәсіпорындарында өндірістік тәжірибеден/тағылымдамадан өткен студенттер; шет тілдерін білетін студенттер (жұмысты шет тілінде таныстыра алу) және т.б. Конкурсқа қатысу KAZENERGY қауымдастығының сайтында студенттердің өз бетімен электрондық тіркелуі арқылы ұйымдастырылады. Нәтиже KAZENERGY қауымдастығының мүшелері мен әріптестерінің өкілдері кіретін конкурстық комиссияның нәтижелері бойынша 2012 және 2013 жж. 50 студент конкурс жеңімпазы болды тарау 5 тарау 139

72 Әлеуметтік жауапкершілік саласындағы қызмет Би Джи Қазақстан: экономика, энергетика, тұрақты даму және биомедицина саласында ғылыми-зерттеу қызметін қолдау Мақсат Адам капиталына инвестициялар салу арқылы энергетика саласында қазақстандық ғылыми-зерттеу базасын дамыту және жас ғылыми кадрларды кәсіби дамыту. Тәсіл Би Джи Қазақстан экономика бойынша докторантураның бес жылдық шәкіртақысын қаржыландыру және NURIS орталығын қолдау үшін Назарбаев Университетімен ынтымақтастық туралы екі ұзақ мерзімді келісімге қолын қойды. Компаниядан түскен қаражатты NURIS келесі іс-шараларға жұмсайды: Ұлыбританияның ең үздік университеттерінде магистратурада оқыту үшін 10 шәкіртақы (энергетика, тұрақты даму, биомедицина); Энергетикалық зерттеулер кафедрасын дамыту; Ғылыми кітапхана мен Би Джи кафесін дамыту. Нәтиже Би Джи-дің Ғылыми кітапханасы құрылып, қызмет етуде, әрі соның негізінде ғылыми-практикалық әдебиетке қол жеткізіліп, семинарлар мен талқылаулар өтуде. Би Джи-дің Энергетикалық зерттеу кафедрасының шеңберінде ғылыми-зерттеу жұмысы жүргізіледі және NURIS қызметкерлерінің біліктілігі арттырылады. Жыл сайын NURIS-тің екі ғылыми қызметкері энергетикамен байланысты техникалық және пәнаралық мамандықтар бойынша Ұлыбритания университеттерінің магистратурасында білім алады. КазРосГаз: «Қайрат» футбол клубының Балалар академиясы жобасы Мақсат Балалардың кәсіпқой спорт жағдайларын жақсарту және Қазақстанның футболшыларын даярлау жүйесін құру. Тәсіл Балаларға арналған футбол мектебін салу және жастарды сапалы оқыту үшін оны қажетті құрал-жабдықпен қамтамасыз ету. Нәтиже 2013 жылғы 1 шілдеде «Қайрат» ФК Балалар академиясы ашылды. Алматы қаласының әкімі мұндай базаның құрылуы қалаға Қазақстан Республикасының командасы үшін резервті даярлаудың тұрақты жүйесін құруға мүмкін ашады деп атап өтті. Бұл спорт мектебі халықаралық стандарттар мен талаптарға сәйкес келеді. Нысан екі гектардан астам алаңды алып отыр, онда үш ойын алаңы, сондай-ақ қысқы уақытта айналысуға арналған манеж орналасқан. 5.4 Қоршаған ортаны қорғау Мұнай-газ саласы Қазақстанның қоршаған ортасының жай-күйіне айтарлықтай ықпал етеді. Көмірсутекті кен орындарды барлаудан бастап, мұнай қайта өңдеумен аяқтай отырып барлық өндірістік процестер белгілі бір шамада атмосфера ауасының жай-күйіне, жер үсті және жер асты суларына, топырақ горизонттарына, жануарлар мен өсімдік әлеміне теріс ықпал етеді. Мұндай ықпалды толығымен болдырмауға болмайтындығын түсіне отырып, қазақстандық мұнай-газ компаниялары оны азайту үшін түрлі технологиялар мен практикаларды ендіреді. Экологиялық менеджмент жүйелерін ендіру компанияларға операциялық қызметтің барынша жоғары көрсеткіштеріне қол жеткізуге және тәуекелдерге тұрақты болуына мүмкіндік береді Қоршаған ортаны қорғау саласындағы мемлекеттің, қоғам мен бизнестің басымдықтары Қазақстанның мұнай-газ саласының дамуы, оның ішінде Теңіз, Қарашығанақ пен Қашаған кен орындарын игеру және соған байланысты экологиялық тәуекелдер ҚР Үкіметін мемлекеттік экологиялық саясатты жетілдіруге итермелейді. Қазақстанның мұнай-газ саласының қоршаған ортаға үлес ық палы ның азаюына Қазақстан Республикасында Мұнай-газ секторын дамыту жөніндегі жж. арналған бағдарламасын, Қазақстан Республикасының үдемелі индустриялық-инновациялық даму жөніндегі жж. арналған мемлекеттік бағдарламасын 114, «Энергия үнемдеу 2020» мемлекеттік бағдарламаны, сондай-ақ 2014 жылы бекітілген Мұнай-газ секторын дамыту жөніндегі жж. арналған кешенді жоспарын іске асырылуы ықпалдасады Ластайтын заттардың шығарылуын азайту Мұнай-газ саласындағы өндірістік процестер қатқыл заттардың, күкірт диоксидтерінің, азот оксидтерінің, көміртек оксидтерінің, оның ішінде ұшатын органикалық қосындылардың, бенз(а)пирен мен басқа да қосындылардың тасталуына әкеліп соқтырады. Мұнай-газ кен орындары мен мұнайда өңдеу зауыттарының аумақтық орналасу ерекшеліктерін ескере отырып атмосфераға негізгі тастаулар Қазақстанның Ақтөбе, Атырау, Қызылорда, Маңғыстау, Батыс Қазақстан, Оңтүстік Қазақстан және Павлодар облыстарына келеді. Мұнай-газ компаниялары экологиялық және әлеуметтік-экономикалық басымдықтар арасында ақылға қонымды компромисті қамтамасыз ететін заңнамалық базаны жасау үшін мемлекетпен өзара әрекет етуге ұмтылады. Шолуды дайындау шеңберінде жүргізілген сауалнама респонденттері қоршаған ортаны қорғау саласында келесі стратегиялық мақсаттарды бөліп көрсетті: Ластайтын заттардың шығаруын азайту; Өндірістік нысандарды апатсыз және қауіпсіз пайдалану; Энергия тиімділігін арттыру; Пайда болған қалдықтарды қайта өңдеу үлесін арттыру; Қоршаған ортаны қорғау саласындағы заңнаманың талаптарына және халықаралық стандарттарға сәйкес келу. Қазақстан Республикасының мұнай-газ саласының ластайтын заттарының тасталу көлемі 2013 жылы шамамен 357 мың тонна болды. Негізгі тастаулар үлесі шикі мұнай мен табиғи газды өндірумен айналысатын компанияларға (197,5 мың т немесе тастаулардың шамамен 55 %), мұнай мен газды құбыр арқылы тасымалдайтын компанияларға (104 мың т немесе тастаулардың 29 %) келді жылғы мамырда ҚР Үкіметі Елді индустриялық-инновациялық дамыту жөніндегі жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының жобасын мақұлдады тарау 5 тарау 141

73 Әлеуметтік жауапкершілік саласындағы қызмет 34-диаграмма жылғы негізгі қызмет түрлері бойынша мұнай-газ саласындағы компаниялардың ластайтын заттарды тастаулары сурет. Мұнай-газ саласындағы ПГ шығарындыларының көздері 29 % 13 % 3 % т 55 % Шикі мұнай және табиғи газ өндірісі Мұнай және табиғи газ өндіріс кезiндегi техникалык колдауы Мұнай өңдеу өнімдерін өндіру Кубыр iшiмен тасымалдау Зерттеу Өндiру Жаттығу 35-диаграмма жж. мұнайды өндіру және қайта өңдеу сегменттері бойынша атмосфераға ластайтын заттардың тасталу көлемін салыстыру 116 МЫҢ Т Т Ж Ж Мұнай өндіру Мұнай өнімдер өндірісі Шығарындылар Жандыру Көлік және қоймалау 2013 жылғы мұнай өндірісінің 5 %-дық өсіміне және мұнайды өңдеу көлемдерінің 2012 жылғы деңгейде сақталуына қарамастан мұнайгаз саласы бойынша зиянды заттардың тасталуы жалпы 2013 жылы 356,9 мың т құрап, 2 %-ға қысқарды Парниктік газдардың шығарындыларын азайту Мұнай-газ компаниялары көміртек диоксиді, метан, азот қыш қылы және басқалары да жататын парниктік газдарды (ПГ) көмірсутектерді өндіру, тасымалдау және өңдеу сатыларында, сондай-ақ табиғи газды факелді қондырғыларда жағу нәтижесінде оларды жоғалту нәтижесінде тастайды жылы Киото хаттамасының шеңберінде Қазақстан 2020 жылға дейін ПГ тастаулар көлемін 15 %-ға және 1992 жылғы базалық көлемге қатысты 2050 жылға 25 %-ға қысқарту міндеттемесін қабылдады. Бизнестің бұл мақсатқа қол жеткізуіне қосатын үлесін ынталандыру үшін нарықтық тетіктердің негізінде 2013 жылы ПГ тастауға арналған квоталармен сауда жасаудың қазақстандық нарығы іске қосылды жылы ПГ тастауларын квоталау тек көміртек диоксиді бойынша ғана жүзеге асырылды. Ірі мұнай-газ компаниялары ПГ тастауларын түгендеп, тастауларға арналған тиісті квоталарды (сертификаттарды) алды. ҚазТрансГаз-дың магистральды құбырларды жөндеу кезінде мобильді компрессор станцияларын пайдалану жобасын халықаралық инвестицияларды алу мақсатында Климаттың өзгеруі жөніндегі үйлестіру орталығы тіркеді. өз қажеттілігі үшін пайдалануға Бағытталған ағыны Өндеу Бағытталмаған ағыны Тұтыну Экспорт Парниктік газдар шығарындылары 115 ҚР Ұлттық экономика министрлігінің Статистика комитеті. 116 ҚР Ұлттық экономика министрлігінің Статистика комитеті, ҚР Энергетика министрлігі тарау 5 тарау 143

74 Әлеуметтік жауапкершілік саласындағы қызмет 22-кесте жылы көмірсутектерді өндіру және мұнайды өңдеу кезіндегі шығарындылар 117 ПГ шығарындыларының түрлері 2012 жылы ПГ шығарындылары, мың т ҚР бойынша ПГ шығарындыларындағы үлес, % Мұнайды, көмірді, газды, лигниттерді (көмірсутектерді) өндіру кезіндегі шығарындылар ,4 % Мұнайды өңдеу кезіндегі шығарындылар, мың т ,6 % Қазақстан бойынша ПГ шығарындылары, мың т ,0 % КПО: ПГ шығарындыларды қысқарту бағдарламасы Мақсат Бағдарламаға сай парниктік газдардың шығарылуын қысқарту. Тәсіл 2013 жылдан бастап КПО ПГ шығарындыларын қысқарту жөніндегі жж. арналған бағдарламаны іске асырып келеді жылға бірқатар жобаны іске асырудың есебінен базалық сценариймен салыстырғанда СО 2 шығарындыларын 0,073 млн т дейін қысқарту мақсаты қойылды: компрессор желілерін қайта жабдықтау, факелді коллекторлардың клапандарын жөндеу, газды кері айдау желілерінің ауа салқындатқыштарын жуу, ұңғыманы тазалау кезінде сұйық заттарды жинау жүйесін іске қосу және басқалары. Нәтиже Бағдарламада көзделген, 2013 жылы ендірілген іс-шаралар тастауларды жоспарланған көрсеткішпен салыстырғанда екі еседен артық қысқартуға мүмкіндік берді жылы СО 2 жалпы шығарындылары 1,62 млн т болды. Осылайша, компания 2013 жылы ПГ-ны тастауға арналған квотаны асырған жоқ (1,76 млн т. СО 2 ) жж. ішінде КПО ПГ шығарындыларын басқару жөніндегі стратегияға сүйене отырып, парниктік газдардың шығарылуын қысқарту бойынша ерікті бастамаларды іске асырды. Стратегияда көзделген іс-шараларды іске асырудың нәтижесінде жылғы парниктік газдарды шығарудың жиынтық қысқаруы 0,45 млн т астам болды Ілеспе мұнай газын кәдеге жарату ПГ тастауларды азайту бағыттарының бірі ілеспе мұнай газын (ІМГ) толықтай кәдеге жарату және оның факелдерде жағуын шектеу болып табылады. Қазақстан үшін бұл проблема елдің мұнай-газ кен орындарының елеулі бөлігінің геологиялық ерекшелігіне орай өзекті болып табылады. Негізгі кен орындарының ІМГ-сі көмірсутекті емес құрамдастардың, атап айтқанда күкіртті сутегінің өте жоғары мөлшерімен сипатталады, бұл жер қойнауын пайдаланушыларға ілеспе газды тазарту, күкіртті сақтау және кәдеге жарату бойынша қосымша міндеттемелерді жүктейді. ІМГ жандыруға қойылған тыйым (бірқатар жағдайды қоспағанда) 2005 жылдан бері қолданылады, бірақ компаниялардың барлығы дерлік ілеспе мұнай газын тасымалдау және тазарту үшін инфрақұрылымның жоқтығына орай бұл тыйымды іс жүзінде ұстануға әлі дайын емес. Салықтар туралы және қоршаған ортаны қорғау туралы заңнамадағы өзгерістер мұнай өндіруші компанияларды ІМГ-ны кәдеге жарату бағдарламаларын әзірлеу арқылы жандырылатын ІМГ көлемін қысқарту үшін қаржы жағынан ынталандыра түсті, бірақ нормативтен артық жандыру проблемасы әлі де бар. Компаниялардың деректеріне негізделген ресми дерек көздерінен алынған ақпаратқа сай Қазақстанда ІМГ-ны жандыру көлемі 2006 жылы 3,3 млрд текше м 2012 жылы шамамен 1 млрд текшеге дейін қысқарды 118. Дегенмен Дүниежүзілік банктің әуеден жасалған түсіру деректеріне негізделген ақпараты бойынша 2011 жылы Қазақстанда 4,7 млрд текше м газ жандырылды 119. Ел бойынша жандырылатын газдың дәл көлемін анықтау мүмкін болып табылмайды. ІМГ-ні пайдаланудың негізгі бағыты мұнай өнімін арттыру үшін оны мұнай жатқан қабаттарға кері қарай айдау болып табылады. ІМГ-ның бір бөлігі қайта өңделу үшін Қазақстан мен Ресейдің газды қайта өңдеу зауыттарына жолданады. Одан кейін өңделетін газ көлемдері өсуі тиіс, оның ішінде Compact GTL компаниясының ІМГ-ны дизель отынына қайта өңдейтін зауытты салумен байланысты өсуі тиіс, әрі оның аяқталуы 2017 жылға жоспарланып отыр. Нострум: Чинаревское кен орнындағы ілеспе газды кәдеге жарату бағдарламасы Мақсат ІМГ-ның толық кәдеге жаратылуын қамтамасыз ету және Батыс Қазақстан облысын газдандыру. Тәсіл 2010 жылдың соңында газды кешенді дайындау қондырғысы мен конденсатты тұрақтандыру қондырғысы салынып, пайдалануға берілді. Бұл технологиялық шешім бірінші сатыда 1,5 млрд текше м тазартылған газды, 140 мың т сұйытылған газды, 750 мың т тұрақты конденсатты өндіруге мүмкіндік береді. Екінші сатыда өндірілетін өнімнің көлемі екі есе ұлғаяды. Нәтиже Жобаның іске асырылуының салдарынан ілеспе мұнай газын толық кәдеге жаратуға болады, атмосфераға тастаулар %-ға төмендейді. Сондай-ақ бұл Батыс Қазақстан облысын газ турбиналы станцияның жұмыс істеуі үшін арзан газбен қамтамасыз етуге, халықты сұйытылған газбен қамтамасыз етуге, қосымша жұмыс орындарын құруға мүмкіндік береді. ІМГ-ны кәдеге жаратуға арналған инфрақұрылымның маңызды нысаны ретінде KPI Inc. компаниясы 2014 жылы салған Атырау облысындағы алғашқы интеграцияланған газ-химиялық кешен болуы тиіс. Бұл жоба Қарашығанақ пен Қашаған кен орындарынан ІМГ-ден жылына 1,3 млн т полимер бұйымдарын шығаруды, Отын сапасын арттыру Атмосфераға зиянды тастаулар көлемінің азайтылуы жағылатын отын сапасын жақсарту есебінен қамтамасыз етілуі мүмкін. Еуразиялық экономикалық комиссия кеңесінің шешіміне сай сондай-ақ шамамен 30 мың жұмыс орнын құруды болжайды. Кешеннің құрылысы саланың жоғары технологиялы базалық өнімін кейіннен ала отырып өңірде мұнай-химия кластерін құру бойынша бірінші саты болып табылады. Қазақстан 2016 жылдың 1 қаңтарынан кешіктірілмей К3 (Евро-3 аналогы) класты өнімді шығаруға өтуі және пайдалануы тиіс. Осы уақытқа Атыраудағы, Павлодар мен Шымкенттегі үш негізгі мұнай 117 Жасыл даму. 118 ҚР Экономика министрлігі. 119 Газды жандыруды қысқарту бойынша ғаламдық әріптестік тарау 5 тарау 145

75 Әлеуметтік жауапкершілік саласындағы қызмет өңдеуші зауыт елдің бұл талапқа сәйкес келуі үшін өз жаңартылуын аяқтауы тиіс. Сондай-ақ мұндай жаңарту мұнайды өңдеудің жобалық қуаттылықтарын жылына 5,5, 7,5 және 6 млн т дейін қалпына келтіруге, мұнайды өңдеу тереңдігін шамамен 81 %-ға ұлғайтуға мүмкіндік береді 120. МӨЗ дамыту жобаларын іске асыру шеңберінде процестердің жоғары іріктелуін қамтамасыз ететін мұнайды өңдеудің алдыңғы қатарлы технологияларын ендіру, жаңа катализатор жүйелерін және ашық мұнай өнімдерінің шығуын барынша көп ету және мотор жағармайларының сапасын Евро-4, Евро-5 стандарттарына келтіру үшін инновациялық технологиялық шешімдерді қолдану жоспарлануда. Алдын ала бағалаулар бойынша, жаңартуға салынатын инвестициялардың жалпы сомасын 6 млрд АҚШ долларынан көп құрайды 120. Ресей мен Беларусияда К3-тен төмен класты бензиннің сатылуына 2013 жылы тыйым салынды, бұл Қазақстанда экологиялық Суды ұтымды пайдалану Қазақстанның мұнай-газ саласы су ресурстарына айтарлықтай ықпал етеді. Су өндірістік, шаруашылық-тұрмыстық және өртке қарсы мақсаттар үшін пайдаланылады. Ластанудың жоғары деңгейіне орай сарқынды сулар оларды су нысандарына құю алдында алдын ала тазартылуы тиіс. Қазақстандық мұнай-газ сипаттамалары төмен отынның жоғары ұсынысына әкеліп соқтырды. Жағдайды реттеу үшін ҚР Энергетика министрлігі жеткізу көлемдерін, мерзімдерін және өнім жеткізушілерді айқындай отырып мұнай өнімдерін жеткізу графигін бекітті. Зиянды заттардың атмосфералық ауаға тасталуын азайту сондай-ақ электр энергетикасында, көлікте және басқа да секторларда табиғи газдың пайдалануына қайта бағдарлау есебінен мүмкін болды. Газдың едәуір қорларына қарамастан, Қазақстан халқы сол газбен жеткілікті түрде қамтамасыз етілмеген: 2013 жылға ҚР-дың 14 облысының 10-ны ғана газдандырылған 121. Негізінен бұл республиканың оңтүстік және батыс өңірлері жылы ҚР Үкіметі ел өңірлерін одан әрі газдандыру жоспарларын әзірледі жылы ҚазТрансГаз Алматы қаласы мен оның маңайын, Қызылорда қ., Зайсан қ. газдандыру жұмыстарын жүргізді. компаниялары табиғи көздерден суды алу мөлшерін азайтуға және жаңа технологиялық шешімдерді ендіру, сондай-ақ суды пайдалану тәжірибесін өзгерту арқылы суды көп рет пайдалану деңгейін арттыруға ұмтылады. КПО: тазартылған сарқынды суларды қайталап пайдалану Мақсат Сарқынды суларды тазарту сапасын жақсарту. Тәсіл 2012 жылдан бері УКПГ-3 және НПС Үлкен Шаған нысандарында «КПО-ның өндірістік нысандарында тұрмыстық және құрамында мұнайы бар сарқынды суларды тазарту ғимараттарын қайта құру» жобасының екінші сатысы бойынша жұмыс жүргізілуде жылы Тазартылған сарқынды суларды қайталап пайдалану жөніндегі технологиялық регламент жаңартылды, ол сарқынды суларды қайталап пайдалануға мүмкіндік ашып, суды жер үсті көздерден тұтынуды азайтты жылғы шілдеде КПК-да тұрмыстық сарқынды сулар жүйесін жаңарту жұмыстары орындалды, соның нәтижесінде тазартылмаған тұрмыстық сарқынды сулар қысымды коллектор арқылы әкімшілік-қонақ үй кешенінің тазарту ғимаратына беріледі, осылайша сарқынды суларды биологиялық тазартуға арналған негізгі элементі үшін қоректену ортасы жақсарады. Нәтиже 2013 жылы компания ҚР-да арнайы суды пайдалануға арналған рұқсатпен бекітілген Қоншыбай балкасының су қоймасынан суды тұтыну нормативтерін сақтады және қоршаған орта эмиссиясына арналған рұқсатпен бекітілген шығару көлемдері асырылмады. Тазартылған ағындарды қайталап пайдаланбас бұрын тазарту сапасының белгілі бір деңгейі қамтамасыз етілді, ол түрлі мақсаттарға арналған түрлі нысандарда тазартылған ағындарды пайдалану көлемін арттыруға мүмкіндік ашты жылмен салыстырғанда 2013 жылы бұрғылау ерітіндісін дайындау және шаңды басу үшін тазартылған ағындарды тұтыну көлемі текше м-ден текше м-ге дейін ұлғайды. ТШО: су ресурстарын басқарудың интеграцияланған жүйесі Мақсат Теңіз кен орнындағы қызметті қамтамасыз ету үшін тұщы суды пайдалану көлемдерін азайту. Тәсіл Қиғаш өзенінен алынатын суды үнемдеу мақсатында компания Теңізде су ресурстарын басқарудың интеграцияланған жүйесін ендіреді, әрі ол су жинауды азайтуды, сондай-ақ сапасы жақсартылған техникалық сумен қамтамасыз етуді көздейді. Бұл жүйеге сарқынды суларды тазарту және қайталап пайдалану нысандары кіреді. Нәтиже Сарқынды суларды тазарту нысаны күніне 6 мың текше м тұрмыстық сарқынды суларды тазартуға есептелген. Суды қайталап тазарту нысандары кәсіпорынның техникалық мұқтаждықтары үшін тазартылған судың текше м өндіреді, болжамды пайдалануға беру уақыты 2015 жыл. Жобалық шешімдерді одан әрі іске асыру сарқынды сулардың сапалық әрі санды құрамына мониторинг жасау жүйесін жақсартуға, сондай-ақ тазарту деңгейін арттыру арқылы қоршаған ортаға теріс әсерді жұмсартуға көмектеседі Қалдықтарды басқару және жерді рекультивациялау Мұнай-газ саласы қоршаған ортаға қауіп төндіретін құрамында мұнайы бар қалдықтардың едәуір қалыптасуымен, жиналуымен және сақталуымен сипатталады. Мысалы, мұнайды өндіру жер ресурстарының едәуір алқаптарын олардың мақсатына лайық пайдаланудан шығаруға әкеліп соқтырады. Сондай-ақ Қазақстанда өндірілетін мұнай мен газда күкіртті қосындылардың жоғары болуына орай пайда болатын күкіртті кәдеге жарату мәселесі де маңызды болып отыр. Қазақстанның мұнай-газ компаниялары үшін өзекті іс-шара өндірістік процестердің барлық сатыларында қалдықтардың пайда болу көлемін азайту әдістерін әзірлеу, қауіпті қалдықтарды барынша кәдеге жарату, дұрыс сақтау және зарарсыздандыру, сондай-ақ ластанған жерлерді рекультивациялау болып табылады. Қашаған шельф жобасындағы қызметтен болған күкірттің пайда болу көлемдерінің күтілетін өсімі күкіртті жинау, ұзақ мерзімді сақтау және қайта өңдеу үшін жаңа шешімдерді қажет етеді. 120 Ұлттық энергетикалық баяндама, KAZENERGY қауымдастығы, 2014 ж. 121 ҚР-дің ірі қаласы Алматы газдандырылған. ҚР бас қаласы Астана газдандырылмаған жылы ҚР Үкіметі Газдандырудың бас нобайының жобасын мақұлдады, ол 2030 жылға республика халқының 56 %-на дейін газдандыруға мүмкіндік береді тарау 5 тарау 147

76 Әлеуметтік жауапкершілік саласындағы қызмет КПО: бұрғылаудан болған қалдықтарды тазарту және мұнай мен газды өндіру Мақсат Өнеркәсіптік қалдықтарды кәдеге жарату деңгейін арттыру. Тәсіл Компания заманауи Экоорталықты салды, ол бұрғылау ерітінділері мен тұздықтарды дайындау, бұрғылаудың қатты және сұйық қалдықтарын қайта өңдеу, кейіннен көму үшін қалдықтарды зарарсыздандыру кешенін білдіреді. Экоорталықтың құрамына алты өндірістік қондырғы кіреді. Бұрғылау шламының қауіпсіз әрі тиімді тазартылуын шламды тазартатын термомеханикалық қондырғы қамтамасыз етеді. Бұрғылау ерітіндісіне арналған құрылғы мұнай негізінде бұрғылау ерітіндісін араластыру және тазарту үшін пайдаланылады. Көмірсутектермен ластанған суды тазарту, мұнай қабаттарын әзірлеу операциялары үшін және жоғарғы беткі ұңғымаларда бұрғылау кезінде пайдаланылатын су бұрғылау ерітіндісін қалпына келтіру үшін пайдаланылатын минералды суды қайта өңдеу сұйық заттарды тазартуға арналған қондырғының есебінен жүзеге асырылады. Мұнай өнімдерімен ластанған топырақ пен басқа да материалдар, бұрғылау шламын қоспағанда, айналмалы пеште зарарсыздандырылады. Сондай-ақ Экоорталықтың шеңберінде 2011 жылы қатты өнеркәсіптік қалдықтардың қауіпсіз көмілуін қамтамасыз ететін 24 ұяшығы бар қалдықтарды көмуге арналған полигон пайдалануға берілді жылы ортақ пайдалануға арналған жаңа пеш пайдалануға берілді. Нәтиже Енгізілген технологиялар 2013 жылы қатты қалдықтарды және бұрғылау сұйықтықтарын сақтау алаңында жиналған қалдықтардың шамамен 7,17 мың т қайта өңдеуге мүмкіндік берді. ҚМГ БӨ: мұнаймен ластанған аумақтарды түгендеу және рекультивациялау Мақсат Мұнаймен ластанған барлық аумақтарды түгендеу және рекультивациялау жұмыстарын жүргізу. Тәсіл ҚМГ БӨ еншілес компаниялары Өзенмұнайгаз бен Эмбамұнайгаз ҚМГИ-ді тарта отырып мазутпен былғанған жерлерді рекультивациялау Жобасы мен сметасын әзірледі. Нәтиже Жобаға сай Өзенмұнайгаз қызмет атқаратын аумақта мазутпен былғанған грунттың жалпы көлемі 340 мың текше м болатын мұнаймен ластанған 135,8 га жер анықталды, ал Эмбамұнайгаз үшін бұл көрсеткіштер тиісінше 119,1 га және 158,5 мың текше м құрады жылы бұл аумақтарда ластанған жерлерді рекультивациялау бойынша жоспарланған жұмыстардың шеңберінде келесі жұмыстар орындалды: Өзенмұнайгаз кен орнының аумағында 119,4 мың т (87,2 мың текше м) көлемінде мұнаймен ластанған 38,4 га жер тазартылды; Эмбамұнайгаз кен орнының аумағында 69,6 мың т (50,8 мың текше м) көлемінде мұнаймен ластанған 38,4 га жер тазартылды Биоалуандықты сақтау Қазақстанның мұнай-газ саласы аумақ пен акваторияның өндірістік нысандарына іргелес жатқан флора мен фаунаға да ықпал етеді. Каспий теңізінде шельф жобаларының іске асырылуы теңіз экожүйесінің қызмет етуіне теріс әсерін тигізуде. КПО: Биоалуандықты сақтау бойынша іс-шаралар жоспары Бұл факторларды назарға ала отырып, компаниялар өз қызметін өсімдіктер мен жануарлардың популяциясына зарарлы әсер тәуекелдерін барынша азайтуды ескере отырып жоспарлауға және жүргізуге тырысады. Мақсат Қарашығанақ мұнай-газ конденсатты кен орнында өсімдіктер мен жануарлар түрлерін және олардың таралу аймағын сақтау. Тәсіл 2011 жылы Биоалуандықты сақтау бойынша іс-шаралар жоспары әзірленген, әрі онда компанияның өндірістік қызметі жүзеге асырылатын аумақтың айналасында биоалуандыққа мониторинг жасау бойынша іс-шаралар көзделген жылы Қарашығанақ мұнай-газ конденсатты кен орнының аумағында фаунаның сирек кездесетін түрлерінің тізілімін жасау бойынша дала зерттеулері жүргізілді жылы Қарашығанақ мұнай-газ конденсатты кен орнының ықпал ету аймағындағы өсімдік қабатына негізгі төрт фактор (ҚО атмосфераға тастаулар, физикалық әсері, суды жинау, жайылым) бойынша мониторинг жасалды, үш кезең бойынша жерсеріктік суреттердің талдауы жүргізілді. Сондай-ақ Қарашығанақ мұнай-газ конденсатты кен орнының су нысандарының жағалау маңындағы экожүйелер (Березовка өзені, Қоншыбай балкасы) картаға түсірілді және Қазақстан Республикасының Қызыл кітабына жазылған орыс шілінің (Fritillaria ruthenica) таралу аймағы зерттелді. Нәтиже Жүргізілген жұмыстардың нәтижесі бойынша ҚМГККО қызметінің биоалуандықтың жай-күйіне қандай да бір теріс әсері анықталмады. Зерттелген аумақта мекендейтін популяцияның құрамындағы өзгерістерді қадағалау мақсатында флора мен фаунаның мониторингі кейінгі жылдары жалғасын табады. Осы сәтке Биоалуандықты сақтау жөніндегі жж. арналған іс-шаралар жоспары әзірленген Энергия тиімділігін арттыру 2013 жылы ҚР Үкіметі «Энергия үнемдеу 2020» атты жаңа бағдарламаны бекітті, әрі оның мақсаты ЖІӨ-нің энергия сыйымдылығын төмендетуге жағдай жасау және энергия тұтыну мен отын-энергетикалық ресурстарды тиімсіз пайдалануды төмендету арқылы энергия тиімділігін арттыру болып табылады. Бұл бағдарламада жж. ішінде жалпы ішкі өнімнің энергия сыйымдылығын жыл сайын 10 %-ға, сондай-ақ 2008 жылғы деңгейден 2020 жылға кем дегенде 40 %-ға төмендету болжанған жылдың шілдесіне ірі мұнай-газ компаниялары міндетті энергия аудитінен өтулері тиіс тарау 5 тарау 149

77 Әлеуметтік жауапкершілік саласындағы қызмет Мемлекеттің энергия тиімділігі аясындағы саясатты қолдай отырып, Қазақстанның мұнай-газ саласындағы компаниялар өндірістік процестерді жаңартып отырады. Шолуды дайындау шеңберінде жүргізілген сауалнамаға сай жж. компания энергия тиімділігі саласында келесі іс-шараларды өткізді: Құрал-жабдықты пайдаланудың тиімді режимдерін сәйкестендіру және қолдау; Мониторинг және энергия ағындарын талдау жүйелерін құру; Үздіксіз операциялық жақсартулар жүйелерін, энергетикалық менеджмент жүйелерін ендіру; Өндірілетін өнімнің сапасын бір мезгілде арттыра және энергия ресурстарын тұтыну тиімділігінің деңгейін арттыра отырып технологиялық агрегаттарды қайта құру және/немесе салу; Технологиялық процестерді оңтайландыру және автоматтандыру; Сумен қамсыздандыру және суды тазарту жүйелерін қайта құру; Жарықтандыру, жылумен жабдықтау және жылыту жүйелерін оңтайландыру және қайта құру; Энергия тиімді электр приводын ендіру (оның ішінде инвекторлы/жиілік реттеуімен). Павлодар МХЗ: инновациялар және энергия тиімділігін арттыру саласындағы саясат Мақсат Инновациялар және энергия тиімділігін арттыру саласындағы саясатты ендіру. Тәсіл 2013 жылы ЛК-6У комплексіндегі П-101 пештерінде 24 отын шілтесі ауыстырылды. Сегіз отын шілтесі битумдарды шығару қондырғысында қайта жасалды. Сондай-ақ кәсіпорын электржелісінде реактивті қуаттылықты автоматты реттеушімен статикалық конденсаторлардың 10 батареясын орнатты, 18 мың шаршы метрден астам құбырлардың жылу изоляциясын және зауыттық қондырғылардың технологиялық аппараттарын жаңартты. 700-ден астам қыздыру шамдары светодиод шамдарына ауыстырылды Зерттеулер мен инновацияларға инвестициялар Қазақстанның мұнай-газ компаниялары геологиялық барлау жұмыстары саласындағы зерттеулер мен инновацияларға, қоршаған ортаға үлес ықпалын азайтуға және ЕҚ мен ӨҚ саласындағы тәуекелдерді азайтуға мүмкіндік беретін алдыңғы қатарлы технологияларды ендіруге және өндірістік процестерді автоматтандыруға инвестициялар салады жылы елдің 2020 жылға дейінгі ғылыми-техникалық дамуының салааралық жоспары қабылданды, соған сай мұнай-газ саласының ғылыми базасының деңгейі ҒЗТКӘ-дағы ішкі мұқтаждықтарды кем дегенде 50 %-ға қанағаттандыра алар еді. Бұл құжатпен мұнай-газ саласының ғылыми-техникалық дамуының басым бағыттары айқындалған, атап айтқанда: Мұнай қабаттарының мұнай беруін арттырудың физико-химиялық әдістері; 23-кесте. ҚМГИ іске асырған маңызды жобалар Кен орындарын әзірлеудегі және пайдаланудағы жаңа технологиялар; Мұнай мен газды жинаудың және дайындаудың жаңа технологиялары; Мұнай операцияларын жер бетінде және теңізде жүргізу кезінде қоршаған ортаны қорғау саласындағы жаңа технологиялар. Мұнай-газ саласындағы ғылыми-технологиялық әзірлемелердің негізгі көлемін шамамен 16 ұйым жүзеге асырады, солардың арасында ең ірісі ҚазМұнайГаз ҰК-ның еншілес компаниясы болып табылатын «Қазақтың мұнай және газ институты» АҚ (ҚМГИ). Мекеменің деректерінше 2013 жылы орындалған жобалардың саны 2012 жылмен салыстырғанда ұлғайып, 446-ны құрады. «Қазақстанның перспективті мұнай-газ бассейндерінің атласын» әзірлеу Шелл компаниясымен бірлесіп «Қазақстанның мұнай-газ саласының өндіруші секторын ғылыми-технологиялық дамытудың жол картасын» әзірлеу Халықаралық ынтымақтастықты дамыту және тәжірибемен алмасу үшін Инженер-мұнайшылар қоғамының секциясын (SPE) құру KAZENERGY қауымдастығымен бірлесіп энергетика жөнінде Ұлттық баяндаманы әзірлеу KAZENERGY қауымдастығымен бірлесіп Ақтау қаласында «Қазақстанның мұнай-газ кешенін инновациялық дамыту» атты халықаралық конференцияны өткізу 2014 жылға энергияны үнемдеу және энергия тиімділігін арттыру бойынша 20-дан астам іс-шара жоспарланған. Нәтиже 2013 жылы электр энергиясының тұтынуын 7,4 %-ға, ТЭЦ-3 жылу энергиясын 6,2 %-ға азайтуға мүмкіндік туды жылы компания «Энергия менеджменті жүйесі Қолдану жөніндегі нұсқаулықпен талаптар» атты ISO стандартына сәйкестік сертификатын алды. Қазақстанның мұнай-газ саласының инновациялық әлеуетін арттыруға бағытталған 2013 жылдың маңызды оқиғасы Шелл компаниясының үйлестіруімен және ҚазМұнайГаз ҰК, ҚМГИ, ҚБТУ, ҚазҰТУ және мұнай-газ саласы мен ғылым қоғамдастығының басқа да өкілдерінің қатысуымен (300-ден астам адам) «Қазақстанның мұнай-газ саласының өндіруші секторын ғылыми-технологиялық дамытудың жол картасын» әзірлеу болды. «Жол картасын» әзірлеу барысында мұнай-газ саласының өндіруші секторының алдында тұрған 15 басым технологиялық міндет айқындалып, бағаланды. Олардың қатарына әлеуметтік жауапкершілікке қатысты бірқатар мәселе, оның ішінде күкіртті кәдеге жарату, судың пайда болуы/су басумен күрес, ТЖ-ға ден қою және салдарын жою, күкіртті орта жағдайларында жұмыс істеген кезде ЕҚ, ӨҚ және ҚОҚ тәуекелдерін, қоршаған ортаға әсерін азайту мәселелері де кіреді. «Жол картасының» авторларына сай, тиісті технологиялардың талап етілетін мерзімде ендірілуі Қазақстанға айтарлықтай экономикалық пайда әкелуі мүмкін. Сондай-ақ «жол картасында» мұнай-газ компаниялары үшін білікті персоналды дайындау мәселелері де қарастырылған тарау 5 тарау 151

78 Әлеуметтік жауапкершілік саласындағы қызмет 24-кесте. ӘЖ-ге қатысы бар Қазақстанның мұнай-газ саласының басым техникалық міндеттерін тәптіштеу 123 Міндеттің атауы Міндетті талдап тексеру Технологиялар 2.3 Күкіртті кәдеге жарату 3.2 Судың пайда болуы/су басумен күрес 5.1. ТЖ салдарына ден қою және жою 5.2 Күкіртті орта жағдайларында жұмыс істеген кезде ЕҚ, ӨҚ және ҚОҚ тәуекелдерін азайту 5.3 Қоршаған ортаға әсері Күкіртті ұстап алу және сақтау Күкірттен өнімді әзірлеу, жасау, технологиялар мен нарық Су көздерін орнату Су интервалдарын оқшаулау Пайдаланылған суды кәдеге жарату Теңіздегі ТЖ-ға ден қою және жою Мұз жағдайларында пайдалануға арналған апатты-құтқару кемелері Мұнайдың төгілуін жою технологиялары мен процестері Каспий жағдайлары үшін апаттан кейін қалпына келтіру жүйесі Қосындылардың ең аз санымен нысандарды жобалау H 2 S дербес қорғау (мысалы, баллондарсыз) Қашықтықтан басқарылатын жұмыстар, жұмыс орнында мейлінше аз болу ЕҚ, ӨҚ пен ҚОҚ тәуекелдерін басқару Мұз үстінде/астында мұнайдың жайылуы Қабаттағы суларды тазарту әдістері Жабысқақ мұнай үшін суды мұнайдан бөлу әдістері Күкіртті сақтау Күкіртті бөліп алу Күкіртті кәдеге жарату Су көзін диагностикалық бағалау Су басуды бақылау технологиялары Суды тазарту бойынша технологиялар Тәуекелдерді көлемді бағалау және басқару ТЖ-ды жою бойынша іс-шараларды жоспарлау Қауіпсіздікті қамтамасыз ету жүйелері мен процестері Арктика жағдайларында апатты эвакуациялауға арналған көлік құралдары Мұнайдың төгілуіне апаттық әрекет ету (оқшаулау, тазарту және т.б.) ТЖ-ды жою ұңғымаларды каптаждау жүйесі және т.б Ағып кетулерді азайту және бітеу Ағып кетулерді анықтау технологиялары Нысандарды басқару H2S-тен қорғану үшін АДА (ауамен-дем алу аппараты) Тәуекелдерді азайтуға арналған технологиялар және автоматтандыру (мысалы, робототехника, сымсыз техника) «Бір мезгілді операциялар» әдістері Нысандарды басқару Қауіпсіздікті сертификаттау және тәуелсіз тексеру Мұнайдың жайылуына апатты ден қою Қашықтықтан мониторинг/ауадан түсіру Мұнай-суларын бөлудің химиялық және мембраналық технологиялары Мұнай-суларын бөлудің химиялық және мембраналық технологиялары 123 Қазақстанның мұнай-газ саласының өндіруші секторын ғылыми-технологиялық дамытудың жол картасы, 2013 ж тарау 153

79 ӘЛЕУМЕТТІК ЖАУАПКЕРШІЛІК САЛАСЫНДАҒЫ БАСҚАРУДЫ ЖЕТІЛДІРУ тарау 155

80 6.1 Жалпы мұнай-газ саласына арналған ұсынымдар Өзінің ұсыныс сипатына қарамастан «жұмсақ құқық» заңнама сияқты тиімді қолданылады, өйткені компаниялар өзін бәсекелес артықшылық ретіндегі белгілі бір бастамамен ұқсастыру фактісін қарастырады. Мысалы, Global Fortune 250 тізіміне кіретін компаниялардың 95 %-нан астамы ерікті негізде қаржылық емес есептерді жариялайды 124. KAZENERGY қауымдастығы қазақстандық мұнай-газ компанияла рын ӘЖ-ні арттыру үшін ынталандыруға бағытталған ерікті құрал дарды ұсынады. Бұл бастамалар сала өкілдерімен, мемлекеттік органдармен, кәсіподақтармен, іскерлік қауымдастықтармен, ҮЕҰ-мен және басқа да мүдделі тараптармен талқылануы тиіс. 25-кесте. ҚР мұнай-газ компанияларын ӘЖ-ні арттыруға ынталандыру үшін ерікті бастамалар Құрал Басты міндет Компания үшін артықшылықтар Өткізу Дамыған экономикалардың көпшілігінде ӘЖ саласындағы ерікті бастамалар мен стандарттар «жұмсақ құқық» деп аталады, яғни салалық ұйымдар, инвесторлар топтары және мемлекеттік органдар белгілі бір стандарттарды пайдалануды, белгілі бір қағидаларды ұстануды ұсынады. KAZENERGY қауымдастығы өзінің міндетін қазақстандық мұнай-газ компанияларын ӘЖ саласындағы басқару және қызмет ету тәжірибелерін жетілдіруге ынталандыруға және Қазақстанның тұрақты дамуына ықпалдасатын ерікті құралдарды таныстыру деп санайды. ҚР-ның мұнай-газ саласының жыл сайынғы негіздегі Есебін дайындау ӘЖ саласында мұнай-газ компанияларының қызметі мен басқару жүйелерін диагностикалау үшін құралды әзірлеу Жыл сайын халықаралық стандарттарға сәйкес келетін салалық қаржылық емес есептерді шығару Мұнай-газ компанияларына ӘЖ тәжірибелерін дамыту деңгейін бағалауға мүмкіндік беретін құралды әзірлеу және тарату Ақпараттық ашықтықты арттыру және мүдделі тараптардың ақпараттық мұқтаждықтарын қанағаттандыру Компания басшылығының ӘЖ саласындағы компаниялардың қызметі мен басқару жүйесі туралы толық ақпаратты алуы және оны жақсарту жоспарларын әзірлеу Саланың барлық сегменттерін білдіретін кем дегенде 50 компания деректерінің негізінде мұнай-газ саласы үшін GRI нұсқаулығы мен оның салалық қосымшасына сәйкес қаржылық емес есепті дайындау «Әлеуметтік жауапкершілік жөніндегі нұсқаулық» атты ISO ұсынымдарының және қазақстандық әрі шетелдік мұнай-газ компанияларының ең үздік тәжірибелерінің негізінде диагностикалау үшін құралды әзірлеу Мұнай-газ компаниялары қызметкерлерінің ӘЖ мәселелері бойынша біліктіліктерін арттыру Мұнай-газ компанияларының мамандары үшін ӘЖ саласында семинарлар өткізу ӘЖ саласындағы қызметті бағалау, жоспарлау мен іске асыру және қаржылық емес есептерді дайындау үшін іс жүзіндегі дағдыларды алу ӘЖ саласында стратегиялық жоспарлау, қаржылық емес есептілік, мүдделі тараптармен өзара іс-қимыл жасау, ЕҚ, ӨҚ және ҚОҚ саласындағы тәуекелдерді басқару мәселелері бойынша KAZENERGY қауымдастығының негізінде семинарлар өткізу Мұнай-газ компанияларының ӘЖ мәселелері бойынша ең үздік тәжірибелеріне байқауды өткізу. ӘЖ саласындағы ең үздік мамандардың рейтингісін дайындау Мұнай-газ компаниялардың ӘЖ саласындағы ең үздік тәжірибелерін кеңінен қолдану үшін тарату Мұнай-газ компаниялары мамандарының ӘЖ-ні дамытуда жеке қызығушылығын арттыру Мұнай-газ компанияларына іс жүзінде өз тиімділігін дәлелдеген ӘД саласындағы қызмет және басқару тәсілдері жөнінде ұсынымдар беру Мамандардың ӘЖ саласындағы жетістіктерін мойындау және олардың жаңа білім мен дағдыны алуға деген уәждемесін арттыру Бағалаудың айқын критерийлерінің негізінде және тәуелсіз әділ қазылардың қатысуымен ең үздік тәжірибелер байқауын өткізу, байқаудың нәтижелері бойынша кейстер жинағын басып шығару, салтанатты іс-шараны өткізу Бағалаудың айқын критерийлерінің негізінде өңірлерді дамыту, персоналды оқыту, ЕҚ, ӨҚ және ҚОҚ мәселелері бойынша жұмыс істейтін ең үздік мамандардың рейтингісін дайындау, салтанатты іс-шараны өткізу Бірлесіп өткізіледі 124 GRI тарау 6 тарау 157

81 Әлеуметтік жауапкершілік саласындағы басқаруды жетілдіру Басшылықтың көзқарасы: Қазақстанның мұнай-газ саласындағы корпоративтік әлеуметтік жауапкершілік деңгейін арттыру үшін қандай шаралар қажет? Жауаптар ұйымдар атаулардың алфавит тәріпіне лайықты. Питер Костелло Би Джи Қазақстан компаниясының Президенті Мұнай және газ компанияларының тұрақты даму саласындағы есептерді жария етуі ашықтық тың артуына және қарапайым, техникалық емес форматта ұсынылуы тиіс және жұртшылыққа түсінікті болуы тиіс ақпаратқа қол жеткізуді жақсартуға алғашқы қадам болуы мүмкін деп санаймын. Қызметкерлердің, жергілікті қоғамдастықтар мен қалың бұқараның мүдделерін ескеретін бизнесті көрсететін жетекші халықаралық тәжірибелер мен олардың Қазақстанда қолданылу нәтижелерін жариялау компанияларға олардың әлеуметтік аядағы нәтижелерін жақсартуға көмектесуі мүмкін. «Би Джи Групп»-та біз Әлеуметтік тиімділік стандартын қолданамыз, ол бізден тұрақты өзара әрекеттесумен және түрлі мүдделі тараптармен кеңесумен қатар қызметімізге әлеуметтік-экономикалық ықпалдың тұрақты мониторингін жасап отыруды талап етеді. Сондай-ақ стандарт жергілікті қоғамдастықтарға салынған инвестициялар бойынша бастамаларымыздың бағытын айқындап, жергілікті әріптестермен тиімді, ашық әрі өзара тиімді қарым-қатынастарды орнатуға көмектеседі. Мұндай тәсіл компаниямыздың қызметіне арналған «әлеуметтік лицензияны» қамтамасыз ету саласындағы күш-жігерімізді қолдайды. Серік Әбденов ҚазМұнайГаз ҰК компаниясының Адам ресурстарын басқару және еңбекақыны төлеу жөніндегі басқарушы директоры Ең алдымен, бұл әлеуметтік жауапты бизнесті енгізу үшін нормативтік-құқықтық базаны құру (салық жеңілдіктерін және мемлекеттік қолдаудың басқа нысандарын беру, ӘЖ-мен байланысты критерийлерді пайдалану), мұнай-газ компанияларының арасында ӘЖ аясында ең үздік тәжірибелерді тарату. Үкіметтік құрылымдардың, жергілікті атқарушы органдардың бизнес өкілдерімен корпоративтік әлеуметтік жауапкершілік деңгейін арттыру мәселесіне қатысты қатынас жасау өте маңызды. Мысал ретінде, ҚазМұнайГаз ҰК мен басқа да ірі компаниялар қосылған БҰҰ-ның Ғаламдық шартының қағидаттарын ілгерілету туралы келісім. Бұл кәсіпкерліктің әлеуметтік жауапкершілік мәселелеріне тартылу процесіне бастама берді. Тіпті дағдарыс болған жылдардың өзінде-ақ бизнес әлеуметтік дамуға 74 млрд теңге салды. ҚазМұнайГаз ҰК бұдан әрі де ҚР Президенті Н. Назарбаевтың бизнестің әлеуметтік жауапкершілігін дамыту қажеттілігі туралы бастамаларын орындауға өз үлесін қоса береді. Дастан Қожабеков ҚМГИ компаниясының Бас директоры ҚР мұнай-газ саласындағы ӘЖ деңгейін арттыру үшін келесі қадамдар қажет: ӘЖ қағидаттарын әрбір ірі мұнай-газ компаниясының жалпы стратегиясына ендіру; Компанияның барлық қызметкерлерінің ӘЖ қағидаттарын қолдауы және бас қару шылық шешімдерді қабылдау кезінде ескеру; Компанияның қызметіндегі ашықтық және ақпараттық айқындылық; интернет пен әлеуметтік желілерді кеңінен пайдалану; Компанияның қызметін жүзеге асыру кезінде процедуралар мен бизнес-процестерді қалыптау және анық регламенттеу; ӘЖ тиімділігін жан-жақты бағалау; Компания қызметінің тиімділігін арттыруға бағытталған шешімдерді әзірлеу мақсатында мұнай-газ компаниясының қызметіндегі ӘЖ іске асыру нәтижелерін талдау және бақылау. Ерболат Қожабаев ҚМГ ӨМ компаниясының Бас директорының бірінші орынбасары Елбасы Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру мақсаты күш-жігердің шоғырлануын және мемлекет пен кәсіпкерлердің, жеке сектордың және бүкіл қазақстандық қоғамның конструктивті өзара іс-қимылдарын талап етеді деп атап өтті. Қазіргі уақытта бүкіл әлемде бизнестің әлеуметтік жауапкершілігі адамзаттың тұрақты даму негіздерінің бірі болып танылған. Іс жүзінде әлемдегі ең ірі компаниялар, оның ішінде мұнай-газ компаниялары осы қағидаттың негізінде жұмыс істейді. Біздің ойымызша, Қазақстанда корпоративтік әлеуметтік жауапкершіліктің кеңінен таралуы үшін ӘЖ-ні реттейтін ұлттық саясатты қабылдау және салық жеңілдіктерін одан әрі жетілдіру қажет тарау 6 тарау 159

82 Әлеуметтік жауапкершілік саласындағы басқаруды жетілдіру Дамиано Ратти КПО компаниясының Бас директоры Кез келген бизнес үшін мүдделі тараптармен өзара іс-қимыл жасау маңызды болып табылады, өйткені біз бір бірімізге өзара ықпал етеміз. Ықтимал тәуекелдерді, мүмкіндіктерді және мәселелердің оңтайлы шешімін анықтау үшін байланысты қолдап тұру және конструктивті өзара іс-қимыл жасау өте маңызды. Мүдделі тараптармен мұндай өзара іс-қимыл жасаудың мысалы ретінде КПО-ның Табиғатты қорғау іс-шараларының жыл сайынғы жоспарын келісу бойынша жыл сайын өткізілетін қоғамдық тыңдауларды келтіре аламын. Жұртшылықпен және бақылаушы органдармен мұндай диалог бізге жоспарланған әрекеттер бойынша кері байланысты алуға мүмкіндік ашады, ал жұртшылықта өз пікірін білдіру мүмкіндігі пайда болады. Мүдделі тараптармен осылайша өзара іс-қимыл жасай отырып, компаниялар ӘЖ деңгейін арттыруда. Вэй Юйсян ПетроҚазақстан компаниясының Президенті Әлеуметтік корпоративтік бағдарламалардың атаулылығын насихаттау, сондай-ақ олардың өңірлік мұқтаждықтарға сәйкестігі олардың тиімділік деңгейіне міндетті түрде оң әсер етер еді. 6.2 Мұнай-газ компанияларына арналған ұсынымдар Қазақстанның мұнай-газ компаниялары корпоративтік басқарудың ең үздік тәжірибелерін ұстанатындығын және ӘЖ саласында қызметті дамытуды мүдделі екендігін түсіне отырып, KAZENERGY қауымдастығы сала қатысушыларына ӘЖ саласындағы басқару жүйесін жетілдіру жөнінде өз ұсынымдарын береді. Бұл ұсынымдарды өзінің ағымдағы жай-күйін айқындау және ӘЖ саласындағы басқарушылық тәжірибелерін халықаралық тәжірибелерге сәйкес келтіру бойынша іс-шаралар кешенін әзірлеу үшін түрлі көлемді және сегментті компаниялар пайдалана алады. Жол картасы бес кезеңнен тұрады, бұл ретте компания өзі орналасқан кезеңнен бастап іс-шараларды өткізе алады. 1-кезең. Мүдделі тараптарды оқыту және елеулі аспектілерін талдау. Компанияға ӘЖ контекстінде өзіне маңызды аспектілерді анықтау және маңызды аспектілер картасын жасау қажет, бұл ретте ол Шолуды дайындау үшін пайдаланылған тәсілдерге сүйене алады («Шолу туралы» 7-тарауды қараңыз). Компания басшылығының қолдауын қамтамасыз ету үшін мақсатына лайық іс-шара стратегиялық сессия болуы мүмкін, әрі онда басшылар ӘЖ саласындағы негізгі ұғымдар мен үрдістер жайында біле алады, маңызды аспектілер мен мүдделі тараптарды талдау нәтижелерін талқылай алады. 2-кезең. ӘЖ саласындағы қызметті және басқару жүйесін диагностикалау. Компанияға өз тәжірибелерін жетекші компаниялардың мысалдарымен және халықаралық стандарттардың талаптарымен салыстыра отырып (мысалы, ISO 26000), басқару жүйесін және ӘЖ-нің барлық негізгі тақырыптары бойынша операциялық қызметті бағалаған жөн. Жасалған бағалаудың негізінде компания кемшіліктерді анықтай, тәуекел салаларын анықтап, түзететін іс-шараларды әзірлей алады. Абат Нұрсейітов ҚМГ БӨ Бас директоры 3-кезең. ӘЖ саласындағы Стратегияны әзірлеу. Компанияға ӘЖ саласындағы өз қызметіне SWOT-талдауды жасаған жөн және әлеуметтік әрі экологиялық мәселелерді басқару оның ұзақ мерзімді даму стратегиясымен қалайша байланысты екендігін саралаған жөн. Жасалған талдаудың негізінде компанияның ішінде басшылар үшін БТК байланысты болуы мүмкін ӘЖ саласындағы стратегиялық мақсаттарды әзірлеу және келісу қажет. Бұл ретте ӘЖ саласындағы басқару үшін жауапкершілікті басқарма, директорлар кеңесі және компанияның функционалдық бөлімшелерінің деңгейінде анық бөлу қажет. Көптеген елдерде мемлекет жер қойнауын пайдаланушыларды жергілікті халыққа заңнамалық деңгейде бекітілген қосымша жеңілдіктерді беру және қолайлы жағдайлар жасау есебінен бұдан ла үлкен әлеуметтік қолдауды көрсетуге ынталандырады. Саладағы ӘЖ деңгейін арттыру үшін бизнестің, мемлекеттің және азаматтық қоғамның бірлескен күш-жігері қажет. Салынған әлеуметтік инвестициялардың тиімділігін бағалаудың нақты критерийлерін жасау және мемлекет пен бизнестің әлеуметтік жауапкершілігінің аражігін қатаң ажырату қажет тарау 6 тарау 161