FRÁGREIÐING UM UMSKIPAN AV OGNARVIÐURSKIFTUM FØROYA BANKA

Transkript

1 FRÁGREIÐING UM UMSKIPAN AV OGNARVIÐURSKIFTUM FØROYA BANKA (Úr ársfrágreiðingini frá 1997 hjá Fíggingargrunninum) 1. INNGANGUR Tá føroyska bankakervið varð endurskipað í1992 og 1993 yvirtók Fíggingargrunnurin frá 1992 allan partapeningin í p/f Sjóvinnubankanum og p/f Føroya Banka, sum síðani, í apríl 1994, vórðu lagdir saman undir heitinum p/f Føroya Banki. Av tí upprunaliga partapeninginum í p/f Føroya Banka, sum var 250 mió. kr., lat grunnurin síðani umleið partaeigarum í teimum gomlu bankunum 0,6 % av partapeninginum. Partapeningurin varð í 1997 niðurskrivaður 75 mió. kr. niður í 175 mió. kr. Í felagsfráboðanini frá 3. november 1995 hava Føroya Landsstýri og danska stjórnin sagt seg vera samd um, at fíggingargrunnurin sum frálíður ikki skal eiga Føroya Banka. Hvussu og nær ognarviðurskiftini í bankanum skula normaliserast er sostatt ein politiskur spurningur, sum Føroya Landsstýri og danska stjórnin gera av í felag. Nevndin fyri grunnin hevur tó hildið, at hon eigur at leggja fram eina lýsing av teimum spurningum, sum taka seg upp av tí, at grunnurin sum frálíður ikki skal eiga bankan. Hetta kann í prinsippinum gerast á tvinnanda hátt: 1. Ognin hjá fíggingargrunninum kann latast einum øðrum almennum stovni. Ein slík loysn verður ikki hildin at elva til stórvegis trupulleikar og er tí ikki viðgjørd í hesi frágreiðing. Nevndin fyri grunnin heldur, at verður politisk avgerð tikin um, at tað almenna framvegis skal eiga Føroya Banka, so er mest nærliggjandi loysnin at lata fíggingargrunnin halda fram sum eigara ella kanska flyta ognina til ein annan samsvarandi stovn, sum eins og fíggingargrunnurin kann vera fríholt millum politisku skipanina og leiðslu bankans. Nevndin í fíggingargrunninum heldur, at tað hevur avgerandi týdning, at fríholt er millum politisku skipanina og bankaleiðsluna. 2. Ein fullfíggjað ella partvís privatisering av Føroya Banka. Hetta reisir fleiri spurningar, sum krevja nærri lýsing. Til tess at gera eina slíka greining setti grunnurin 26. juni 1996 ein arbeiðsbólk við hesum limum: - Knud Heinesen, formaður - John P. Danielsen - Bjarni Olsen og - Jørn Astrup Hansen Skrivstovan hjá grunninum hevur virkað sum skrivstova fyri arbeiðsbólkin, sum eftir tørvi hevur kunnað leitað sær ráð hjá serfrøðingum. Arbeiðsbólkurin fekk til setning eitt nú at viðgera hesar spurningar, sum hava verið frammi í almenna orðaskiftinum: Sjónarmið í øðrum Norðurlondum um fyrimunir og vansar við, at bankar eru almenn/ privat ogn. - Hvør fær ágóðan av eini normalisering? - Møguleikarnir fyri, at partapeningurin kann fáast heilt ella fyri ein part á privatar hendur í Føroyum. - Nær er best heilt ella partvíst at privatisera bankan, herundir hvussu ein líðandi normalisering kann fremjast?

2 - Hvussu kann tryggjast, at tann rætti prísurin fæst fyri tey partabrøv, sum grunnurin selur í sambandi við fullfíggjaða ella partvísa privatisering av bankanum? - Hvussu kann tryggjast, at partabrøv síðani kunnu umsetast, og hvussu fæst ein effektiv príssetan í lag á einum sekunderum marknað fyri partabrøvini? - Kann ávirkanin í bankanum býtast soleiðis, at atkvøðurætturin ikki nýtist at svara til býtið av partabrøvum (avmarkingar í atkvøðurætti)? - Hvussu verður tryggjað, at ognarviðurskiftini í bankanum virka sum minst kappingaravlagandi? Arbeiðsbólkurin, sum hevur virkað undir nevndini í grunninum, hevur gjørt hesa frágreiðing í samarbeiði við Jakob Dynnes Hansen, undirstjóra, og Claus Bo Nielsen, projektmedarbeiðara, frá Aros Securities. Frágreiðingin er býtt í fýra partar aftrat innganginum. Í 2. parti verða umrøddar royndir, sum eru gjørdar í Norðurlondum við statsligari luttøku í handilsbankum, og sjónarmið um, antin staturin skal fara burturúr aftur ella framvegis eiga í slíkum bankum. Í 3. parti verður tann aktuella støðan í Føroya Banka og forsøgan viðgjørd. Í 4. parti verða lýstir ymsir møguleikar fyri og ymsar próvgrundir fyri (og ímóti) at privatisera Føroya Banka, herundir hvørji fyrilit mugu takast og hvørjir trupulleikar taka seg upp. Í 5. parti verður lagdur fram ein myndil fyri fullari ella partvísari privatisering og nakrar metingar um, hvønn týdning ein slík broyting hevur fyri føroyska samfelagið. 2

3 2. ROYNDIR Í HINUM NORÐURLONDUM Bæði í Noregi, Svøríki og Finnlandi hevur bankasektorurin verið í álvarsamari kreppu fyrst í 1990unum. Í hesum londum var kreppan mett at vera so hóttandi fyri javnvágina í fíggjarligu skipanini, at staturin gjørdi av at leggja uppí við stuðulstiltøkum fyri teir bankarnar, sum vóru í kreppu. Í Danmark hevur eisini verið neyðugt við munandi burturleggingum í peningastovnunum, og fleiri smáir peningastovnar hava verið í kreppu so ella so. Staturin og tjóðbankin hava í nøkrum førum verið noyddir at stuðla til tess at tryggja, at loysnir komu burtur úr vanliga sum samanlegging millum kreppubankan og ein annan banka. Stuðulsupphæddirnar í Danmark hava tó verið munandi minni enn í hinum Norðurlondum, og peningastovnasektorurin sum heild kann ikki sigast at hava verið í kreppu, soleiðis sum hann hevur verið í Svøríki, Finnlandi og Noregi. BURTURLEGGINGAR, TAP OG ALMENNUR STUÐUL TIL PENINGASTOVNAR Í DANMARK, SVØRÍKI, NOREGI, FINNLANDI OG FØROYUM 1 Burturleggingar og tap a) Almennur stuðul b) Í mia. í egnum gjaldoyra Í pst. av útláni d) Í pst. av BTÚ d) Í pst. av javna d) Í mia. í egnum gjaldoyra Í pst. av BTÚ d) Danmark c) 44,5 9,1 5,2 4,5 3,9 0,4 Svøríki 151,6 17,9 10,5 10,1 65,0 4,1 Noreg 39,2 8,4 5,6 6,6 25,0 3,6 Finnland 46,4 13,1 9,8 6,2 38,6 8,1 Føroyar e) 4,0 46,0 68,7 36,8 2,7 46,4 Notur: a) Kumulerað tøl (í Føroyum eru tølini fyri ). b) Veruliga útgoldin stuðul; fyri Svøríki og Danmark til endan av september 1994; fyri Danmark og Føroyar fyriuttan afturgjaldingar. c) Fyriuttan Føroyar. d) BTÚ fyri árið 1991, útlán og javni pr. 31. des e) Viðmerkjast skal, at peningastovnarnir í Føroyum í størri mun enn í hinum Norðurlondum veita bankalán til endamál, sum í øðrum londum vanliga verða fíggjað við realkredittlánum. Til tess at fáa eina fatan av, hvussu stórir trupulleikarnir í peningasektorinum í Norðurlondum hava verið, er í talvuni omanfyri víst, hvussu stórur partur burturleggingar og tap og almennur stuðul vóru av javnunum og útlánunum hjá peningastovnunum og av BTÚ í teimum einstøku londunum. Tað eru tær kumuleraðu burturleggingarnar, tapini og stuðulin fyri tíðarskeiðið , sum eru sett í mun til bankanna útlán, javna og BTÚ fyri Sum sæst vóru burturleggingar og tap sløk 70% av BTÚ fyri 1991 í Føroyum móti 5-10% í hinum londunum. Eisini í mun til útlán og javnar vóru burturleggingar og tap ein munandi størri partur í Føroyum enn í hinum londunum. Tann almenni stuðulin til peningastovnarnar var somuleiðis ein nógv størri partur av BTÚ enn í hinum Norðurlondum. Bankakreppan hevur sostatt lutfalsliga sæð verið nógv størri í Føroyum enn í hinum Norðurlondum. Haraftrat skal verða viðmerkt, at tann almenni stuðulin til peningastovnarar í Danmark hevur verið munandi minni enn í Svøríki, Noregi og Finnlandi, hóast burturleggingar og tap eisini hava verið stór í Danmark. Í Danmark hava nakrir fáir peningastovnar verið í kreppu í 1990unum. Bert í sambandi við Varde Bank lat staturin fíggjarligan stuðul sum eitt statstryggjað lán frá tjóðbankanum. Haraftrat hevur staturin veitt vanliga trygd fyri bráðfeingis gjaldføristilflutningi í nøkrum bankakreppum. Í Grønlandi hava ongar bankakreppur verið í 1990unum. Síðani Nuna Bank og Grønlandsbanken vórðu lagdir saman í 1996 (við seinni nevnda sum tann, ið helt fram) er bert ein lokalur peningastovnur í Grønlandi. Men hann hevur stóra kapping frá bæði donskum og útlendskum peningastovnum, sum serliga leggja seg eftir at fáa vinnulívskundar. Seks partaeigarar eiga umleið 2/3 av partabrøvunum í Grønlandsbanken. Teir fevna um tríggjar teir størstu donsku peningastovnarnar, tjóðbankan, ein grunn undir heimastýrinum og 1 Kelda: fyri Danmark, Finnland, Noreg og Svøríki Den danske pengeinstitutsektor, Økonomiministeriet 1994; fyri Føroyar egin tøl. 3

4 ein danskan íløgustovn. Hini partabrøvini eigur eitt stórt tal av einstaklingum í Grønlandi og Danmark eins og einstakir íløgustovnar. Hesi partabrøv verða í ávísan mun støðugt handlað á Københavns Fondsbørs. Hjá Grønlandsbankanum eru ongar avmarkingar í viðtøkunum um sølu av partabrøvunum (so sum eigara- /atkvøðuavmarking) og har tykist ikki vera sterkur politiskur vilji til at tryggja sær grønlendskt tamarhald á bankanum. Í Svøríki, Noregi og Finnlandi 2 endaði kreppan við, at staturin við kapitaltilflutningi gjørdist høvuðs- ella einaeigari í nøkrum av landsins størstu bankum. Í Svøríki fingu Nordbanken og Göta Bank størsta kapitalflutningin, tilsamans 65 mia. svenskar krónur. Tey vánaligu engagementini vórðu løgd út í tvey feløg, Securum og Retriva, sum staturin veðhelt fyri við stórum upphæddum. 1. januar 1994 yvirtók Nordbanken Göta Bank. Selt er burtur av statsins partabrøvum í Nordbanken, so staturin nú hevur 42,5 % av partapeninginum. Í 1997 er avtala gjørd um, at Nordbanken skal samarbeiða við tann finska Merita Bank. Eitt holdingfelag, har svenski staturin eigur 25,5 %, skal eiga bankarnar. Tilsamans verða Nordbanken og Merita Bank størsti banki í Skandinavia. Securum og Retriva hava fingið selt næstan allar ognirnar og tað, sum eftir er, fer til eitt nýtt felag. Í Svøríki hevur eftir kreppuna gingið nógv skjótari framá enn roknað varð við í 1991/92. Í Finnlandi rakti kreppan næstan allar peningastovnar. Av tí, at óttast varð fyri, at váðafúsur kapitalur fór at vanta í stórum, útvegaði staturin 8 mia. markar sum lán, sum kundi broytast til preferensukapital, t.d. um solvensurin hjá peningastovnum fór niður um lógarkravda minstamarkið. Umvegis eitt holdingfelag kom finski tjóðbankin at eiga fjórðstørsta bankan Skopbank. Tey vánaligu engagementini hjá bankanum vórðu løgd út í tvey feløg, sum yvirtóku ídnaðarpartin ávíkavist fastognir og partabrævaognir. Meginparturin av teimum góðu engagementunum í Skopbanken vórðu síðani seld finsku deildini av Svenska Handelsbanken. Treytað av, at 41 sparikassar løgdu saman, setti statsins trygdargrunnur haraftrat pengar í samanlagda felagið Sparbanken Finland. Seinni avgjørdi stjórnin at leggja tey vánaligu engagementini í felagið Arsenal og selja fýra øðrum bankum tann góða partin. Teir finsku kreppubankarnar hava orsakað av kreppuni fingið tilfluttar slakar 50 mia. markar og hava fingið veðhald fyri útivið 40 mia. markum. Í Noregi veitti staturin bankunum partapening í stóran mun og endaði sum megineigari í teimum trimum størstu handilsbankunum, Den norske Bank, Kreditkassen og Fokus Bank. Staturin átti eisini Oslo Bank allan sum hann var, men hann varð lagdur niður. Síðani er selt burturav partapeninginum í øllum hesum trimum bankum, so staturin ikki longur eigur í Fokus Bank, meðan tann almenni parturin av Den norske Bank og Kreditkassen framvegis er ávíkavist 52% og 51%. Tað hevur verið vanlig stevna í Norðurlondum, at teir bankarnir, sum orsakað av kreppuni komu á almennar hendur, skuldu privatiserast aftur so skjótt, sum umstøðurnar loyvdu tí. Sum skilst halda teir, ið hvussu so er í Svøríki og Finnlandi, at tað var heilt natúrligt, at privatiseringin varð framd sum skjótast, og teir hugsaðu als ikki um, at staturin skuldi verða verandi eigari. Í øllum trimum londum varð dentur kortini lagdur á, at fyritreytin fyri at privatisera bankarnar aftur var, at handilsliga grundarlagið fyri rakstrinum var í lagi. Tað samsvarar við tíðarandan so vítt møguligt at sleppa undan almennari luttøku innan sektorar, so sum vøruframleiðslu og fíggjarligt virksemi, sum virka/skulu virka undir marknaðartreytum, sbr. fleiri OECDfrágreiðingar. Millum teir vansar, sum vanliga verða nevndir viðvíkjandi tí, at tað almenna eigur virkir og peningastovnar, eru kappingaravlaging, lágur faktormobilitetur orsakað av lítlum húsagangsvanda og vandi fyri óskilvísari stýring undir politiskt settum fyriteytum. Millum tær vanligu próvgrundirnar fyri, at tað almenna skal eiga, eru óheppin marknaðarviðurskifti, natúrligt monopol ella vilji til at tryggja virksemi í einum týðandi sektori. Líkt er til, at teir hvørki í Noregi, Svøríki ella Finnlandi ivast í, at partabrøvini í teimum almennu bankunum fáa sítt rætta marknaðarvirði, tá viðurskiftini hava javnað seg og partabrøvini verða seld á marknaðinum. 2 Kelda: Den danske pengeinstitutsektor (Økonomiministeriet 1994), Stortingsmelding nr. 39 ( ), Norges offentlige utredninger 1992:30 og annað tilfar 4

5 Mótsett Føroyum hava hesi lond ein hampiliga væl virkandi virðisbrævamarknað, sum kann tryggja eina haldgóða prísásetan, og at partabrøvini kunna verða umsett í framtíðini. Í Noregi hava higartil verið fleiri ivaspurningar, tá talan er um at bjóða partabrøvini í landsins størstu bankum út til fría sølu. Orsøkin er ynskið um at tryggja støðug ognarviðurskifti í teimum báðum størstu norsku bankunum, og at tryggja, at tær mest týðandi avgerðarheimildirnar verða verandi í Noregi eins og at tryggja, at nóg væl verður gáað eftir møguleikunum fyri at menna vinnulívið í Noregi. Stjórnin tykist tó nú at hava ta støðu, at statsligi ognarparturin í Den Norske Bank og Kreditkassen skal minkast niður í 1/3 úr tí meiriluta oman fyri 50%, sum staturin í løtuni hevur. Teir rokna við, at staturin kann forða fyri viðtøkubroytingum, sum stríða ímóti tjóðskaparligum áhugamálum, um hann framvegis eigur ein triðing. Av tí, at tjóðarskaparlig fyrilit ikki kundu brúkast sum grund fyri, at staturin helt fram sum eigari í Fokus Bank, sum er landspartabanki, varð ikki mælt til, at staturin skuldi halda fram sum eigari í hesum banka. Sum nevnt, er Fokus Bank seinni seldur privatum áhugamálum. Í Íslandi hava ongar bankakreppur verið í tíðarskeiðnum, sum her verður umrøtt. Hinvegin hava íslendingar viðgjørt ognarviðurskiftini í bankum sum heild 3. Tveir av landsins trimum handilsbankum, Landsbankan og Búnaðarbankan, hevur ríkið átt fult og heilt alla ta tíð, teir hava verið til. Í 1997 varð uppskot lagt fyri altingið um at skipa hesar báðar bankar um til partafeløg. Sama lóggávan hevði eisini í sær, at fýra almennir grunnar, sum veita íløgulán, skuldu leggjast saman pr. 1. januar Teir verða lagdir saman í tveir nýggjar fíggjarstovnar: Íslendska Íløgubankan, sum verður skipaður sum partafelag, og Nýggja Vinnuíløgugrunnin, sum verður skipaður sum óheftur stovnur á statsins hondum. Partabrøvini í teimum nýggju bankunum verða ikki seld uttan Altingsins góðkenning, men ídnaðarmálaráðharrin kann kortini loyva at skriva út og selja nýggj partabrøv til tess at styrkja kapitalgrundarlagið hjá bankunum. Tann parturin av partapeninginum, sum staturin ikki eigur, má ikki fara upp um 35% av øllum partapeninginum. Hinvegin hava teir longu givið loyvi til at selja upp í 49% av partapeninginum í Íslendska Íløgubankanum. Skal meiri seljast, krevst góðkenning frá Altinginum. Tann partvísa privatiseringin er ein liður í politikkinum hjá stjórnini at taka tað almenna burtur úr sektorum, har teir halda almenna luttøku vera óneyðuga. Høvuðsendamálini við umskipanini av hesum fíggjarstovnum eru at skerja statsligu luttøkuna í fíggjarsektorinum, skerja nýtsluna av statsligum trygdum, eggja til kapping, økja effektivitetin, breiðka útboðið av tænastum, gera útlendingar áhugaðar v.m. Íslendingar eru hugaðir fyri, at stovnarnir, sum staturin eigur burtursæð frá Vinnuíløgugrunninum skula skipast á sama hátt sum meginparturin av fíggjarsektorinum í og uttanfyri Ísland, tvs. sum partafeløg, og at teir skula virka undir somu treytum sum privatir stovnar, eisini í skattasamanhangi. Ikki er avgjørt, hvussu partabrøvini í teimum báðum bankunum verða seld, men mest sannlíkt er, at tey verða seld í stigum, kanska í tveimum umførum: 1) til almenningin fyri fastan prís til tess at tryggja, at partabrøvini verða seld víða og 2) til stórar investorar í Íslandi ella útheiminum umvegis eina størri sølu, sum kann tryggja, at tey, sum gera íløguna, fáa ávirkan. Íslendski Íløgubankin er ein nýggjur stovnur, hvørs virkisháttur ikki enn er komin í fasta legu. Hetta kundi tala fyri, at tað er skilagott fyrst at selja til stórar investorar, sum so kunna vera við til at seta kósina fyri framtíðar virkseminum. Tað er eitt endamál í sjálvum sær at tryggja, at partabrøvini í teimum privatiseraðu fíggjarstovnunum verða skrásett á íslendska virðis- og partabrævamarknaðinum. Tá kunna teir virka eftir reglunum hjá børsinum, eitt nú kunna marknaðin og loypandi bjóða partabrøv til sølu. Hetta hevði eisini samsvarað við ynski stjórnarinnar um, at fíggjarligu marknaðirnir í Íslandi skulu vaksa, fyrst og fremst gjøgnum virðis- og partabrævamarknaðin. 3 Kelda: Structural Changes in the Financial Markets in Iceland, Information Memorandum, Ministry of Commerce Iceland, august

6 3. FØROYA BANKI a. Føroyski peningastovnasektorurin Til 1993 vóru 3 bankar og 3 sparikassar í Føroyum. P/f Føroya Banki varð stovnaður í 1906 eftir stigtakan frá Føroya Løgtingi. Landmandsbanken (nú Den Danske Bank), sum veitti trygd fyri partabrævatekningini, noyddist at tekna nógv tann størsta partin, og heilt fram til 1993 varðveitti Den Danske Bank meirilutan av partabrøvunum í Føroya Banka. Við ársenda 1991 var javni bankans (við trygdum) kr. mió. kr. Partapeningurin var 137,5 mió. kr. og eginpeningurin í bankanum var bókførdur til 500 mió. kr. P/f Sjóvinnubankin varð stovnaður í Drívandi megin í stovnan bankans var Føroya Skipara- og Navigatørfelag, og bankin hevði frá fyrsta degi serliga til endamáls at virka fiskivinnuni til frama. Fyrst í 1950unum kom bankin í álvarsamar trupulleikar, og kapitalgrundarlagið varð endurskipað í Føroya Fiskasøla og Føroya Sjóvátrygging teknaðu tann nýggja partapeningin. Fiskasølan og Sjóvátryggingin vóru síðani størstu partaeigarar í bankanum og áttu til 1992 tilsamans 2/3 av partapeninginum. Við ársenda 1991 var javni bankans (við trygdum) mió. kr. Partapeningurin var 98 mió. kr., og eginpeningurin var bókførdur til 432 mió. kr. P/f Fossbankin varð stovnaður í Bankin, sum var ein nichebanki, varð ikki stórur, og hann fór á húsagang í Føroya Sparikassi, sum hevur deildir í meginpartinum av landinum, varð stovnaður í Millum teirra, sum tóku stig til stovnanina, var amtmaðurin Fr. F. Tillisch. Norðoya Sparikassi varð stovnaður í 1919 og Suðuroyar Sparikassi í Í báðum førum vóru tað vinnulívsmenn, sum tóku stig til stovnanina. Sparikassarnir virkaðu til 1994 eftir tí gomlu donsku sparikassalógini. Lógin kravdi serliga trygd, tá lán vórðu veitt, og størsti parturin av útlánunum eru tí veðskuldarlán í sambandi við bygging. Lógarbroytingin í 1994 veitir sparikassunum møguleika fyri at víðka virkisøkið við fleiri vinnulánum. b. Bankahúsagangurin Bæði Føroya Banki og Sjóvinnubankin komu í í álvarsamar trupulleikar. Bankarnir burturløgdu og avskrivaðu ávikavíst og mió. kr uppá skuldarar tilsamans 46% av øllum útlánum og trygdum. Neyðugt var at avskriva tann gamla partapeningin, og bankarnir fingu ávíkavist og mió. kr. í nýggjum kapitali. Av kapitaltilflutninginum vórðu mió. kr. fingnar til vega gjøgnum Fíggingargrunnin frá 1992, sum í november 1993 gjørdist einsamallur partaeigari í báðum bankunum. c. Samanleggingin Frá 1. januar 1994 at rokna vórðu bankarnir báðir lagdir saman undir heitinum p/f Føroya Banki. Tilsamans hevði tann samanlagdi bankin 279 mió. kr. í eginkapitali, av teimum var partapeningurin 250 mió. kr. Ein týðandi partur av teimum ógvuliga stóru burturlegginginum er síðani umsettur í avskrivingum ella afturfluttur um raksturin. Í tíðarskeiðnum frá 1. januar 1990 til ársenda 1997 hava teir báðir bankarnir (síðani 1994 p/f Føroya Banki) um korrektivkontoina avskrivað tilsamans mió. kr., og síðani samanleggingina eru netto tilsamans 389 mió. kr. av burturleggingunum afturfluttar. Síðani samanleggingina hevur p/f Føroya Banki havt 909 mió. kr. í avlopi tilsamans fyri skatt. Goldnar eru 56 mió. kr. í skatti, og av nettoavlopinum øllum, tilsamans 853 mió. kr., hevur bankin síðani útgoldið partaeigarum sínum tilsamans 303 mió. kr. Av hesi upphædd eru 78 mió. kr. útgoldnar sum útbýti, meðan 225 mió. kr. eru útlutaðar í sambandi við, at kapitalurin er niðurskrivaður. Við ársenda 1997 hevði Føroya Banki sostatt 828 mió. kr. í bókførdum eginkapitali. d. Fíggjarmarknaðurin í Føroyum Orkan í teimum føroysku peningastovnunum, og tá serliga bankunum, var undan húsaganginum í sera stór, sammett við tann tørv, sum føroyski búskapurin hevði á bankatænastum. Tann serliga, ógvuliga 6

7 fyrimunarliga skattingin av rentum av innistandandi pengum í føroyskum peningastovnum, sum virkaði eins og ein studningur til peningastovnarnar, gjørdi sítt til, at peningastovnarnir vunnu á allari aðrari privatari kreditt- og kapitalveiting, og privat fíggjarkrøv fóru fyri tað allarmestra gjøgnum peningastovnarnar. Ósamsvarið í skattingini av innláns- og útlánsrentum hevði óivað við sær eitt ikki so lítið arbitragevirksemi, sum í sjálvum sær hevði við sær, at inn- og útlánini hjá peningastovnunum, helst serliga bankunum, vuksu sera nógv. Síðani reglurnar um skatting av innlánsrentum eru broyttar, er arbitragevirksemið hildið uppat og teir fyrimunir, sum peningastovnarnir høvdu í kappingini orsakað av rentuskattaskipanini, eru stórt sæð burtur. Hetta saman við teimum ógvusligu avskrivingunum og burturleggingunum í bankunum í hevur skert partin hjá bankunum í útlánsmarknaðinum ógvuliga nógv, sbr. talvuna niðanfyri. Eisini hjá landsstýri, teimum almennu grunnunum og donsku kredittfeløgunum eru útlánini fallin nógv í 1990unum. Eins og hjá bankunum hevur hetta fall í stóran mun staðist av avskrivingum og burturleggingum. Gongdin í útlánunum í Føroyum sæst á talvuni niðanfyri. ÚTLÁNSMARKNAÐURIN Í FØROYUM Við ársenda 1990 a) 1996 c) mió. kr. % mió. kr. % Bankarnir Sparikassarnir Peningastovnar tils Tryggingarfeløg Grunnar Landsstýrið Uttan-føroyskir lánveitarar b) Tilsamans a) Kelda: Information Memorandum on the Faroe Islands 1992 (Landsbanki Føroya) b) Meting grundað á omanfyristandandi keldu og uttanlandsskuldaruppgerðina fyri 1990, jb. Hagtíðindi nr. 3, 1997, p. 10 c) Kelda: Roknskapir hjá peningastovnum fyri 1996 og meting grundað á kravjavnan fyri 1996, jb. Hagtíðindi nr. 3, 1997, p Her sæst, at útlán bankanna í tíðarskeiðinum frá 1990 til 1996 eru minkað næstan 5 mia. kr.; mett eftir bókførdum útlánum er marknaðarparturin fallin úr 33 niður í 21%. Ein (minni) partur av frágreiðingini er, at Fossbankin í 1993 gavst at virka. Ein onnur orsøk er tann clearing millum innlán og útlán, sum bankasamanleggingin í 1993 gjørdi nattúrliga. Hetta hevur ávirkað bæði innlán og útlán. Týdningarmesta frágreiðingin er kortini tær ógvuliga stóru burturleggingarnar, góðar 4 mia. kr., sum bankarnir niðurskrivaðu sína bókførdu áogn við í Bankarnir hava mist innlán í stóran mun, síðani kreppan byrjaði. Tað stendst ikki minst av, at innlán orsakað av broyttum skattareglum er brúkt til at gjalda aftur útlán. Men hartil kemur, at bankarnir (bankin) serliga í sambandi við ógvusliga ófriðin í mistu ikki heilt lítið av innláni til sparikassarnar og útheimin. Helst er ein partur av innlánunum seinni settur í virðisbrøv. Gjøgnum landsbankan hevði landsstýrið soleiðis við ársenda 1997 sett umleið 2/3 av sínum gjaldføri, sum var umleið 1 mia. kr., í krøv mótvegis donskum peninga- og kredittstovnum. Gongdin í innlánunum hjá bankunum og sparikassunum sæst á talvuni niðanfyri: INNLÁN Í TEIMUM FØROYSKU PENINGASTOVNUNUM a) Við ársenda mio kr % mio kr % Bankarnir Sparikassarnir Tilsamans a) Kelda: Roknskapir fyri 1990 og

8 Sum sæst hevur bankasektorurin mist ein ógvuliga týðandi part av innlánunum øllum. Aftrat teimum orsøkum, sum longu eru nevndar, herundir clearingini millum innlán og útlán, tykjast tvinni viðurskifti aftrat at hava sítt at siga. Annað er, at lutfalsliga nógvu vinnulívs- og privatkundarnir, sum høvdu konti í báðum bankunum, tá bankarnir vórðu lagdir saman, komu út í, at trygdin frá Innskjótaratrygdargrunninum fyri teirra viðkomandi var skerd úr í mesta lagi 2 x kr. til í mesta lagi kr. Men hetta kundu teir bøta aftur við at flyta annað innlánið yvir í ein sparikassa. Hitt er, at sparikassarnir við teirri broyting, sum varð gjørd í lógargrundarlagnum fyri peningastovnarnar pr. 1. juli 1994 fingu atgongd til at virka á økjum, har bankarnir higartil høvdu verið einsamallir. e. Kapital- og solvensviðurskiftini Føroya Banki hevði við ársenda mió. kr. í eginkapitali. Til hetta svarar eitt solvensprosent, sum er 33,5, ið kann tykjast stórt, tá lógarinnar minstakrav er 8%. Solvensprosent bankans verður kortini ikki bert ásett eftir, hvussu stórur eginpeningurin er, men eisini av teimum serligu útrokningarreglunum, sum eru í banka- og sparikassalógini. Solvensprosentið skal tí ikki metast einsamalt. Í sambandi við búskaparliga skrædlið í avskrivaðu og burturløgdu Føroya Banki og Sjóvinnubankin, sum áður nevnt, tilsamans 4 mia. kr. uppá skuldarar. Afturfyri hesar fingu bankarnir tilfluttar tilsamans 3 mia. kr. í nýggjum kapitali. Hesin kapitalur er í ávísan mun brúktur til at økja um nettogjaldførið hjá Føroya Banka. Hetta skal síggjast í sambandi við afturstigið í føroyska búskapinum, sum síðani 1989 hevur havt við sær ógvuliga lítið íløguvirksemi og samsvarandi lítlan tørv á at taka lán í peningastovnunum. Men Føroya Banki hevur, sum áður nevnt, eisini í ávísan mun mist marknað til sparikassarnar. Tá solvensprosentið verður roknað út, eru útlán uppi í nevnaranum við fullari vekt, meðan tey gjaldføru aktivini bara viga lítið í útrokningini. Í stóran mun verður als ikki roknað við gjaldførum aktivum, tá solvensprosentið verður roknað út. Tað er sostatt bæði broytingin í bankans aktivsamanseting og tann lutfalsliga stóri vøksturin í bankans eginkapitali, sum hava elvt til tað stóra solvensprosentið í bankanum. Marknaðarstøðan hjá Føroya Banka er aftur komin í eina trygga legu og roknast má við, at framgongdin í búskapinum um ikki so langa tíð fer at síggjast aftur í nýggjum íløgum og einum lánstørvi, sum svarar til. Bruttotjóðarúrtøkan fall árini nominelt meir enn 30%, men síðani 1995 hevur verið árligur vøkstur uppá 7-8% og vánir eru um, at vøksturin heldur fram næstu árini. Men íløgurnar allar, sum meginpartin av 1980unum vóru 35-40% av bruttotjóðarúrtøkuni, eru framvegis ógvuliga smáar niðanfyri 10% av bruttotjóðarúrtøkuni, og hesi seinastu árini hava nýíløgur so at siga ikki verið gjørdar. Fylgjan hevur verið, at kapitalapparatið er slitið, og at flotin eldist ár undan ári. Heldur tann búskaparligi vøksturin fram, er grund til at halda, at tann upparbeiddi tørvurin fer at síggjast aftur í nýggjum íløgum. Við óbroyttum javna og skyldum fer hetta beinanvegin at hava við sær, at solvensprosentið hjá bankanum lækkar. Ein fullfíggjað meting av kapitalviðurskiftum Føroya Banka krevur eina sammeting av kapitalviðurskiftunum hjá bankans næstu kappingarneytum, sparikassunum, og Tryggingarsambandinum, sum í longdini eisini má roknast sum ein kappingarneyti hjá bankanum. Um teir 3 føroysku sparikassarnar er at viðmerkja, at teir eru allir sjálvsognarstovnar. Eginkapitalurin hjá sparikassunum er sostatt hvørki heftur við rentubyrðu ella kravi um útbýti av eginkapitalinum, sum við ársenda 1996 var 795 mió. kr., ið svarar til 33,5 % (miðal) av teimum vigaðu aktivunum. Til 1994 virkaðu teir føroysku peningastovnarnir undir banka- og sparikassalógini frá Sparikassarnir vóru sambært lógini ógvuliga nógv avmarkaðir í sínum útlánsvirksemi og lítil tapsvandi var í teirra útlánum. Bankarnir stóðu fyri at fíggja vinnulívið og høvdu teir ytstu veðrættirnar á húsamarknaðinum. Sostatt vórðu sparikassarnir ikki serliga hart raktir av búskaparliga afturstiginum fyrst í 1990unum, og sparikassarnir hava 8

9 mist ógvuliga lítið. Tørvurin á burturleggingum í sparikassunum hevur tí verið samsvarandi lítil, og sparikassarnir mugu sigast at vera sera væl konsolideraðir. Teir føroysku sparikassarnir, sum fyrr hava verið skattafríir, hava síðani 1994 verið fult skattskyldugir, meðan bankarnir alla tíðina hava verið skattskyldugir. Sparikassarnir og bankin mugu tí í 1998 sigast at virka undir korum, sum eru sambærilig. Sparikassarnir og bankin hava nú somu handilsligu møguleikar; stovnarnir hava somu skattligu viðurskifti og eginkapitalviðurskiftini eru sambærilig. Víst er bankin lutfalsliga eitt sindur betur konsolideraður enn sparikassarnir. Afturfyri noyðist bankin, sum sparikassarnir ikki noyðast, at liva upp til vánir um útbýti, og bankin vágar, sum siðvenja er, munandi meir enn sparikassarnir. Tryggingarsambandið Føroyar, sum má metast sum ein kappingarneyti hjá bankanum bæði nú og komandi, hevur eins og sparikassarnir verið skattafríur til endan av Tryggingarsambandið er eins og sparikassarnir eitt sjálveigandi (sínámillum) felag, og hevur við skattafrælsinum og serliga við tryggingarmonopolinum savnað ein stóran eginkapital uppá 956 mió. kr. (ult. 1996). Hóast viðurskiftini ikki eru beinleiðis sambærilig kann metast, at Tryggingarsambandið í minsta lagi liggur eins nógv omanfyri tey lógarkravdu solvenskrøvini og peningastovnarnir. 9

10 4. MØGULEIKAR OG AVMARKINGAR FYRI BROYTINGUM Í OGNAR- VIÐURSKIFTUNUM Í FØROYA BANKA a. Ognarviðurskiftini í dag Av partapeninginum í Føroya Banka, sum er 175 mió. kr., eigur Fíggingargrunnurin frá mió. kr. (99,4%) og minnilutapartaeigarar eiga 1 mió. kr. (0,6%). Partapeningurin, sum í 1996 varð niðurskrivaður 75 mió. kr. úr 250 mió. kr. niður í 175 mió. kr., er býttur í 250 mió. partabrøv á kr. 0,70. Fíggingargrunnurin gjørdist í november 1993 einsamallur partaeigari í Føroya Banka og Sjóvinnubankanum, sum í 1994 vórðu lagdir saman undir heitinum p/f Føroya Banki. Í sambandi við samanleggingina gjørdi grunnurin av at flyta kr. í partabrøvum í p/f Føroya Banka til teir gomlu partaeigararnar, sum fyri onki fingu lutað partabrøv, ið svaraðu til 1% av tí partapeningi, sum partaeigararnir áttu í Føroya Banka og Sjóvinnubankanum, áðrenn kapitalurin varð niðurskrivaður í november Ongi partabrøv vórðu latin Den Danske Bank. Ætlanin við hesum tiltaki var at varðveita tætt samband millum bankan og teir gomlu partaeigararnar. b. Framtíðar eigarabygnaður Fíggingargrunnurin roknar við, at tað er almannahugsan, at ein einstakur partaeigari (ella ein lítil bólkur av partaeigarum), eigur ikki at fáa so sterka støðu millum eigararnar, at hann kann ávirka rakstur bankans beinleiðis. Harumframt verður tað mett ynskiligt, at stóri føroyski eigaraáhugin í bankanum verður varðveittur. Hesi fyrilit hava í roynd og veru við sær, at tað ikki kemur upp á tal at selja privatum investorum grunsins part í einum, og tí verður fíggingargrunnurin (ella kanska ein annar tilsvarandi grunnur) eina tíð meirilutapartaeigari í bankanum. Hesa tíðina verður trygd fyri stórari føroyskari ávirkan í bankanum, hóast annað ikki verður gjørt. Sum nevnt í 2. broti er tað ikki óvanligt, at politisk samtykt skal til, tá meir enn 49% av partabrøvunum hjá tí almenna skulu seljast. At eiga meirilutan forðar tó í sjálvum sær ikki fyri, at aðrir partaeigarar keypa stóran part av tí partinum í bankanum, sum er seldur, og skal grunnurin einaferð seinni selja øll partabrøvini, verður í seinasta lagi tá neyðugt at verja seg fyri dominerandi partaeigarum. Møguleikarnir at sleppa undan dominerandi partaeigarum eru fleiri. Teir verða lýstir niðanfyri: Atkvøðuloft Tá atkvøðuloft verður sett í verk, verða reglur settar í bankans viðtøkur, sum siga, at ongin partaeigari kann atkvøða fyri meiri enn ein ávísan part av partapeninginum, t.d. 5 %, uttan mun til, hvussu stóran lut viðkomandi partaeigari eigur. Atkvøðuloft er nógv brúkt í peningastovnum, og tað forðar einum einstøkum partaeigara einsamøllum at fáa uppskot samtykt á aðalfundi. Tað forðar kortini ikki fyri, at ein einstakur partaeigari kann eiga stóran part av partapeninginum, kanska meir enn 33 1/3% av partapeninginum, sum eftir lógini kann forða fyri viðtøkubroytingum og sostatt kann brúkast til at byrgja fyri týðandi avgerðum í bankanum. Eitt vanligt atkvøðuloft fer eisini at raka grunnin, soleiðis at grunnurin, hóast hann eigur ein stóran part av partabrøvunum í bankanum, einans kann atkvøða innanfyri atkvøðuloftið. Á tann hátt letur grunnurin í veruleikanum minnilutaeigarunum tamarhaldið við bankanum. Sambært partafelagslógini ber valla til at sleppa grunninum undan at koma undir reglurnar um atkvøðuloft, uttan so at partabrøvini í bankanum eru býtt sundur í partabrævaflokkar. Men samstundis er sambært bankaog sparikassalógini ikki loyvt peningastovnum at býta partapeningin sundur í fleiri partabrævaflokkar við ymiskum atkvøðurætti. 10

11 Eigaraavmarking Eigaraavmarking hevur við sær, at ongin partaeigari eftir viðtøkum bankans má eiga meir enn ávísan part av partapeninginum. Hetta er kent í eitt nú Tele Danmark, Københavns Lufthavne og BG Bank, har markið liggur millum 5 og 15%. Eisini í norskum bankum verða nýttar ásetingar um eigaraavmarking. Ein eigaraavmarking avmarkar, á sama hátt sum eitt atkvøðuloft, talið á atkvøðum, sum ein einstakur partaeigari ræður yvir á aðalfundi. Samstundis forðar eigaraavmarking fyri, at ein einstakur partaeigari kann eiga 33 1/3 %, sum kann forða fyri viðtøkubroytingum, men avmarkingin kann eisini forða fyri at nakar ræður yvir 20 til 30% av partapeninginum, ið eftir umstøðunum kundu fingið ógvuliga stóra ávirkan. Vansin við eigaraavmarking er, at partabrøvini verða ikki so umsetilig. Avmarkingin fer at forða partaeigarum, sum meta bankans partabrøv sum eina góða íløgu, at brúka íløguna í fult mát. Royndir frá fleiri feløgum, sum eru skrásett á Københavns Fondsbørs, vísa kortini, at ein eigaraavmarking ikki verður nøkur stórvegis forðing fyri at eggja til áhuga fyri bankans partabrøvum hjá investorunum, men tað kann hava eitt ávíst negativt árin á partabrævakursin. Fíggingargrunnurin ella ein annar almennur høvuðseigari kann verða hildin uttan fyri eina reglu um eigaraavmarking, sama um partapeningurin er býttur upp í fleiri partabrævaflokkar ella ikki. Ein eigaraavmarking kann eisini setast í verk við einum játtanarfyrivarni (samtykkeklausul), sum gevur nevnd bankans møguleika fyri eftir strategiska meting ella líknandi at gera undantak frá eigaravamarkingini, soleiðis at onnur enn grunnurin kunna keypa meir enn t.d. 10% av kapitali bankans. Umboðsmannaráð Ein triði møguleiki at forða fyri, at ein einstakur partaeigari verður dominerandi, er at skipa so fyri, at eitt umboðsmannaráð velur nevndina. Umboðsmannaráðið verður valt á aðalfundi og síðani velja limirnir í umboðsmannaráðnum ein part av nevndini. Skipanin við umboðsmannaráð hevur verið nógv brúkt í donskum peningastovnum, men teirra týdningur er minkaður nógv hesi seinastu árini. Hevur tú umboðsmannaráð, velja partaeigararnir ikki nevndina beinleiðis, og tað kann skerja ávirkanina hjá einstøkum partaeigarum á nevndina og harvið rakstur bankans. Vansin við einum umboðsmannaráði er, at tú fært eina óklára mynd av nevndarvalinum, eitt nú sæst ikki, hvønn nevndarlimirnir umboða. Skipanin við umboðsmannaráð ger, at langt verður ímillum partaeigararnar og bankans leiðslu, og hon forðar sostatt fyri einum góðum og mennandi samskifti millum leiðsluna og partaeigararnar. Hetta forðar tó ikki fyri, at skipast kann eitt ráð við viðskiftafólkum, sum ikki hevur skyldur eftir viðtøkunum, men kann virka sum eitt umboðsmannaráð, ið kann tryggja tætt og breitt samband millum viðskiftafólk bankans og bankans leiðslu. Á henda hátt kann bankaleiðslan fáa lýst onnur viðurskifti enn tey, sum partaeigararnir í bankanum taka upp. Tveir partabrævaflokkar Til tess at gera leiklutin hjá fíggingargrunninum sum høvuðseigari í bankanum týðuligari, kann verða umhugsað at býta partapeningin upp í tveir flokkar, soleiðis at fíggingargrunnurin ella ein annar grunnur, sum tað almenna eigur, til dømis eigur øll partabrøvini í øðrum flokkinum, meðan onnur bert kunnu eiga partabrøv í hinum flokkinum. Teir báðir flokkarnir kunnu hava ymiskar fyritreytir, sum til dømis eigaraavmarkingar, ymiska stødd á partabrøvum v.m. Sum nevnt frammanfyri eru ávísar avmarkingar fyri nýtslu av fleiri partabrævaflokkum í peningastovnum. Til dømis ber ikki til at hava atkvøðuloft, sum bert umfatar annan partabrævaflokkin, og heldur ikki ber til at hava ymiskan atkvøðurætt, har partabrøvini í øðrum flokkinum til dømis hava 10 atkvøður, meðan partabrøvini í hinum flokkinum bert hava eina atkvøðu. Hinvegin ber til at hava eigaraavmarking, sum bert umfatar annan partabrævaflokkin. 11

12 Fyrimunurin við at býta upp í tveir partabrævaflokkar er, sum nevnt, at grunsins leiklutur sum høvuðspartaeigari verður týðuligari. Hann kann gerast upp aftur sjónligari við bert at skráseta tann partin av partabrøvunum, sum skal umsetast frítt, á børsinum, meðan partabrævaflokkurin hjá høvuðspartaeigarunum ikki verður skrásettir. Í hesum førinum stingur tann spurningurin seg upp, at tá fleiri partabrøv hjá grunninum skulu seljast, mugu partabrøvini fyrst gerast um frá øðrum partabrævaflokkinum til hin. Annars eru feløg við tveimum partabrævaflokkum minni áhugaverd fyri investorar, av tí at investorarnir bert kunnu keypa partabrøv í øðrum partabrævaflokkinum. c. Útboð av partabrøvum Aftrat reglum av hesum slag í viðtøkunum kunnu, tá ein partur av partabrøvunum hjá grunninum verða boðin út til sølu, ásetast útbjóðingartreytir, sum taka hædd fyri tí eigarabygnaði, sum ætlanin er at hava. Útboðsnøgdin og prísurin á partabrøvunum Við tí væntaða eftirspurninginum eftir partabrøvum í bankanum í huga, herundir keypiorkuni hjá møguligum investorum, verður mett, at fyrsta útbjóðing eigur at verða 10 til 25% av partapeningi bankans. Hetta tryggjar samstundis, at grunnurin við einum parti, sum er umleið 75 til 90%, kann røkja føroysk áhugamál og tryggja eitt skipað skifti frá næstan 100% grunsogn til sum frálíður kanska fullfíggjaða sølu av kapitalinum til ein blandaðan skara av partaeigarum. Partabrøvini kunna seljast fyri ein kurs, sum er ásettur frammanundan, ella á uppboðslíknandi hátt, har tey, sum bjóða hægsta kursin, fáa partabrøvini. Í einum føri sum hesum, har partabrøvini fyri mesta partin skulu seljast í Føroyum, sum ikki eru vanar við partabrævahandil, eiga partabrøvini at verða seld fyri ein kurs, sum er ásettur frammanundan. Tá boðið verður út til fastan kurs liggur betur fyri at fáa boðskapin skilliga út til investorarnar enn tá kursurin kann verða ymiskur alt eftir teimum boðum, sum koma inn. Miðast skal eftir, at tann fasti kursurin lýsir marknaðarvirði bankans við atliti til vánirnar um framtíðar inntøkur og eftirspurningin á marknaðinum. Til tess at tryggja at kursurin á partabrøvum bankans verður ásettur so rætt, sum yvirhøvur til ber, verður mett um virði bankans, áðrenn partabrøv verða boðin til sølu. Hendan virðismeting eigur at verða grundað á bankans framtíðar inntøkur og kapitalbygnað. Tann væntaða gongdin í føroyskum búskapi og kappingarviðurskiftini í fíggjarsektorinum í Føroyum hoyra eisini við til hesa meting. Umráðandi er at vita, hvussu stórar og av hvørjum slag burturleggingar bankans eru. Endaliga kursásetingin skal í hóskandi mun samsvara ta galdandi kursásetingina fyri onnur bankapartabrøv, sum longu eru skrásett á partabrævamarknaðinum. Nakað av óvissu er í einari og hvørjari ásetan av kursi á partabrøvum. Í hesum førinum má óvissan metast at vera størri enn vant, tí partabrævasølan fyri tað mesta verður í Føroyum, og metingin verður gjørd fyri ein banka, sum hevur eina rættiliga ófriðarliga søgu og hvørs inntøkuviðurskifti í framtíðini eru nógv heft at føroyska búskapinum. Hóast óvissa verður í metingini, hevur tað týdning at leggja sær í geyma, at óvissan bert viðvíkir tí fyrstu útbjóðingini, sum verður millum uml. 10 og 25% av øllum partapeninginum. Tá partabrøv verða boðin út seinni, er marknaður fyri partabrøvini fingin í lag, og hesin marknaður hevur tá beint fyri meginpartinum av óvissuni. Áðrenn endalig avgerð verður tikin um, hvussu stórt útboðið av partabrøvum skal verða, verður mett um tann møguliga eftirspurningin við at hava samband við møguligar investorar. Framíhjálutir til føroyskar investorar Til tess at tryggja sær møguleikan fyri at nøkta ynskið um stóra føroyska ávirkan á bankan kunnu útboðstreytirnar gerast soleiðis, at ein trancha (t.e. partur av útboðnum) frammanundan er ætlað privatum føroyskum investorum og ein trancha føroyskum íløgustovnum. 12

13 Børsskráseting Tá partabrøv eru boðin út alment, hevur tað týdning, at partabrøvini kunnu umsetast á einum marknað, sum altíð virkar, so investorar kunnu keypa partabrøv, tá gjaldføri er tøkt og partabrævið tykist vera ein góð íløga, og kunna seljast aftur uttan hóvasták, tá investorarnir hava hug til tess. Tí skal miðast eftir at fáa eina trygga virðisáseting á partabrøvini, og tað gerst bert við einum støðugum umsetningi á einum skipaðum marknað. Tí eiga partabrøv bankans at verða skrásett á einum børsi, soleiðis at tann einstaki investorurin kann handla partabrøvini gjøgnum ein peningastovn ella eitt fondsmeklarafelag, sum umsetur partabrøvini á marknaðinum. Upplýsingar um kurs kunnu investorarnir fáa hjá øllum peningastovnum og fondsmeklarafeløgum, úr bløðum og øðrum fjølmiðlum. Í verki kann børsskrásetingin gerast einar 3 dagar eftir partabrævasøluna. Børsurin, sum best liggur fyri at skráseta á, er Københavns Fondsbørs. Tað er tí, at Føroya Banki er ein peningastovnur undir tí donsku banka- og sparikassalógini, undir donskum eftirliti og leggur fram roknskap í donskum krónum. Hann kann tí sammetast við hinar peningastovnarnar, sum eru skrásettir á Københavns Fondsbørs. Fyri teir føroysku investorarnar hevur tað ikki stórvegis týdning, hvar partabrøvini eru skrásett, tí hetta er fyrst og fremst ein tekniskur spurningur. Upplýsingin til investorarnar í Føroyum kemur beinleiðis frá føroyskum peningastovnum og fjølmiðlum, sama hvar partabrøvini eru skrásett. Hvar partabrøvini eru skrásett hevur onga ávirkan á, hvør ið keypir tey. Ein útbjóðing um Københavns Fondsbørs kann soleiðis fyrst og fremst verða ætlað føroyska marknaðinum, um ynski er um tað. Um fortreytirnar seinni verða fyri einum føroyskum OTC-marknaði ( over the counter t.e. ein handilsstaður, ið ikki verður roknaður sum verulig børs) ella líknandi marknaði, verður eisini natúrligt at skráseta partabrøvini á hesum marknaði, og framvegis eisini á Københavns Fondsbørs. Partaeigarafyrimunir Til tess at skunda undir partabrævasøluna, serliga í Føroyum, og gera tað meiri áhugavert at vera partaeigari, kann verða umhugsað at bjóða partaeigarunum fyrimunir sum kundar í bankanum. Hesir fyrimunir í bankanum eiga at standa í lutfalli til ta íløgu, sum verður gjørd sum partaeigari, og tilboðið um partaeigarafyrimunir eigur bert at galda, tá ein ávís minstaupphædd í partabrøvum verður keypt. Í donskum peningastovnum skulu vanliga keypast partabrøv fyri millum og krónur, áðrenn ein fær partaeigarafyrimunirnar. Vanliga eru fyrimunirnir hægri innlánsrenta enn onnur viðskiftafólk fáa og oftast við eini rentu, sum verður ásett alt eftir, hvussu nógv er sett inn. Í sambandi við eina komandi partabrævasølu, ella tá partabrøv verða nýteknað, kann eisini umhugsast at geva teimum partaeigarum, sum eru, framíhjárætt til tey partabrøv, sum grunnurin selur. d. Bankans framtíð ar kapitalbygnaður Bankans kapitalbygnaður er í útgangsstøðuni soleiðis, sum hann er lýstur í brotinum 3e, men beint áðrenn farið verður undir at broyta ognarviðurskiftini eigur ein meting at verða gjørd um kapitalviðurskifti og burturleggingar v.m. sum grundarlag fyri at taka støðu til besta lutfallið millum partapening og tiltakspening. Úrslitið av hesi meting verður sjálvsagt ávirkað av, hvussu tey búskaparligu viðurskiftini hjá bankanum og hjá føroyska samfelagnum síggja út, tá metingin verður gjørd. Vísir tað seg, at tiltakspeningurin er ov ríkiligur, eigur hetta at verða tillagað. Hetta kann gerast við at skriva niður kapitalin, ið kann flytast landskassanum umvegis fíggingargrunnin ella kanska verða standandi í honum ella í einum øðrum grunni sum trygd móti tí serliga váða, sum er í bankarakstri í búskaparligum umhvørvi sum tí føroyska. Við at tillaga tiltakspeningin og bjóða partabrøv út fyri marknaðarvirði ella fyri ein kurs, sum við støði í m.a. teirri nevndu metingini, roynir at raka marknaðarvirðið so beint sum til ber fæst trygd fyri, at bankin verður kappingarliga neutralur bæði formliga og veruliga. Úrslitið av at fara soleiðis fram verður, at tey stóru virði, sum bankin nú hevur, koma tí føroyska samfelagnum sum heild til góðar. 13

14 5. NIÐURSTØÐUR a. Myndil fyri broyting av ognarvið urskiftunum í Føroya Banka Vísandi til tað, sum er ført fram í pørtunum frammanfyri, verður skotin upp fylgjandi myndil fyri umlegging av ognarviðurskiftunum í Føroya Banka. Hesin myndil er tann, sum best sameinir tey fyrilit, sum arbeiðsbólkurin heldur dentur skal leggjast á. Viðtøkubroytingar Mælt verður til, at reglur um eigaraavmarking verða settar í viðtøkurnar hjá bankanum til tess at forða fyri, at einstakir partaeigarar fáa eina so sterka støðu, at teir kunnu fáa møguleika fyri beinleiðis ávirkan á rakstur bankans, og at nevndin fær heimild til at gera undantøk frá regluni í serligum førum. Haraftrat verður mælt til, at tá grunsins partabrøv verða boðin út til sølu, verður ein ógvuliga stórur partur, til dømis 70%, av teimum útbodnu partabrøvunum ætlaður føroyskum investorum. Eisini verður mælt til, at bankin verður skrásettur á Københavns Fondsbørs. Hinvegin verður mælt frá at gera reglur um atkvøðuloft og umboðsmannaráð, tí slíkar reglur kunnu, sum nevnt frammanfyri, hava við sær ymsar vansar. Uppskot til kapitalbygnað Í sambandi við sølu av partabrøvum er umráðandi samstundis at taka avgerð um framtíðar kapitalbygnað bankans, tað merkir støddina av eginkapitalinum í mun til fremmandakapitalin við hóskandi atliti til reglurnar í banka- og sparikassalógini, vakstrarmøguleikar bankans og tey serligu viðurskiftini, sum eru í føroyska búskapinum og vinnulívsbygnaðinum. Her hevur tað stóran týdning, at bankin undan eini partabrævasølu í hóskandi mun upplýsir um sínar burturleggingar og avskrivingar, so investorarnir hava møguleika fyri at meta um virði bankans. Í Føroya Banka eru serligir spurningar at hava í huga, tá avgerð verður tikin um kapitalbygnaðin, tí bankin hevur minnilutapartaeigarar, sum helst verða millum teir mest áhugaðu investorarnar, tá partabrøv verða seld. Minnilutapartaeigararnir og serliga tað, at partapeningurin er býttur í ikki færri enn 250 mió. partabrøv á einans 0,70 kr. reisir serligar spurningar (við uppskoti nevndarinnar um at skriva partapeningin niður í 100 mió. kr. minkar hvørt partabræv niður í 0,40 kr.). Tað er alt ov dýrt at umsita so smá partabrøv og serliga dýrt verður at umseta partabrøv við so lítlum virði. Tí verður hildið neyðugt at bankin í seinasta lagi, tá fyrstu partabrøvini verða seld, og gjarna fyri ta tíð, ger av at hækka støddina á hvørjum einstøkum partabrævi uppí t.d. 100 kr. (nom.). Hetta kann gerast á tann hátt, at partaeigararnir fáa partabrøv, ið eru 0,70 kr., býtt um við størsta margfald av partabrøvum við tí nýggju støddini. Partaeigarar, hvørs partabrævaogn er minni enn tey nýggju partabrøvini, verða innloystir. Tað sama verður gjørt við brotnar upphæddir, sum loypa av. Uppskot um mannagongd fyri eini partabrævasølu Gjørd verður ein virðismeting av partabrøvum bankans serliga grundað á bankans egnu støðu, gongdini í føroyska búskapinum og teirri galdandi príssetingini á bankapartabrøv. Á hesum grundarlag verður kannað, hvussu áhugin er fyri partabrøvunum millum teir størru føroysku investorarnar og kanska eisini úrvaldar investorar uttanlands. Verður úrslitið av hesum kanningum mett nóg gott, verður farið undir veruliga útbjóðing. Mannagongdin at normalisera ognarviðurskifti bankans kann síðani verða hendan: - Eginkapitalur bankans verður tillagaður soleiðis, at hann kann metast at vera optimalur mettur saman við ta væntaðu gongdina í Føroya Banka. Ein møgulig útluting av kapitali verður í fyrsta umfari savnað í grunninum og kann seinni gjaldast landsstýrinum. 14

15 - Partapeningur bankans verður býttur í tveir partabrævaflokkar. Annar flokkurin verður tann partapeningur, sum grunnurin hevur eftir. Hin flokkurin eru tey partabrøv, sum eftir framtíðar sølu frá grunninum eru ogn hjá øðrum investorum og verða, mótsett teimum partabrøvunum, ið ikki verða seld, undir eigaraavmarking. - Hvussu nógv eigur at verða selt í fyrstu útbjóðing verður ásett eftir nærri kanning av sølumøguleikunum, men væntandi verða tað um 10-25% av partapeninginum. - Bankin leggur seg eftir at selja partabrøvini í Føroyum, møguliga saman við eini avmarkaðari marknaðarføring millum úrvaldar investorar uttanfyri Føroyar. Partabrøvini verða seld fyri fastan kurs, sum verður ásettur við støði í eini meting av bankans framtíðar inntøku og tí væntaða eftirspurninginum eftir partabrøvunum. - Tey partabrøvini, ið verða seld, verða skrásett á Københavns Fondsbørs. Við tí her nevndu útboðsætlan má roknast við, at tað fer at taka nógv ár at selja øll partabrøvini. Sølan kann tí við fyrimuni leggjast til rættis í stigum. b. Endaligar við merkingar Arbeiðsbólkurin hevur valt serliga at viðgera teir spurningarnar, sum standast av at luttøka fíggingargrunsins í Føroya Banka minkar burtur við eini fullfíggjaðari ella partvísari privatisering av ognarviðurskiftunum í bankanum. Hin møguleikin, at ognarrætturin hjá fíggingargrunninum til partabrøvini í bankanum verður fluttur einum øðrum heil- ella hálvalmennum stovni, verður ikki hildin at reisa stórvegis praktiskar trupulleikar og er tí ikki viðgjørdur í hesi frágreiðing. Eitt slíkt skifti kann kortini reisa principiella spurningin um óheftu støðu bankans mótvegis teimum politisku myndugleikunum. Sum nevnt í innganginum heldur nevndin fyri fíggingargrunnin, at ognarrætturin til bankan skal vera soleiðis háttaður, at bankin ikki kann koma undir beinleiðis politiska ávirkan. Ein fullfíggjað avloysing av ognarrætti fíggingargrunsins til Føroya Banka við sølu av partabrøvum er ein stór uppgáva, sum ikki verður loyst eftir einum umfari ella eftir stuttari tíð. Tað ger seg serliga galdandi, um stevnan er, at einans ella fyri tað mesta føroyskir investorar skula hava partabrøvini. Hvussu tung uppgávan er at lyfta, sæst kanska best av, at minnilutapartaeigararnir í p/f Føroya Banka og p/f Sjóvinnubankanum, hvørs partapeningur í stóran mun var fingin til vega við frípartabrøvum, tilsamans einans høvdu sett mió. kr. í partapeningi í báðar bankarnar í tíðini frá 1906, ávíkavist 1932, og heilt fram til húsagangin í Verður politisk avgerð tikin um at fara undir at privatisera ognarviðurskiftini í Føroya Banka, er sostatt sum landið liggur neyðugt at gera sær greitt, at fíggingargrunnin ella ein annar almennur grunnur leingi aftrat fer at verða ein týðandi partaeigari í bankanum og helst meirilutaeigari. Arbeiðsbólkurin heldur tó, at teir fyrimunir, sum knýta seg at eini stigvísari privatisering av bankanum, í stóran mun kunnu gerast veruleiki, sjálvt um ein grunnur í fleiri ár hevur meirilutan av partapeninginum. Fyrimunirnir av at privatisera bankan í stigum tykjast serliga at knýta seg til tvinni øki. Tað fyrra er, at p/f Føroya Banki skipanarliga og búskaparliga er nógv tað størsta partafelagið í Føroyum. Bankin hevur handilssamband við meginpartin av vinnulívsfyritøkunum í landinum og meir enn helmingin av øllum húsarhaldum, eins og bankin er væl kendur í almenninginum. Føroya Banki tykist soleiðis at lúka allar treytir fyri at kunna gerast eitt fólkapartafelag. Bankin er eitt sera viðkvæmt barometur fyri búskaparligu gongdina í Føroyum. Tí kann hugsast, at partaeigararnir við beinleiðis at eiga í bankanum fáa størri medvit um og kenna størri medábyrgd fyri búskaparligu gongdini í Føroyum. Hitt hevur samband við nevndina, sum í 1997 varð sett at kanna, hvussu ein marknaður fyri váðafúsum (parta-) peningi, eggjaður av handilsligum áhugamálum, kann skipast í Føroyum. Eydnast privatiseringin av p/f Føroya Banka, kann hon gera sítt til medvit um váðafúsar, handilsligar íløgur, sum tykjast vera fyritreyt fyri, at fáast kann í lag ein veruligur kapitalmarknaður í Føroyum, ið aftur kann medvirka til eina harðliga tiltrongda styrkjan av kapitalgrundarlagnum í vinnulívinum. 15