Үстіміздегі жылдың сәуір айының аяғында елор дадағы Бейбітшілік

Størrelse: px
Starte visningen fra side:

Download "Үстіміздегі жылдың сәуір айының аяғында елор дадағы Бейбітшілік"

Transkript

1 Алтын бесік - Атамекен Нұрсұлтан НАЗАРБАЕВ: Тұғырымыз тыныштық, тірегіміз тұрақтылық, тілегіміз татулық Үстіміздегі жылдың сәуір айының аяғында елор дадағы Бейбітшілік және келісім сарайында Мемлекет басшысы, Қазақстан халқы Ассамблеясының Төрағасы Нұрсұлтан Назарбаев тың төрағалық етуімен «Қазақстандық жол: тұрақтылық, бірлік, жаңғырту» тақырыбында Қазақстан халқы Ассамблеясының ХІХ сессиясы өтті. Сессия жұмысына Қазақстан халқы Ассамблеясының мүше лері, Парламент депутаттары, Үкімет мүшелері, саяси партиялар, діни конфессиялар, дипломатиялық миссиялардың басшылары, сайлауды бақылау жөніндегі қоғамдық комиссия өкілдері, ғылыми және шығармашылық зиялы қауым және бұқаралық ақпарат құралдарының өкілдері қатысты. Сессияда Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев баяндама жасады. Құрметті Ассамблея мүшелері! Қадірменді отандастар! Сессияның қонақтары! Баршаңызды Қазақстан халқы Ассамблеясы 19-шы сессиясының ашылуымен шын жүректен құттықтаймын! Ассамблеяның әр сессиясы еліміз үшін тағдырлы және түбегейлі шешімге жол ашады. Біз бүгін тұрақтылық, бірлік, жаңғырту ұғымдарын басқосудың күн тәртібіне шығарып отырмыз. Тұрақтылық біздің татулығымыз берік болуы үшін табан тірейтін тұғырымыз. Бірлік баға жетпес басты байлығымыз. Жаңғырту келер күнге, кемел келешекке жетелейтін жарқын жолымыз. Осы үш ұғым біздің мызғымас мемлекетіміздің тұтастығына тірек болып тұр. Үндестігі мол үйлесімді үштаған мерейлі мемлекетіміздің қасиетті құндылығы. Бүгін осы ұғымдардың төңірегінде пікір алысып, болашақта бұл ұғымдарды нығайтып, іс жүзіне қалай асыратынымызды әңгімелейтін боламыз. Құрметті Ассамблея мүшелері! Құрметті қонақтар! Ассамблея сессиясының күн тәртібіне маңызды біртұтас үш мәселе енгізілген. ТҰРАҚТЫЛЫҚ, БІРЛІК, ЖАҢҒЫРТУ Қазақстан қоғамының шешуші құндылықтары. Олар табысты Қазақстан жолының негізін құрайды. ТҰРАҚТЫЛЫҚ тәуелсіз Қазақстан дамуының базалық шарты болған, болып отыр және бола береді. Қазақстандық тұрақтылық бұл 700-ден астам жаңа мектеп, 750-ден астам жаңа емхана, аурухана мен медицина орталықтары. Бұл жаңа пәтерлер мен үйлерде қоныс тойларын тойлаған бір жарым миллион қазақстандық. Міне, еліміз екінші онжылдық тұрақты экономикалық өсім жағдайында дамып келеді жылға дейін біз тағы бір жарым миллион қазақстандықты еңбекке орналастыруды жоспарлап отырмыз. Индустрияландыру картасы бойынша 2014 жылға дейін 100-ден астам жаңа өндіріс орындары құрылатын болады. Осы жылы индустриялық-инновациялық бағдарла маларды жүзеге асыру үшін Ұлттық қордан бөлінетін қаржы көлемі 1,3 миллиард долларға ұлғаяды. «Бизнес-2020» Жол картасын орындау толық көлемінде жүріп жатыр. Кәсіпкерлікке мемлекеттік қолдау көрсететін мұндай бағдарлама әлемнің бірде-бір елінде жоқ. Менің елім - Қазақстан Ал бізде бұл бағдарламаға тек 2012 жылы ғана шамамен 37 миллиард теңге бөлінеді. Бағдарламаның барлық бағыттары бойынша жұмыс істейтіндердің жалпы саны 130 мың дерлік адамды құрайтын бір мыңнан астам кәсіпорынға қолдау көрсетілуде. «Жұмыспен қамту-2020» бағдарламасы аясында өткен жылы 1500-ге жуық жұмысын енді бастаған бизнесмендер шағын несиелер алды. Бір шағын несиенің көлемі 1,8 миллион теңгеден асады. Үстіміздегі жылы шағын несиелеу шығындары 3,5 есеге ұлғайып, ал алушылар саны 8 мыңнан астам адамға өсетін болады. Біз халықтық ІРО жобасын жүзеге асыруға кірісіп кеттік. ІРО халықтық рыногына 2015 жылға дейін кезеңкезеңімен «ҚазТрансОйл», «KEGOC», «Эйр Астана», «Самұрық-Энерго», ҚТЖ, «ҚазМұнайГаз», «Қазатомөнеркәсіп» және басқа компаниялар кіретін болады. 2 3

2 Алтын бесік - Атамекен Менің елім - Қазақстан Халықтық ІРО бағдарламасы тек жаңа жаппай жекешелендіру емес. Бұл лайықты өмір сүретін қуатты жаңа меншік иелерінің табын құру үдерісі. «ТКШ-ны жаңғырту» бағдарламасын жүзеге асыруға 2012 жылы 16 миллиард теңге бөлінді. Бұл бағдарлама әр өңірді, әр қаланы, әр кент пен ауылды қамтиды. Біздің денсаулық сақтау саласы жыл өткен сайын дами түсуде. Ең соңғы үлгідегі жабдықтармен жарақталған ден саулық пойыздары шалғайдағы 200-ден астам пункттегі 100 мыңнан астам тұрғынға медициналық көмек көрсетті. Қазіргі кезде 183 телемедицина орталығы жұмыс істейді, олардың арқасында шамамен 200 мың пациентке қашықтықтан консультациялар жүргізілген. Бүгінде Қазақстанда Ұлттық медициналық холдинг арқауында жүректің жасанды сол жақ қан қуысын ауыстыру бойынша ғаламат оталар жасалды. Осының арқасында Қазақстан кардиоимплантациялар технологиялары қолданылатын 22 дамыған елдер қатарына қосылды. Біз, тұтастай алғанда, кардиологияға қатысты мәселелерді шештік. Жалпы алғанда, бүгінде қазақстандықтардың 87 пайызы өздерін әлеуметтік тұрғыдан орнықты сезінетінін және болашаққа сенімділігін атап көрсетуде. Қазір бүкіл әлем жаһандық дағдарыстың жаңа толқынын алаңдаушылықпен күтіп отыр. Тіпті дамыған елдердің өзінде экономикалық қиындықтар үдеп, әлеуметтік шығындар қысқаруда, мемлекеттік қарыздар өсуде. Ал біз Қазақстанда жаңа зауыттар, фабрикалар құрып, шағын несиелер берудеміз, зейнетақыны, жәрдемақыны және еңбекақыны ұлғайтудамыз. Кез келген дағдарысқа дайындық деген, міне, осы. Қазақстандықтардың БІРЛІГІ бұл Қазақстанның алға басуының кері бұрылмайтынының баға жеткісіз кепілі. Әлемде мемлекеттің этномәдени бірлестіктерді, Достық үйлерін, театрларды, мектептер мен БАҚтарды мұндай кең ауқымды қолдайтын ел аз. Бүгінде қазақстандықтардың 92 пайызы елдегі этносаралық ахуалды оң бағалайды. Барлық қазақстандықтардың болашағы ортақ. Мұны сайлаушылардың абсолютті көпшілігі «Нұр Отан» партиясын қолдаған президенттік және парламенттік сайлаулардың нәтижелері тағы бір мәрте көрсетіп берді. Қазақстандық бірліктің негізі азаматтық құқықтар мен бостандықтардың теңдігі. Мәселен, бүгінде Қазақстандағы сөз бостандығы, қолданыстағы заңнамаларға сәйкес, толық көлемінде қамтамасыз етілген. Осы саладағы іс барысы бізде ТМД, ЕурАзЭҚ, ШЫҰ және тағы басқа құрылымдардағы кез келген әріптестеріміздегіден айтарлықтай жақсы және сәтті. Партия құрылысы мәселелерінде біз ешкімнен қалып келе жатқан жоқпыз. Іс жүзінде біз баспасөз қызметін қамтамасыз етуде еуропалық үлгі-қалыптарға барынша жақынбыз. Ал бірқатар айқындамалар бойынша, мәселен, зорлық-зомбылық пен қатыгездік, терроризм мен экстремизм идеяларын таратпауды бақылау жөнінен біздің заңнамаларымыз әлемнің көптеген елдеріне қарағанда айтарлықтай жұмсақ. ЖАҢҒЫРТУ жаһандық дамудың императиві. Бүгінде әлемде экономиканы дамыту, адамдар өмірін жақсарту үшін теңдессіз мүмкіндіктер ашатын жаңа технологиялық революция пісіп-жетілуде. Қазақстан осы үдерістерде Біртұтас экономикалық кеңістіктегі әріптестерімен қатар жүруі тиіс. Сондықтан барлық қазақстандықтарға индустрия лық-инновациялық дамудың, әлеуметтік жаңғыртудың, өңірлік және жаһандық интеграцияның тағдыршешті тарихи міндеттерін сезіну маңызды. Жаһандық әлем мен жаһандану тежелу үстінде. Өңірлік интеграциялар барынша үлкен рөл атқаруда. Сондықтан Еуразиялық экономикалық одақ экономиканы нығайту, тәуелсіздік пен еліміздің болашағы үшін қажеттілік және игілік. Қымбатты отандастар! Мен еліміздің түкпір-түкпірінен тұрақты түрде жылы сөздер жазылған хаттар алып тұрамын. Тек соңғы бір жарым жылда менің атыма Ассамблея желісі бойынша шамамен 10 мыңдай хат келіп түсті. Олардың әрбір жолынан барлық Қазақстан халқының ризашылықты және ақжарқын көңілі көрінеді. Қазақстандықтар біздің бейбітшілік пен жасампаздық саясатымызға шынайы қолдауын білдіреді. Қостанай облысының Люблинка ауылынан Виктория Георгиевна Костенко былай деп жазады: «Біз Германияға кетеміз деп шештік, бірақ осында жанжүрегімізді қалдырғандай болдық. Мен ол жақта Қазақстанның байтақ даласынсыз, туған әуенсіз тұра алмадым. Отаным туралы, ең бастысы бірге тұрған адамдар туралы естеліктермен, күнделікті күйбең тіршілікпен және үмітпен күн кештім. Енді мен қайтадан үйімдемін өсіп-өркендеген және биіктіктерді бағындыра түскен елімдемін. Біздің жерімізде қашанда бейбітшілік пен келісім салтанат құрсын!». Рахмет, Виктория Георгиевна! Мен сіздің тілегіңізді барлық қазақстандықтарға жеткіземін! Бүгінде жаһандық әлем бірліктің формуласын іздейді және оны осы жерден біздің Қазақстаннан табады. Менің жақындағы кездесуім барысында БҰҰ Бас хатшысы Пан Ги Мун Ассамблея қағидаттарын өзара құрмет пен толеранттылықты «БҰҰ қағидаттары деген, міне, осы» деп атап көрсетті. Осының барлығы біздің еліміздің дұрыс жолмен келе жатқанын айғақтайды. Бүгінде кез келген этностық немесе діни ұстанымдағы қазақстандық өз елінің тең құқықты азаматы. Қазақ халқы мен мемлекеттік тіл дамып келе жатқан қазақстандық азаматтық қоғамның біріктіруші ядросы ретінде көрінуде. Бұл үдеріс объективті жүріп жатыр. Мемлекеттік БАҚ-тардың 70 пайызы қазақ тілінде шығады. Қазақ тілінде білім беретін мектептерде оқитындардың саны 63 пайызды құрайды. Біз 2020 жылға қарай барлық қазақстандықтардың 95 пайызы мемлекеттік тілді меңгеруі тиіс деген міндет қойып отырмыз. Мемлекеттік тілді меңгеруге алдымен өз қандастарымыз мол үлес қосуы керек. Еліміздегі он миллионнан астам қазақ түгел ана тілінде сөйлесе, байлықтың үлкені осы болар еді. Бұл тіл баршаны біріктіретін, жастарды жақындастыратын татулық тіліне айналуға тиіс! Мен тіл туралы мәселе саясат мәселесі емес екенін талай айтқанмын. Саяси шешім баяғыда, Конституция мен тиісті заңдар қабылдануымен алынған болатын. Тіл туралы мәселе саяси саудалаудың тақырыбы бола алмайды. Енді бұл практикалық мәселе. Экономикалық және әлеуметтік жаңғыртудың маңызды қыры тілдердің үштұғырлығын дамыту. Іс жүзінде барлық қазақстандықтар орыс тілін біледі. Бұл біздің жоғалтуға болмайтын ортақ байлығымыз. Қазақстандықтар үшін инновациялар, технологиялар мен бизнес әлеміне терезе ашатын ағылшын тілінің маңызы мен рөлі артып келеді. Бүгінде кез келген дамыған елде тұрғындардың абсолютті көпшілігі 2-3 тілде еркін сөйлейді. Сондықтан технологиялық тұрғыдан ілгері кеткен елдерде химия, математика, физика, биология сияқты жаратылыстану пәндері мектептер мен университеттерде көбіне-көп ағылшын тілінде оқытылады. Ал тарих, әдебиет және басқа гуманитарлық пәндер ана тілінде оқытылады. Мұның ең жаңа мысалы Малайзия тәжірибесі. Онда халықтың басым көпшілігі елдің мемлекеттік тілін тамаша біледі, бірақ оқыту ағылшын тілінде жүргізіледі. Бұлай болмаған жағдайда, деп есептейді олар, ел технологиялық тұрғыда әлемдік қоғам дас тықтан кейіндеп қалады. Бұл әмбебап педагогикалық қадам. Сондықтан бізге де ағылшын тілін оқу қажет. Білім және ғылым министрлігіне осындай халықаралық тәжірибені ендіру мәселесін тапсырамын. Құрметті сессияға қатысушылар! Биылғы жылдың үлесіне біз ұмытпауға тиісті бірден екі дата дөп келіп отыр. Бұл 30-шы жылдардың басындағы жаппай аштық тың 80 жылдығы мен сталинизмнің жаппай саяси репрессиясының шегіне жетуінің 75 жылдығы. Бұл қасіреттердің орны толмайды. Ең жалпылама есеп бойынша аштық пен аурудан Қазақстанда, Беларусьте, Ресейде және Украинада 7 миллионнан астам адам көз жұмған. 4 5

3 Алтын бесік - Атамекен Менің елім - Қазақстан Сол кезде аштықтан қаза тапқандардың бір жарым миллионнан астамы Қазақстанға тиесілі. 600 мың қазақ аштық пен аурудан құтқарыламын деп туған жерін тастап кетуге мәжбүр болды. Тек жылдары, ресми дерек бойынша, Кеңес Одағы аумағында НКВД органдары бір жарым миллионнан астам адамды тұтқындаған. Біз мұны ұмытпауға тиіспіз! 31 мамырда біз жыл сайынғы Саяси қуғын-сүргін және аштық құрбандарын еске алу күнін атап өтеміз. Осы күні Астанада «Ашаршылық құрбандарына ескерткіш» монументі ашылатын болады. Сол бір қатыгез дәуірде қазақ халқының қонақжайлығы мен Қазақстанға күштеп қоныс аударылған барлық этностардың өзара қолдауы арқасында республика ауыртпалықты кезеңнің қатыгез жылдарына шыдас бере білді. Кейінгі кезеңде біз бірлік пен келісім құндылықтарын қоғамның іргетасына, біздің айрықша қазақстандық толеранттылықтың негізіне айналдыра алдық. Біз бұл құндылықтарды қазақстандықтардың әрбір келер ұрпағына ұқыптылықпен жеткізе білуіміз керек. Қымбатты достар! Этносаралық келісімді нығайту ұдайы күш-жігер жұмсауды қажет етеді. Біріншіден. Қазақстандық толеранттылықты нығай ту бәрінен бұрын, Қазақстан халқы Ассамблеясын нығайту мен дамыту. Менің тапсырмам бойынша ҚХА-ны 2020 жылға дейін дамыту стратегиясының жобасы әзірленді. Бізге Ассамблеяның өңірлердегі жұмысын сапалық тұрғыда күшейту қажет. Өздеріңіз білесіздер, Мәжілісте Ассамблея бейбіт шілік, қоғамдық және этносаралық келісім мәселелері бойынша партияаралық ынтымақ тастық тың депутаттық тобы құрылды. Іс жүзінде бұл түрлі партиялар депутаттарының өзара іс-қимылының жаңа тетігі. Өте сауатты қадам. Бұл тәжірибені облыстық мәслихаттар деңгейінде де тарату қажет. Облыс әкімдері хатшылық меңгерушілерінің сапалық құрамына назар аударуы тиіс. Оларда тәжірибелі және беделді кадрлар жұмыс істеуі керек. Сіздердің назарларыңызды ҚХА құрылымының облыстардың, Алматы және Астана қалаларының ресми деңгейінде шектеліп қалмауы тиіс екендігіне аударғым келеді. Жоо-лардың, ұлттық компаниялар мен кәсіпорындардың ірі ұжымдарындағы Ассамблея жұмысының жаңа пішіндері туралы мәселені зерттеу қажет. Ассамблея біздің ұлттық игілігіміз. Сондықтан оның өңірлік филиалдары жұмысының тиімділігі үшін облыс әкімдері дербес жауап береді. Белгіленген барлық көзқарастарды ескере отырып, ҚХА-ны 2020 жылға дейін дамыту стратегиясын жетілдіріп, қабылдау қажет. Екіншіден. Мемлекеттің зайырлылық қағидаттарын берік ұстану біздің қоғамымыздың тұрақты дамуының берік кепілі болып табылады. Дін адам жаны мен моралінің саласы. Әрбір дін уағыздайтын жоғары құндылықтар Исламның, Православиенің, Католицизмнің, Протестанттықтың діни ілімдері әркезде де мемлекеттен қолдау табатын болады. Бір айдан соң біз Әлемдік және дәстүрлі діндер көшбасшыларының Төртінші Съезін қабылдайтын боламыз. Оны өткізу ХХІ ғасырдағы әлемді қалыптастырудың маңызды қағидаты ретіндегі жаһандық толеранттылықты орнықтыру ісіне қосқан Қазақстанның ең ұлы сыйы. Бүкіл діни бірлестіктермен өзара байланыстарды нығайту үшін Қазақстанда Дін істері жөніндегі агенттік құрылды. Жастарды жалған діни топтар ықпалынан қорғау жөнінен тиімді шаралар кешенін қалыптастыру қажет. Үшіншіден. Менің тапсырмама сәйкес Үкімет Жергілікті өзін-өзі басқаруды дамыту тұжырым дамасын әзірлеуде. Тұжырымдамада жергілікті жерлердегі этносаралық және дінаралық өзара байланыстардың барлық қырлары ескерілуі тиіс. ҚХА осы құжатты әзірлеуге белсенді атсалысуы керек. Құрметті сессияға қатысушылар! Халық Ассамблеясы мәжілістерінде біз ел дамуының ең маңызды мәселелерін талқылаймыз. Бүгін әлеуметтік жаңғыртудың бірқатар жаңа аспектілерін көтергім келеді. Қазір қарапайым адамның мүддесі бірінші кезекке шығып отыр. Қоғамда әділ де лайықты еңбекке деген кең көлемді сұраныс бар. Менің қаңтардағы Жолдауымда осынау халықтық сұранысқа жауап басты орын алды. Мен әлеуметтік әділеттілік туралы егжей-тегжейлі баяндадым. Индустрияландыру әншейін мақсат емес. Біздің басты мақсатымыз Адам, оның мүдделері, тағдыры, білім алуы, еңбекке орналасуы, сапалы тұрғын үй. Жаңа кәсіпорындар, өнеркәсіптің жоғары өндірісті нысандары жоғары кәсіби мамандарды талап етеді. Демек, Қазақстанда өмір өзгеріп, өзіміз айтып жүрген орта тап өсіп шығады. ХХІ ғасырдағы табысты экономика әлеуметтік жауапкершілік пен әділеттілік экономикасы. Біздің халық экономиканы жаңғыртуға белсенді атсалысуда және бүкіл жұмыс берушілер тарапынан әділетті қарым-қатынастар күтеді. Өнімді еңбек үшін әділ табыстарды қамтамасыз ету қажет. Еңбектің және кәсібиліктің беделін толық көлемде қайта қалпына келтіру қажет. Біздің Жаңаша индустрияландыру дәл осыған бағытталған жылы барлығы бір жарым миллион адам еңбекке орналастырылатын болады. Біз инновациялық экономиканы құрудамыз, әрбір адам: «Мен қазақстандықпын, менің елімде мен үшін барлық есіктер ашық!» деп айта алатындай әділ қоғам орнатудамыз. Қазақстан жас ел, әрбір екінші қазақстандықтың жасы 30-ға әлі жеткен жоқ. Қазақстанның болашаққа серпінді ұмтылысында мен сіздерден зор үміттер күтемін, менің жас отандастарым! Қазақстан жастарының білім алуы, лайықты еңбек етуі, тұрғын үйге ие болуы, спортпен айналысуы үшін барлық қажетті жағдайлар жасалуда. Тұрғындарды орта біліммен қамту көрсеткіші бойынша біз Жаһандық бәсекеге қабілеттілік индексіне қатысушы 182 елдің ішінде 18-ші орын аламыз. 600 мыңнан астам адам техникалық және кәсіптік білім берумен қамтылған. 6 7

4 Алтын бесік - Атамекен Менің елім - Қазақстан Тәуелсіздік жылдары ішінде біздің жоо-лар 2,4 миллионнан астам маман даярлады. «Дипломмен ауылға!» бағдарламасы аясында 16 мыңнан астам жас мамандарды тарту үшін жылдарға республикалық бюджетте 21,6 миллиард теңге қарастырылған. Бүтіндей алғанда, «Ауыл жастары», «Дипломмен ауылға!» және «Жасыл ел» жалпыұлттық жобаларын қаржыландырудың жиынтық көлемі бүгінде 37,7 миллиард теңгені құрады. «Жасыл ел» бағдарламасының белсенділерінің өзі бүкіл ел бойынша 43 миллионнан астам көшет отырғызды. Бұл дегеніңіз 80 мың гектар жаңа орман алқабы жылға дейін жас отбасылар үшін 1,2 миллион шаршы метр тұрғын үй құрылысы қарастырылуда. Қазақстанда әрбір төртінші мемлекеттік қызметші жас маман. Жастардың спортпен айналысуы үшін жағдай жасалуда. Тек өткен жылы ғана мың жарымнан астам жаңа спорт нысандары ашылды. Жұмыстың маңызды бағыты жұмыспен қамту және жастарды еңбекке орналастыру. «Жұмыспен қамту-2020» бағдарламасы аясында «Жастар тәжірибесі» сияқты бағыт табысты жүзеге асырылуда. Осы мақсаттар үшін үстіміздегі жылы 2,7 миллиард теңге бөлінді, ол 15 мың жас түлекті қамтуға жағдай жасайды. Озық индустриялы елдерде Германияда, Англияда, АҚШ-та, Оңтүстік Кореяда жұмысшы кадрларды даярлаудың дуалдық жүйесі өзін жақсы жағынан көрсетті. Осы жүйе бойынша кәсіптік мектептер оқушылары бір мезгілде өндірісте тағылымгер болып табылады. Даярлаудың осындай жүйесін Қазақстанда да кеңінен енгізу қажет. «Самұрық-Қазына» қорына арқаулық кәсіпорындар тізімін белгілеп, дуалдық модельді бірте-бірте енгізудің жоспарын әзірлеуді тапсырамын. Бұл біздің жаңа индустрияландыру үшін кадрларды даярлауды жаңғыртуымызға жағдай жасайды. Оның үстіне Индустрияландыру картасы аясында құны 9,6 триллион теңге болатын алты жүзден астам жоба жүзеге асырылуда. Жастар үшін барлығы 370 мыңдай дерлік жұмыс орындары құрылуда. Өздеріңіз көріп отырғандай, қазақстандықтардың жаңа буынын қолдау үшін мемлекет барлық қажетті жағдайларды жасап отыр. Біз бұл жұмысты жалғастыруымыз керек. Біріншіден, Үкіметке үстіміздегі жылдың 1 қараша сына дейін менің қарауыма Мемлекеттік жастар саясатының 2020 жылға дейінге арналған тұжырымдамасының жобасын ұсынуды тапсырамын. Екіншіден, үстіміздегі жылдың соңына дейін біздің заңнамаларымызды мемлекеттік жастар саясат мәселелері бойынша жаңарту қажет. Үшіншіден, Білім және ғылым министрлігі құрылымында Жастар саясаты жөніндегі комитет, ал өңірлерде тиісті басқармалар құруды тапсырамын. Облыстардың, Астана және Алматы қалаларының әкімдері өңірлік Жастар істері жөніндегі кеңестерді тікелей өздері басқаруы тиіс. Төртіншіден, қазір жастар үшін жаңа әлеуметтік лифтілер қалыптастырудың маңызы өте зор. Мемлекеттік қызмет тиімді әлеуметтік лифтілердің біріне айналуы үшін біз бұл бағытта қазірдің өзінде көптеген істер атқардық. Тек өткен жылы ғана Мемлекеттік қызмет істер агенттігі кадрлық резерв аясында 2 мыңнан астам адамды, негізінен жас мамандар, жұмысқа орналастырды. Бірақ тәуелсіз әлеуметтік зерттеулер жұмысқа орналасу және еңбек жолын бастауда жағдайлардың бірдей еместігі жастар үшін ең маңызды мәселе болып табылатынын көрсетіп отыр. Жақсы, кейде тіпті сапалы шетелдік білім ала отырып, жас маман жұмысқа орналаса алмайтын және өз әлеуетін жүзеге асыра алмайтын жағдайлар да аз емес. Үкіметке жастар үшін әлеуметтік лифтілер қалыптастыру жөнінен заңнамалық және әлеуметтікэкономикалық шаралардың жүйелі дестесін әзірлеуді тапсырамын. Бесіншіден, жастар арасындағы үдерістерге терең зерттеулер жүргізу қажет. Білім және ғылым министрлігіне Гумилев атындағы Еуразия университеті жанынан «Жастар» ғылыми-зерттеу орталығын құру туралы мәселені ойластыруды тапсырамын. Алтыншыдан, «Жас Отан» Жастар қанатының жұмысын күшейте түсу қажет. «Нұр Отан» партиясының Орталық аппаратына «Жас Отанның» 2020 жылға дейінгі іс-қимыл стратегиясын әзірлеп, бекітуді тапсырамын. Азаматтық альянстың және жастар ұйымдарының бастамасымен менің Жолдауыма қолдау ретінде бүкіл ел бойынша «Болашақ бүгіннен басталады!» акциясының басталғанын білемін. Оның аясында мен жастармен кездесулер өткізуге дайынмын. ҚХА істен бейтарап қалмай, жастар проблемаларына көбірек көңіл бөліп, жоғарыда аталған шараларға белсенді қолдау көрсетуге тиіс. «Нұр Отан» партиясымен бірге осы жұмыстарға қатаң бақылауды жолға қою қажет. Құрметті отандастар! Бүгінде біздің азаматтарымыз үшін барлық есіктер, барлық мүмкіндіктер, барлық жолдар ашық. Біз көппіз және біз бәріміз бір елміз, бір халықпыз. Сондықтан бүкіл саяси күштер, бүкіл қазақстандықтар басты мақсаттарға жету жолында топтасуы тиіс. Ол бірлік пен тұрақтылық, азаматтардың әлауқаты ның артуы, дені сау және білімді ұлт. Өз еліңе пайдалы болу, өз Отаныңның тағдыры үшін жауапты болу әрбір отандық саясаткердің, әрбір қазақстандықтың борышы мен ар-ожданы. Алдымызда Қазақстан халқының бірлігі күні жақындап келеді. Мен баршаңызды осынау біздің ортақ мерекемізбен құттықтаймын! Құрметті қауым! Қазір біздің бірлігі жарасқан еңселі ел, зайырлы мемлекет екендігіміз баршаға аян. Татулық пен тұрақтылықты қалыптастыруға Ассамблея айрықша үлес қосты. Бірліктің берекелі бесігіне айналған бұл құрылымның алдағы уақытта да көп жұмыс атқаратынына сенемін. Ұлтты ұйыстырып, ұлысты ұғыстыра білген еліміз өркендей түссін! Түрлі халықтың тағдырын тоғыстырып, тұтастығын сақтаған Қазақстан жасай берсін! Тұғырымыз тыныштық, тірегіміз тұрақтылық, тілегіміз татулық болсын! Баршаңызға табыс тілеймін! «Егемен Қазақстан» 28 сәуір 2012 ж. Суреттерді түсіргендер: С.Бондаренко, Б.Отарбаев, О.Балмұрат 8 9

5 Алтын бесік - Атамекен Қазақстан жаңалықтары Ақпан айында Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаев Қазақстан Республикасы Экономикалық қылмысқа және сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес агенттігінің төрағасы Рашид Түсіпбековті қабылдады. Р. Түсіпбеков жемқорлық пен «көлеңкелі» экономикаға қарсы іс-қимылдары бойынша қаржы полициясы органдарының ағымдағы жедел-қызметтік жұмысы туралы баяндады. Ақпан айында Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Германия Федеративтік Республикасына сапары басталды. ГФР астанасы Берлин қаласына дүйсенбі күні кешке келген Қазақстан Президентінің сапар бағдарламасында бірқатар мәселелер қамтылған. Бұл сапар екіжақты экономикалық ынтымақтастықты кеңейту ісіне соны серпін қосты. Сапар барысында жалпы құны 3,3 млрд. еуроны игеруге мүмкіндік беретін 50 құжатқа қол қойылды. Ақпанда Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаев Біріккен Араб Әмірліктері Премьер-Министрінің орынбасары шейх Мансур бен Заид Әл Нахаянмен кездесті. Ақпан айының соңында Ақордада Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаев Қырғыз Республикасының Премьер-министрі Өмірбек Бабановты қабылдады. Кездесу барысында екіжақты ынтымақтастықтың өзекті мәселелері талқыланды. Ақпанның аяғында Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаев Қазақстан мұсылмандары діни басқармасының төрағасы Әбсаттар қажы Дербісәліні қабылдады. Бас мүфти Президентті Қазақстан мұсылмандары діни басқармасының жұмысы туралы хабардар етті. Кездесу барысында елдегі жалпы діни жағдай мен конфессияаралық және этносаралық келісімді одан әрі тереңдету мәселелері талқыланды. Наурыз айының басында Ақорадада Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаевтың төрағалығымен Қазақстан Республикасы Ұлттық қорын басқару жөніндегі кеңестің отырысы болып өтті. Отырыс барысында Ұлттық қорды одан әрі дамытудың және басқару тиімділігін арттудың өзекті мәселелері талқыланды. Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаев елордадағы Назарбаев Университетіне келді. Президент студенттермен, оқытушы-профессорлар құрамымен, ғалымдармен, оқу ордасының қызметкерлерімен кездесіп, университеттің ғылыми-зерттеу зертханалары мен кітапханасын аралап шықты. Сәуір айының басында Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаев Ұлттық банктің 2011 жылғы есебі қаралған кеңес өткізді. Сәуір айында Тәуелсіздік сарайында Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаевтың төрағалығымен Астана қаласын одан әрі дамыту мәселелері жөнінде кеңес өтті. Сәуір айында Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Малайзияға мемлекеттік сапары сол елдің шақыруы бойынша жүзеге асты. Қазақстан басшысы Оңтүстік-Шығыс Азиядағы даму қарқыны жоғары осы елге бесінші мәрте аяқ басты. Кезекті сапар екі елдің сенімді серіктестер деңгейіндегі қарым-қатынасын нығайтып қана қоймай, сапалық жаңа деңгейге көтеруге бағытталды. Сәуірде Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев Астанадағы «Сарыарқа» велотрек кешеніне қарама-қарсы орналасқан жаңа паркте болып, еліміз бойынша өткен сенбілікке қатысты. Сенбілікте Мемлекет басшысы ағаш отырғызып, астананың парк аймағын одан әрі дамыту жөнінде ұсынылған жобалармен танысты. Мамыр айында Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаев Дмитрий Медведевке Ресей Федерациясы Үкіметінің Төрағасы қызметіне тағайындалуына байланысты құттықтау жеделхатын жолдады. Мамыр айында Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев Астанадағы «Отан қорғаушылар» монументіне гүл шоқтарын қойып, жылдары Ұлы Отан соғысында қаза болған қазақстандық жауынгерлерге тағзым етті. Маусым айының соңында Ақордада Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаев шағын кәсіпкерлікті дамыту мәселесі бойынша кеңес өткізді. Кеңеске Премьер-Министр Кәрім Мәсімов, Парламент Сенаты мен Мәжіліс төрағалары Қайрат Мәми мен Нұрлан Нығматулин, Мемлекеттік хатшы Мұхтар Құл- Мұхаммед, Президент Әкімшілігінің Басшысы Аслан Мусин, «Самрұқ-Қазына» ҰӘҚ» АҚ басқарма төрағасы Өмірзақ Шөкеев, мұнай-газ және энергетикалық кешендер ұйымдары қауымдастығының басшылары қатысты. Ақпан айының басында Премьер-Министр Кәрім Мәсімов Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың тапсырмасы бойынша мемлекеттік органдардың ұжымдарына жаңа басшыларды таныстырды. Қаңтар айындағы Мемлекет басшысының Қазақстан халқына арнаған Жолдауы Парламент Мәжілісінің Төрағасы, «Нұр Отан» ХДП Төрағасының бірінші орынбасары Нұрлан Нығматулиннің жергілікті халықпен өткізген кездесулерінің негізгі арқауы болды. Мәжіліс Төрағасы ақпан айының басында алғашқы жұмыс сапарын Шығыс Қазақстан облысынан бастады. Мамыр айының басында Ақордада Елбасы Қазақстан Қарулы Күштерінің Жоғарғы Бас қолбасшысы Нұрсұлтан Назарбаев 7 мамыр күніне және еліміздің Қарулы Күштерінің 20 жылдық мерейтойына байланысты елдің ұлттық қауіпсіздігі мен қорғаныс қабілетін қамтамасыз етуге елеулі үлес қосқан бір топ әскери қызметшілеріне, құқық қорғау органдары мен ұлттық қауіпсіздік қызметкерлеріне жоғары әскери шендер мен арнаулы атақтар тапсырып, мемлекеттік наградалармен марапатталды. Ақпан айының басында Қазақстан Республикасының Мемлекеттік хатшысы Мұхтар Құл-Мұхаммедтің қатысуымен Дін істері агенттігінің өткен жылғы жұмы сының қортындылары мен алға қойған мақсатміндеттерін талқылауға арналған кеңейтілген алқа отырысы өтті. Менің елім - Қазақстан Маусым айында Ақорадада Мемлекеттік хатшы Мұхтар Құл-Мұхаммед спорттағы жоғары жетістіктер мен дене шынықтырудың одан әрі дамуына арналған республикалық кеңес өткізді. Отырыс жұмысына Президент Әкімшілігі Басшысының орынбасары Бағлан Майлыбаев, Спорт және дене шынықтыру істері агенттігінің төрағасы Талғат Ермегияев қатысты. Маусым айында Ақорада Мемлекеттік хатшы Мұхтар Құл-Мұхаммед бір топ журналистерге Қазақстан Республикасы Президентінің бұқаралық ақпарат құралдары саласындағы сыйлықтары мен гранттарын тапсырып, алғыстарын жеткізді. Осыған арналған жиынға Президент Әкімшілігі Басшысының орынбасары Бағлан Майлыбаев, Мәдениет және ақпарат министрі Дархан Мыңбай қатысты. 2 ақпанда Брюссельде Қазақстан Республикасының Сыртқы істер министрі Ержан Қазыханов Еуропалық Одақтың Шетел істері және қауіпсіздік саясаты жөніндегі Жоғары өкілі Кэтрин Эштонмен кездесіп, келіссөз жүргізді. Маусым айының соңында Құрманғазы атындағы Қазақ ұлттық консерваториясының студенттік хор ұжымы Венада өткен Франц Шуберт атындағы Халықаралық конкурстан екі алтын дипломмен оралды. Жыл сайынғы дәстүрмен биыл да 1-15 маусым аралығында ҰБТ сынағы болып өтті. Осы жылғы ұлттық бірыңғай тестілеуге еліміз бойынша түлек қатысса, олар жинаған орташа балл 70,9-ды құрады. Ал, өткен жылы бұл көрсеткіш 86 балл болғанды. Биылғы ҰБТ барысында 3 түлек 125 баллға қол жеткізгені белгілі. Солардың бірі дарынды қыздарға арналған қазақ-түрік лицейінің шәкірті Әсел Қысықова

6 Алтын бесік - Атамекен Менің елім - Қазақстан Елбасының жолдауы және Түркиядағы қазақтар 2012 жылдың 9-10 наурызында Ыстамбұл қаласында Қазақ-түрік қоры мен Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығы бірлесіп Қауымдастықтың құрылғанына және Қазақстанның Түркия елімен дипломатиялық қарымқатынас орнатқанына 20 жыл толуына орай салтанатты басқосу өткізді. Бұл ретте Қазақстан Республика сының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың сонау 1991 жылы Түркияға жасаған алғашқы ресми сапары кезінде осындағы қазақ диаспорасы өкілдері мен кездескенін де айта кеткен жөн. Осы кездесу кезінде Елбасы дүниежүзі қазақтарының тұңғыш құрылтайын өткізу туралы шешім қабылдаған болатын. Осының нәтижесінде 1992 жылы Дүниежүзі қазақтарының қауым дас тығы құрылды. Міне, содан бері Қауым дастықтың Төралқа төрағасы Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев. Бұл жылдарда Қауымдастық, әсіресе, Түркиядағы қазақтармен байланыс жасауға айрықша көңіл бөліп келеді. Осыған орай, Түркиядағы қазақ диаспорасының тарихы өткен ғасыр дың 50-ші жылдарының басынан бастау алатынын да айта кеткен жөн. Яғни, 1952 жылғы 13 наурызда Түркия үкіметінің басшысы Аднан Мендерес Индия, Пәкістан мен Сауд Аравиясындағы қазақ босқындарының Түркияға қоныс аударуына рұқсат беру туралы шешім қабылдаған болатын. Алғашқы топ Құсайын Тәйжі жетекшілігіндегі Кәшмірдегі қазақтар болды. Олар 1952 жылы қазан айында Ыстамбұлға келді. «Еуропадағы қазақ түріктерінің бюллетенінде» келтірілген мәліметтер бойынша, 1953 жылы Түркияға 1450 қазақ қоныс аударған. Арада бірнеше жыл өткен соң бұл ағайындар тері өңдеу мен тері бұйымдарын тігу сияқты кәсіпті жетік меңгеріп, Түркияның экономикалық дамуына өз үлестерін қоса бастады. Тәуелсіз Қазақстанның құрылуы, оны халықаралық қоғамдастықтың тең құқықты серіктес ретінде мойындауы шетелдегі қазақтардың этникалық сәйкестендірілуіне, мектеп ашу мен қазақ тілін үйрену үйірмелерін ашу ісіне, жергілікті қазақтардың мәдени қоғамдарының ашылуына мықты түрткі болды. Олардың сан ғасырдан бері аңсап келе жатқан армандары да орындалды: тарихи отандары Қазақстанмен байланыс орнатылды, бабаларының жеріне қоныс аудару шаралары да іске асырыла бастады. Сондай байланыстың бірі Дүниежүзі қазақтарының жиырма жылдық мерейтойына арналған басқосу болды. Басқосуды Ыстамбұл университеті журналистика факультетінің докторанты, қазақстандық Ержан Қалымбай жүргізіп отырды. Жиналғандардың алдында Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы төрағасының бірінші орынбасары Талғат Мамашев баяндама жасап, Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың қазақ халқына дәстүрлі Жолдауының мәні мен маңызын жан-жақты талдап көрсетті. Мимар Синан Көркем Өнер университетінің профессоры, тарих ғылымының докторы Әбдуақап Қара Елбасының Жолдауымен 28 ақпан күні Ыстамбұлдан Астанаға сапарлап бара жатқанында, ұшақта таратылған қазақ тіліндегі газеттер арқылы танысқанын айтты. Ол 1997 жылы Түркістан қаласындағы Қожа Ахмет Яссауи университетінде сабақ беріп жүрген кезінде Елбасының тұңғыш Жолдауымен танысқанын, содан бері бүкіл Жолдауларды қадағалап оқып отыратынын айтты. Сонымен бірге, ол Қазақстан үшін өте маңызды он түрлі көкейкесті мәселелерді ортаға салып, жаңа бағыт-бағдар ұсынған Елбасының соңғы Жолдауы да шетел қазақтары үшін аса маңызды екенін айтып, оның жекелеген тармақтарын көпшілікке түсіндіріп өтті. Бұдан кейін Мимар Синан Көркем Өнер университеті тарих факультетінің докторанты Айнұр Ержібаева Қазақстанда адам капиталының сапалы өсуі туралы Елбасынын Жолдауындағы жетінші тармақтың өте маңызды екенін тартымды түрде айта келіп, өз ойларын ортаға салды. Басқосуда Ыстамбұл университетінің халықаралық қатынастар магистранты Бауыржан Сарқытұлы да сөйледі. Ол Түркиядағы студенттердің Жолдаудан үлкен әсер алғандарын, соған орай өздерінің де Қазақстанның дамуына қалай үлес қоса алатындары туралы пікір алмасып, ой бөліскендерін жан-жақты айтып өтті. Жиналыс соңында көпшілік атынан түркиялық ақсақал Омар Жігіт сөз алды. Ол кісі Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы қызметкерлерінің Түркияға арнайы келіп, Елбасының Жолдауы туралы жиналыс өткізгеніне қуанышты екендігін айта келіп былай деді: «Өткен ғасырдың басынан бері көптеген қиыншылық пен тауқыметтерді басынан өткізіп келе жатқан Түркия қазақтарының өмірде екі үлкен қуанышы болды. Оның бірі жылы Түркия үкіметінің қазақтарды құшақ жайып қабылдап, бауырына басуы. Ал екінші қуаныш Қазақстанның 1991 жылы 16 желтоқсанда тәуелсіздігін жариялауы. Еліміз тәуелсіздік алғанда өлгеніміз тіріліп, өшкеніміз жанғандай адам айтқысыз қуанышқа бөлендік. Осы қуанышымыздың бекер емес екені 1992 жылы Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың қолдауымен тұңғыш қазақ құрылтайының өтіп, Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының шаңырақ көтеруі барысында айқын көрінді. Бұл ретте Қауымдастық төрағасы Елбасының 12 13

7 Алтын бесік - Атамекен Менің елім - Қазақстан өз болуы біз үшін ерекше маңызды әрі абырой. Енді сол Қауымдастықтың 20 жылдық мерейтойының біздің Түркиядан басталуы да өте орынды деп есептейміз. Осыған орай біз Елбасының биылғы Жолдауында айтылған мәселелердің барлығының толықтай жүзеге асарына кәміл сенеміз». Бұл басқосу кезінде Қазақстан Республикасының Түркиядағы Төтенше және өкілетті елшісі Жансейіт Түймебаев осы елдегі этникалық қазақтардың бірнеше белсенді мүшелеріне қазақ мәдениеті мен туған тілін сақтау және дамытуға қосқан үлестері үшін алғыс хат табыс етті. Осы шараға қатысқан Ыстамбұл қаласынан, Маниса қаласына қарасты Салихлиден, Нигде қаласына қарасты Алтай ауылынан, сондайақ, Швеция, Германия мен Франциядан келген әрбір қонақ Анкарадағы Қазақстан елшілігі дайындаған Қазақстан Президентінің Жолдауының түрік тіліндегі кітапшасын өздерімен бірге сый ретінде алды. Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы төрағасының бірінші орынбасары Талғат Мамашевпен барлық жиналысқа қатысушылардың атына Қазақстанның Түркиямен дипломатиялық қарым-қатынас орнатуының 20 жылдығына орай Түркияның Премьер- Министрі Режеп Тайып Эрдоган, Премьер-министрдің орынбасары Бакир Бозтау, Еуропалық Одақ мәселелері министрі Эгемен Бағыш, Мемлекеттік министр Эртуган Байрак, Ұлттық Мәжілісінің депутаттары Мұстафа Жұрттас бен Халық Жібек, Ыстамбұл қаласы Эйүп ауданы әкімі Исмаил Қауыншы, Бағшылар ауданы әкімі Лоқман Шағрышы атынан құттықтау жеделхаттары келіп түсті. Бұл құттықтауда Түркияның Премьер-министрі былай деп жазған: «Сіздерді Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының 20 жылдық мерейтойына орай құттықтай отырып, Түркия мен Қазақстан достастығының арнайы салтанатты жиынына шақырғандарыңызға рахметімді айтамын. Бұл шара екі туыс елдің достығын одан әрі нығайтады деп кәміл сенемін. Сіздерге және құрметті қонақтарға жалынды сәлемімді жолдаймын!» Салтанатты басқосудың соңы Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының 20 жылдығына арналған үлкен концертпен жалғасты. Концертке Қазақстан Республикасының еңбек сіңірген әртісі Майра Ілиясова, белгілі әншілер Меруерт Түсіпбаева, Өмірқұл Айниязов, Уатқан Заханқызы, күйші Еркін Ерген қатысты. Сондай-ақ, Ыстамбұлдағы Абай және Ғази паша атындағы мектептердің оқушылары көрермендерге керемет орындауда қазақ билерін сыйға тартты. Шетелдегі қазақтардың жас ұрпақтары да жекелеген би өнерлерін көрсетті. Шеууал Тастемір деген бүлдіршін қызымыз қазақтың биін бір өзі билеп берді. Нұргүл Тастемір деген қызымыз Зейтінбұрында тұратын ақынымыз Ибрахим Ақсел деген азаматтың «Қазақтың еркіндігінде шек жоқ» деген түрік тіліндегі өлеңін компьютерлік бейне көріністерді пайдалану арқылы шебер оқыды. Концерт соңында Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы төрағасының бірінші орынбасары Талғат Мамашев іскер азамат және қоғам қайраткері Дербіш Қылышқа «Қазақстан Республикасының Тәуелсіздігінің 20 жылдығы» мерекелік медалін салтанатты түрде табыс етті. Дербіш 1958 жылы Түркияның Кония қаласында туған жылы тері өнімдерін шығаратын «Бурак» компаниясының негізін қалады жылы алғаш рет «Арман» журналының шығарылымын ұйымдастырды. Қазір бұл басылым Еуропа мен Түркиядағы барша қазақтың үніне айналды. Сондай-ақ, ол Түркия мен Қазақстанның футбол командаларының жолдастық кездесуін де ұйымдастырды. Дербіш Қылыш Қазақстанның Түркиядағы күндері мен Ыстамбұлдың Алматыдағы күндерінің өтуіне де өз үлесін қосты; Түркістандағы Қожа Ахмет Яссауи атындағы халықаралық Қазақ-түрік университетіне түркиялық 60 қазақ жастарын оқуға жіберуге де атсалысты жылы Түркиядағы қазақ қоғамының төрағасы болып тұрғанда Дербіш Қылыш Ыстамбұлдағы қазақтар шоғырланып тұратын ауданда Абай атындағы бастауыш мектептің ашылуына елеулі үлес қосты. Осы жылы Дербіш Дүниежүзі қазақтарының Астана қаласында өткен III Құрылтайына Түркиядағы қазақтардың делегациясын басқарып келді жылы Қасиетті Рамазан айында Ыстамбұл қаласының әкімдігімен бірлесіп Алматы, Тараз, Шымкент, Түркістан қалаларында қалың көпшілікке ауызашар берді. Сонымен қатар ол Ыстамбұл қаласында еуропалық қазақтардың басын қосып алғашқы кіші құрылтай өткізуге де белсене араласты. Дербіштің ықпал етуімен көп қазақ отбасы өздерінің тарихи отандары Қазақстанға қоныс аударды жылы Дербіш Қылыш Қазақстан Президентінің «Құрмет Грамотасымен» марапаттады. Тағы да бір қызықты дерек Дербіш 2011 жылы өткен жетінші қысқы Азиада ойындарында эстафета алауын алып жүрушілердің бірі болды. Түркия мен Еуропаның этникалық қазақтарымен Ыстамбұлда болған кездесуі кезінде Түркиядағы қазақ диаспорасының қазіргі жағдайы мен болашағына қатысты іс-шаралар жоспары туралы да сөз болды. Осыған орай, профессор Әбдуақап Қара: «Қазақстанда әлі де болса шетел қазақтары туралы түсінік толық қалыптаспаған және бұл жөніндегі мәліметтер әлі де болса кемшін. Соған орай, шетел қазақтары жөнінде ғылыми конференциялар өткізу, зерттеулер жүргізу, кітап шығарып, мақалалар жариялау, көркем өнер мен әдебиет, кино мен теледидар салаларында еңбектер жасау аса маңызды», деп атап көрсетті. Осыған орай, Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының жұртшылықты шетелдегі қазақ диаспорасының тарихы және қазіргі жағдайымен таныстыру үшін бірқатар жұмыстар жүргізіп келе жатқанын да айта кеткеніміз жөн. Мысалы, 2012 жылы Алматы қаласында «Қазақстан және шетелдегі қазақтар» атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция өтеді. Конференцияны өткізудегі мақсатымыз Қазақстанның шетелдегі қазақ диаспорасымен және шеттегі отандастарымызбен мәдени-ағарту және экономикалық өзара ықпалдастықтан жинақтаған тәжірибе мен тиімді қолданыстарды ой елегінен өткізу. Қазақстанның тәуелсіздік жылдардағы көші-қон үдерісінің нәтижесі, оралмандардың қазақстандық қоғамда бейімделуі мен қалыптасуы, қазіргі қазақ диаспорасының көші-қон әлеуеті тек теориялық тұрғыда ғана емес, сондай-ақ тәжірибелік жағынан да мемлекеттік және жергілікті атқарушы органдар үшін қызығушылық тудыратыны ақиқат. Конференцияға шақыру Қазақстан мен шетелдегі ғалымдарға, ҚР елшіліктеріне, әлемнің 35 елінде қызмет ететін қазақ мәдени орталықтарына жолданды. Қауымдастық, сондай-ақ, мемлекеттік тапсырыс бойынша 2012 жылдан бастап «Этникалық қазақтардың Қазақстанға мемлекеттік көші-қон саясатының құрамдас бөлігі ретінде репатриациясы: жетістіктері, мәселелері және оларды шешу жолдары» тақырыбында ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргізіп жатыр. Түркия қазақтарының тәжірибесінен көргеніміздей, Қазақстанның үкіметі этникалық көші-қон саясатымен қатар диаспоралық саясаты қазақ диаспорасының сақталуына, тек мәдени-ағарту және экономикалық байланыстарды орнатудан басқа, өзге ұлттық ортада туған тілі мен ұлттық мәдениетінің мәселесіне қатысты қолдау жасауға бағыттауы қажет секілді. Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығы шетелге жасаған әр сапары кезінде этникалық қазақтардың арасынан жоғары кәсіби мамандарды анықтап, оларды тарихи отандарына қоныс аударуына байланысты жұмыстар жүргізеді. Күлғазира Балтабаева, Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы Сараптама орталығының жетекшісі, тарих ғылымдарының кандидаты 14 15

8 Алтын бесік - Атамекен даниядағы дүбірлі жиын Гамбург қаласын біраз аралағаннан кейін, Данияға қарай жолға шықтық. Қазақстан делегациясы мінген автобус кештетіп Аархус қаласына жетіп, «Scandik» қонақ үйіне орналасты. Даниялық бауырларымыз бізге кешкі ас дайындап, күтіп отыр екен. Еуропаның басқа Құрманбайұлы, Ақпарат және мұрағат комитетінің бас сарапшысы Әлия Бекбатырова, өнер жұлдыздары Қыдырәлі Болманов пен Қарақат Әбілдина және «Қоңыр» тобы, сондай-ақ, ақпарат құралдарының өкілдері Әубәкір Сүлеев, Дана Бақашева, Айнагүл Менің елім - Қазақстан Биылғы жылдың мамыр айында Дания елінің Аархус қаласында Еуропа қазақтарының кіші құрылтайы өтті. Осы орайда Еуропадағы кіші құрылтайдың өз деңгейінде сәтті өтуіне Президент Н.Ә. Назарбаевтың тікелей тапсырысы бойынша «Самрұқ- Қазына» ұлттық әл-ауқат қоры арнайы қолдау көрсеткенін де айта кеткеніміз жөн. Сондай-ақ, Кіші Құрылтайға Қазақстанның Дания мен Германиядағы Елшілігі мен ҚР Мәдениет және ақпарат министрлігі тарапынан да нақты көмек жасалынды. Құрылтайға аттанған қазақстандық делегацияны Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығы Төрағасының бірінші орынбасары Т.Мамашев бастап барды. Алматы Мәскеу Гамбург бағыты бойынша ұшақпен барған делегацияны Германия Федеративтік Республикасындағы Қазақстан Республикасы елшісінің кеңесшісі Серікбай Жұмабаев пен Марат Кәрімов, Ганновердегі консул Аян Қашабаев, Даниядағы қазақ мәдени қоғамының бастығы Нұрарман Аюби, қазақ диаспорасының белсенді өкілдері Сүлеймен Шаткам және Акбар Аюби сынды азаматтар қарсы алды. елдерінде тұратын ағайындардың да біразы Аархусқа келіп үлгеріпті. Олардың қуанышында шек жоқ. Дастархан басында жан-жақтан жиналған жұртшылық бір-бірімен танысып, жөн сұрасты. Делегация құрамында Парламент Мәжілісінің депутаты Оразкүл Асанғазы, белгілі қоғам қайраткері, «Егемен Қазақстан» республикалық газеті» АҚ президенті Сауытбек Әбдірахманов, Мәдениет министр лігінің Тіл комитеті төраға сының орынбасары, филология ғылым дарының докторы, профессор Шерубай Шалтықова, Кенже Әмреев, Аргентина Айболат және біз болдық. Еуропа қазақ мәдени орталықтары федерациясының басшысы Абдулқаюм Кесижи (Мюнхен), сондай-ақ, Махмуд Башташ (Осло), Шыңғыс Шағатай, Ибрагим Қосшы (Вестерос), Жүнісбай Тораман, Бешірхан Малабахан (Берлин), Исмайыл Кесижи (Лондон), Хасан Ақсу (Кельн), Құрбанәли Гулер, Абдулжәлел Гулен (Париж), Ибрахим Ақтеңіз, Абдрахман Уналан (Мюнхен), Әубәкір Зенгин, Уәли Шерифлі (Голландия) және Түркиядағы А. Яссауи қорының төрағасы Иса Қалқа мен Беларусиядағы қазақ мәдени қоғамының бастығының орынбасары Ғалия Есенбаева және басқа да еуропалық бауырлар құрылтай қонағы болды. Қазақстаннан барған делегацияны 25 мамыр күні Даниядағы қазақ мәдени қоғамының басшысы Нұрарман Аюбидің ұйымдастыруымен Аархус қаласының әкімі Жакоб Бундсгаард пен қалалық мәслихаттың депутаты Хусейн Араш қабылдады. Отыз төрт жастағы жас әкімнің атқарып жатқан істеріне риза болдық. Ол негізінен жастарға ерекше көңіл бөлетінін былай деп жеткізді: «Біздің қала жастардың қаласы. Қазір мұнда 350 мыңнан астам халық тұрады, оның 50 мыңы студенттер. Біз олардың бәрін оқу бітірген соң өзімізде алып қалуға тырысамыз. Яғни, қаламыздың, еліміздің болашағын жастармен тығыз байланыста қараймыз. Экономикалық дағдарыс бізге де әсер етті, бірақ та оларды жұмыспен қамтуға бар күшімізді бөліп, жаңа жұмыс орындарын ашып жатырмыз. Қазір қаламыздың жағдайы жақсы», дей келіп, шақыруын қабыл алған 16 17

9 Алтын бесік - Атамекен Менің елім - Қазақстан делегацияға ризашылығын білдірді. Аархус қаласы өте әсем де таза, жып-жинақы Қала көшелері жап-жасыл жапырақтармен көмкеріліп тұр. Көп қабатты үйлерді кездестірмейсіз. Қала негізнен 3-5 қабатты үйлерден тұрады. Адамның өмір сүруіне өте қолайлы. Қала энергиясын әлемдегі ірі компаниялардың бірі «Vestas» қамтамасыз етеді екен. Осында жұмыс істейтін қандасымыз Акбар Аюби өзі бастап жүріп бізді компанияның ғимаратымен таныстырды. Онда еңбек ететін адамдарға бар жағдай жасалған. Асхана, демалыс бөлмелері, тренажер залы, спортпен айналысуға арналған түрлі жабдықтыр бәрі бар. Құрылтайға жан-жақтан төрт жүзден астам адам жиналды. Данияда 11 қазақ отбасы тұрады. Олар негізінен Аюбилер әулеті. Бұл отбасындағы ең жасы үлкен қариясы Амангүл апа. Оның кіндігінен тараған бала-шағасы, немере-шөберелері Ауғанстаннан 1985 жылы осында қоныстаныпты. Екі келіні Қазақстаннан, олар Семей мен Қарағандының тумалары. Құрылтайдың шымылдығы футбол жарысымен ашылды. футбол алаңында Қазақстанның және Данияның тулары ілінген, қазақтың күйі күмбірлеп, әндері шырқалып тұрды. Күн ашық, халықтың көңілкүйлері көтеріңкі. Бір жерде тамақ әзірленіп жатса, келесі бір жерде сауда-саттық жүріп жатты. Алыстан келген ағайындар өзара қауышып, әңгіме дүкен құрып мәз. Жарыс басталар алдында Ұлыбритания елінен атажұртқа келіп, Назарбаев университетінде ұстаздық етіп жүріп кенеттен қайтыс болған белгілі ғалым Қахан Отыншыны еске алуға арналып, бір минут үнсіздік жарияланды, одан кейін бабалар аруағына бағыштап құран оқылды. Бұл жолы футбол жарысына алты команда қатысып, бірінші орынды Мюнхен командасы иеленсе, екінші орын Данияға, үшінші орын Парижге бұйырды. Ең бастысы жалындаған қазақ жастары спорт додасында танысып-табысып қандас бауырларын тауып қайтты. Осы таныстық олардың алдағы аралас-құраластығына жол ашып жатса біздің мақсаттың орындалғаны. Бұл құрылтайдың бұрынғы құрылтайлардан бір өзгешелігі Елшіліктің ұйымдастырған тұңғыш рет «Қазақ тілін білесің бе?» атты сайыстың өткізілуі болды. Сайысқа Еуропа елдерінен 40-тан астам бала қатысты. Бұл сайыс балалардың арасында өте үлкен қызығушылық тудырды, нәтижесінде бірінші орынды Сафа Жаналтай (Ұлыбритания), екінші жүлде Мәдина Үйсел (Франция), үшінші жүлде Әмір Аюби (Дания) еншіледі. Бұл игі бастама келесі құрылтайларда да жалғасын табады деген үміттеміз. Шетелдердегі қазақ жастары ана тілінен қол үзіп қалмасын десек, құрылтай шеңберінде мұндай шараларды ұйымдастыруды дәстүрге айналдыруымыз керек. Біздіңше, негізгі шаралардың бірі міндетті түрде ана тілі мәселесіне арналған жөн. Яғни, «сөзі жоғалған жұрттың, өзі де жоғалатынын» ұмытуға қақымыз жоқ. Осы күнгі кеште теңіз жағалауындағы мейрамханада Германия Федеративтік Республикасы мен Дания Корольдігіндегі Қазақстанның Төтенше және өкілетті елшісі Нұрлан Онжановтың қабылдауында болдық. Ол өз кезегінде: «Сексенінші жылдардың басында Берлиндегі Гумбольдт университетінде оқып жүргенімде алғаш рет шетелдік қазақ диаспорасының өкілдерімен танысқан едім. Бүгінгі мерекеге солардың кейбірінің балалары қатысып отыр. Сонау ауыр жылдарда да қазақтар бірін-бірі ұмытпады, жерлестік, туыстық байланыстарын үзбеді, Еуропадағы басқа ірі ұлттарға жұтылып кетпей, ұрпақтарының жүрегіне қазақ деген ұлттың өкілі екендерін, Қазақстан деген атажұрты барын мықтап құя білді. Тәуелсіздіктің арқасында енді бүгін бастарын қосып, атажұрттан ат арытып арнайы келген делегацияны күтіп алып, Дания жерінде ұлан-асыр той жасалып жатыр», деп әңгімені әріден қозғап, өте мазмұнды сөз сөйлеп, кешкі асқа шақырды. Қабылдау өте көңілді, іскерлік жағдайда өтті. Кіші Құрылтай кезінде жұртшылықтың есінде қалған ерекше әс-шаралардың бірі «Қазақстан және шетелдегі қазақтар» атты кітап көрмесі болды. Көрменің ашылуында сөз сөйлеген профессор Шерубай Құрманбайұлы Тіл комитеті тарапынан өткен жылы балаларға арналған «Әлем халықтарының таңдамалы ертегілері» атты сериямен 60 том, «Әлем балалар әдебиетінің інжу-маржандары» деген сериямен 15 том кітап жарық көргенін, сондай-ақ, 25 томдық танымдық энциклопедиялар (табиғат, аң-құс, жануарлар, өсімдіктер т.б.) шығарылғанын атап өтті. Бұл кітаптар түрлі-түсті бояулармен көркем безендіріліп, балаларды қызықтыратындай болып жарық көрген. Әлем балалар әдебиетінің озық үлгілерін қазақ балаларының өз ана тілінде оқығаны өте маңызды. Сондай-ақ, Джек Лондон, Марк Твен, Даниэль Дефо, Джеймс Гринвуд, Генри Хагард, Жюль Верн сияқты әлемге танымал жазушылардың еңбектері де жасөспірімдерге арналып қазақ тілінде жарық көрді. Мұхтар Әуезовтың «Абай жолы» трилогиясы, Махамбет ақынның өлеңдері, Бейімбет Майлин сынды қазақ классиктерінің шығармаларын СD-ге аудиокітап түрінде шығарылды. Мұны кез келген адам өзіне қолайлы кезде жолда, көлікте келе жатып та тыңдай алады. Қазақ жазушыларының шығармаларымен танысуға жазу ерекшелігі латын, кирилл, араб әліпбилері де кедергі бола алмайды. Осы өнімдердің барлығы Еуропа қазақтарының балаларына Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігі атынан тарту етілді. Және басқосу барысында мұндай қолдаудың алдағы уақытта да көрсетіле беретіні атап айтылды. Осы орайда, қиындық тудырып отырған бір мәселе жөнінде де сөз қозғай кеткен дұрыс. Яғни, бүгінгі таңда жер жүзіндегі қазақтар үш түрлі әліпбиді пайдаланады. Осыған орай, болашақта бүкіл түркітілдес халықтардың бір әліпбиді тұтынуы өте маңызды екендігін де естен шығармағанымыз абзал. Әлемде Гете, Конфуций институттары ашылған, біз де шетелдерде Абай институттарын ашып, қазақ мәдениетін кеңінен насихатауды қолға алсақ жөн болар еді. Аталмыш көрмесін құрылтайға қатысушылар үлкен қызығушылықпен қабылдады. Көрмеге қойылған кітаптар, аудиодискілер Даниядағы қазақ мәдени қоғамына тарту етілді. Кіші құрылтайдың бағдарламасы аясында өткен «Қауымдастыққа 20 жыл: Ана тілім парызым» атты дөңгелек үстелде де қазақ тілі мәселесі талқыланды. Бұл басқосуға Еуропа елдеріндегі Қазақ мәдени орталықтарының жетекшілері мен қазақстандық делегация мүшелері қатысты. Бұл басқосуда Қазақстаннан қазақ тіліндегі газет-журналдарды алдырудың қиындығы сөз болды. Ана тілін үйрететін мұғалімдердің жоқтығы да айтылды. Осыған орай, интернет ресурсқа айрықша назар аудару қажеттігі ортаға қойылды. Яғни, қазіргі кезде барлық ақпаратты интерет жүйесі арқылы таратуға болатын жайдайға жеттік. Бұл үлкен жетістік. Осыны дұрыс пайдалану қажет. Сондай-ақ, шетелдік жас жеткіншектерді Қазақстанға көбірек шақыруды жүйелі түрде қолға алу керек. Мысалы, бізде шетелдік жасөспірімдерді демалыс уақытында Қазақстандағы 18 19

10 Алтын бесік - ЖЕР ЖҮЗІ Әлем қазақтары - СЫР ШЕРТЕДІ «Балдәурен» балаларды сауықтыру лагеріне демалдыру тәжірибесі бар. Сондай-ақ, қазақ диаспорасының жас толқынын арнайы тілдік ортада қазақшаға үйрету де қолға алына бастады. Осы орайда Голландияда тұратын Әубәкір Зенгин Қазақстанның шетелдердегі елшіліктерінен жан-жақты көмек күтетінін тілге тиек етті. Мысалы, елшіктер «Наурыз», «Қазақстан Тәуелсіздік күні» сияқты мерекелерде осы елдердегі қазақтардың басын қосып тұрса нұр үстіне нұр болар еді. Ал Абдулқаюм Кесижи дөңгелек үстелде сөйлеген сөзінде «ағылшынша, французша өлеңжырлар жазатын жастарымыз шығып келеді; ол шығармалардың тілі басқаша демесеңіз, жаны қазақша соларды аудартып, Қазақстанда бастыру қолға алынса», деп өтініш айтты. Дөңгелек үстелді ашып, жүргізіп отырған Талғат Мамашев жиналғандарға шілденің 27-нен тамыздың 12-сі аралығында Лондон қаласында өтетін XXX жазғы олимпиадаға барған Қазақстан спортшыларына жанкүйер болуға шақырған Қазақстан Республикасының спорт және туризм агенттігі басшыларының өтінішін жеткізді. Сол күні кешкілік Еуропа қазақтарының кіші құрылтайының салтанатты ашылуы болды. Бұл салтанат Қазақстан Республикасының Әнұранымен басталды. Бұдан кейін Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Еуропа қазақтарының кіші құрылтайына арнаған құттықтауын Қауымдастық төрағасының бірінші орынбасары Талғат Мамашев жұрт алдында оқып, оны Даниядағы қазақ қоғамының жетекшісі Нұрарман Аюбиге табыс етті. Бұл құттықтауды жұртшылық қауым ыстық ықыласпен қабыл алды. Сондайақ, Қазақстан Республикасының Германиядағы құрметті консулы Петерсен аталмыш құрылтайдың ашылуымен құттықтап, өз ризашылықтарын білдірді. Салтанатты кеш Қ.Болманов, Қ.Әбілдина және «Қоңыр» тобы сынды Қазақстанның өнер шеберлері сахнаға шыққан үлкен концертке ұласты. Осыған орай, сөз реті келгенде Дания елінде жүрген азғантай қазақтар арасында да сол елге танымал өнер жұлдыздар бар екендігін айта кеткеніміз жөн. Мысалы, Данияның Ұлттық «DT 1» және «TV 2» телеарналарында өз өнерлерін көрсетіп жүрген «MTM» тобының рэп әншісі Хамитхан Аюби мен «Dansing star» тобының бишісі Кәмила Аюбиді таныстыру артықтық болмас. Бұлар біздің де мақтанышымыз болуға лайық. Бір сөзбен айтқанда, Еуропа қазақтарының Даниядағы кіші құрылтайы барынша табысты өтті. Құрылтай өткізудің ендігі Франция қазақтарына үлесіне тиді. Келесі жылы Парижде кездескенше, құрметті бауырлар!.. Ботагөз УАТҚАН, Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының ұйымдастыру бөлімінің меңгерушісі Алматы Аархус Алматы Жакулина ж не оны эссесі 1930 жылдары Қазақстанның жер жерінде «Балапан кетіп басына, тұрымтай кетіп тұсына» деп суреттелген заман туды. Біз таныстырғалы отырған эссенің авторы Бәтима Жакулина Семейдің Еңірекей деген жерінде 1930 жылы дүниеге келді. Әкесі Құлмұхан қуғындалып жүріп, тұңғышы Бәтиманің бір жасқа толғанын көре алмай дүние салды. Шешесі Нұрби үш жастағы жалғыз тұяқ Бәтимасын арқасына таңып алып, үш жүз шақырым жол басып, тау асып, 1933 жылы жазғытұрым ауған елмен бірге шұбырып, Қытайдың Шәушек қаласына жетті. Сол үш жасар қыз бала шешесіне ес болып, Шәушек қаласында өлместің күнін көріп, мектеп табалдырығын аттап, қоғамдық жұмысқа араласып, тұрмысқа шығып, Бәтима Жакулина атанды. Жакулина атанатыны былай: 1930 жылдары Шығыс Қазақстанның Ақсуат өңірінде болыс болған алашшыл азамат Жакула өзінің 1932 жылы қол бастап жасаған қарулы көтерілісі сәтсіздікке ұшыраған соң бала-шағасын ертіп, туыстарымен бірге Шәушек қаласына қашып барып қоныстанады жылы, Бәтима Құлмұқанқызы сол Жакулина ның кенже ұлы Әнуармен тұрмыстанып, Жакулина атанады. Кейін келе, Бәтима апайымыз ШҰАР әйелдер бірлестігі төрайымының орынбасары, «Шынжаң әйелдері» журналының (ұйғырша) бас редакторы болды. Соңынан, Қытайдағы қазақ халқының саны бір жарым милион адамға жету орайымен, тұңғыш рет Мағауия Жакулин ақсақал (Әнуар Жакулиннің ағасы) сайланған, қазақ әйелдерінің қолы жетеді деп ешкім ойламаған, Қытайдың Мемлекеттік Саяси кеңесінің тұрақты жорасы деген биік те, мәртебелі орыннан үшінші қазақ болып көрінді жылдардың басында Бәтима апайымыз Қытайдағы қазақтардың арасынан оза шауып, өз басынан эссе жазуға кірісті. Қазақ тіл жазуын жетік игеріп, қазақ баспасөзінің басы қасында жүрген, қазақ баспасөзін қашан да қадағалап отыратын Бәтима апайымызға өткенді баяндау қиынға түспегені аян. Сонымен, эссе 2006 жылы «ШҰАР Шынжаң халық баспасынан» тұңғыш рет төте жазумен жарық көрді. Ал, биылғы жыл басында, кітаптың көшірме нұсқасы Қайрат Ғабитқанұлының редакциясынан қайта өтіп, Қазақстанның «Елтаным» баспасынан жарық көріп, таралым салты өтіп, тұсауы кесілді. Кітаптың таралым салтына Үрімжі қаласынан арнайы келген автор Бәтима Құлмұқанқызы Жакулина эссенің жазылу барысын таныстырды. Эссені бұрынды- соңды оқып көргендер дәмді дәмді бағаларын берді. Бәтима апайымыз жақсы күнде тасып, жаман күнде жасымаған адам. Ол кісінің қаламынан туған мынау эссенің аты да соңы аңғартады. «Өтті бір өмір өксіп» те емес, немесе «Өтті бір өмір шаттанып» та емес. Бұл бір ана тәлімін алып, мектеп құшағында өсіп, өмір ошағын көріп, оң мен солын таныған адамның ойынан туған «Өтті бір өмір осылай». Бұл кітап жеке отбасы, жеке адам жөнінен жазылған эссе болғанымен, жай адамның, жай отбасының жадағай жайын ғана баяндап отырған жоқ. Үңіліп оқысаңыз, қазақ ұлтының үлкен бір тобының басынан өткен аумалы төкпелі өмірді, бір үзік қиын қыстау тарихты елестетеді. Яғни, өткен ғасырдың отызыншы жылдарының басындағы орыс үкіметінің қазаққа жасаған өктемдігінен басталып, Қытайдағы аласапыран шаққа, Қытайдың «Мәдениет төңкерісі» соқтырған қара боранға ұласқан тарихи кезеңдегі жай жапсарлардан дерек береді. Эссенің соңы Қытайда жылымық саясат жүріліп, жайма-шуақ күн көтерілген; Қазақстанда көк ту желбіреп, жұртшылықтың жүзінен көңілсіздік серпіліп, тәуелсіздік қуанышы сезілген өмір шаттығымен аяқтайды. Бұл сөзімізге кітаптың «Арқадан ауғанда» деген тақырықппен басталып, «Тойдан тойға» деген әңгімемен аяқтауы дәлел. Айтқаны анық, ойы тұнық, сөзі саралы, сөйлемі жатық бұл эссені жұртшылық қауым қызыға оқитыны анық. Меллат Раметұлы 20 21

11 Алтын бесік - Атамекен Менің елім - Қазақстан Өзбекстандағы қазақ құрылтайы Өткен жылдың соңында Ташкент қаласындағы «Достық» үйінің мәжіліс залында Өзбекстан Республикалық Қазақ Ұлттық мәдени орталығының VII құрылтайы өтті. Құрылтайға Науаи, Сырдария, Бұхара, Ташкент облыстары мен Қарақалпақстаннан сайланған делегаттар мен қонақтар қатысты. Бас қосуға кел гендер ең алдымен «Тәуелсіздік және ізгілік монументіне» гүл шоқтарын қойып, содан кейін мәжіліс өтетін жерге жиналды. Құрылтайды Республикалық Қазақ Ұлттық мәдени орталығы төрағасының орынбасары Шералы Садықов ашты. Қадірменді халайық! Құрметті құрылтай қатысушылары! деп бастады ол кісі өз сөзін. - Республикалық қазақ ұлттық мәдени орта лы ғының VII құрыл тайына қош келдіңіздер! Бүгін осында жиналудың негізгі мақсаты - Республи калық Қазақ Ұлттық мәдени орталығына төраға сайлау. Осындай жауапты істі қалтқысыз таза жүргізуіміз үшін президиум мүшелігіне 9 азаматты ұсынамын. Олар: Бәкір Серікбаев, Марат Үкібаев, Қалдыбек Сейданов, Ағытай Адылов, Насреддин Мұхамеджанов, Қанапия Әжібеков, Фарида Парманова, Құдайберген Мырзамұратов және Әлішер Ғаппаров мырзалар. Осыдан кейін аты аталған кісілер президиумге шақырылды. Бұдан әрі басқосуды Құрылтайды өткізу жөніндегі ұйымдастыру комитетінің төрағасы Бәкір Серікбаев жүргізді. Ол кісі өз сөзінде Мәдени орталықтың төрағалығына үміткерлер болып Ташкент қалалық Қазақ мәдени орталығының төрағасы Қанафия Әжібеков, Ташкент облыстық Қазақ мәдени орталығының төрағасы Құдайберген Мырзамұратов және Республикалық Қазақ Ұлттық мәдени орталығының төрағасы Марат Үкібаевтар тіркелгенін атап айтты. Құрылтайдағы алғашқы сөз Өзбекстан Қазақ Ұлттық мәдени орталығының төрағасы Марат Үкібаевқа берілді. Ол Орталықтың жылдары атқарған жұмыстары туралы есепті баяндама жасады. Баяндамада көпұлттық республикада қазақ ұлтының өкілдерінің де басқа халықтармен терезесі тең болып, өзбек халқымен ынтымағы жарасып тату-тәтті, тыныш өмір сүріп келе жатқандығы жан-жақты айтылды. Бұл ретте баяндамашы «Өзбекстанда барлық ұлттардың дамуына, өсіп-өнуіне, өз ұлттық құндылықтарын сақтап және өркендеуіне барлық жағдай жасалған. Біз сол үшін де өзбек халқына, Елбасына өзіміздің ризашылығымызды білдіреміз. Мұны біз екі ел Президенттерінің бастамасымен қабылданған Қазақстан мен Өзбекстан Республикалары ортасындағы «Мәңгі достық» келісімінде белгіленген шаралардың сәтті жүзеге асып жатқандығында деп білеміз», - деп атап айтты. Баяндамашы сөз барысында қазақ ұлттық ұйымының сонау 1989 жылдан бастау алғандығын, ал кейін Республика егемендік алған күннен бастап Қазақ Ұлттық мәдени орталығы ретінде қалыптасып, жұмысын сәтті жалғастырып келе жатқандығын тілге тиек етті. Міне, содан бері табаны күректей 20 жыл өткендігін, сол уақыт ішінде мәдени орталықтың талай белестерден асқандығы жайлы айта келіп баяндамашы: «Әсіресе, ел Тәуелсіздігінің арқасында өшкеніміз жанып, салт-дәстүрлеріміз қайта жандана түсті. Ораза және Құрбан айттарын, Наурыз мейрамдарын кеңінен атап өту мүмкіндігіне ие болдық. Тәуелсіздік туының желбіреуі ата-бабаларымыз арман еткен ұлы істерді жалғастыруға мүмкіндік берді. Бұл дәуірде қазақ, өзбек халықтары арасындағы достық, әдеби-мәдени байланыстар жаңа деңгейге көтерілді. Республикалық «Нұрлы жол» газеті қазақ тілінде шыға бастады. Өзбекстан телерадиокомпаниясының «Дидар» бағдарламасы, қазақ радио бөлімі қазіргі күнге дейін халқымыз үшін сүбелі қызмет атқарып келеді. Сондай-ақ, Ташкент, Гүлістан, Науаи және Нөкіс қала ларындағы мемлекеттік универ ситеттерде қазақ тілі және әдебиеті кафедрасы жұмыс істеп, республикамыздағы 500-ге жуық қазақ мектептеріне ұстаздар дайындауда. Республикамыздың түрлі салаларында 300-ден астам қазақтан шыққан ғылым докторлары мен кандидаттары жұмыс атқарып келеді. Міне, осының бәрі халқымыздың 22 23

12 Алтын бесік - Атамекен Менің елім - Қазақстан өсіп-өркендеуі, мәдениеті мен тілінің, салт-дәстүрінің сақталып дамуы жолындағы оң өзгерістер екендігі даусыз. Бүгінгі күнге дейін Қалдыбек Сейданов, Бәкір Серікбаев, Темір Айдаров, Айталы Әтішев, Әбдіхалық Айдарқұлов, Әлішер Ғаппаров, Қамбар Жолдасов, Марат Арынов, Рысбай Анарбеков, Шералы Садықов, Орынбай Манапов сынды ел ағалары, Мекембай Омаров, Құлмахан Дүйсенов, Боран Қыдыров, Қаһарман Бегежанов, Айтуар Сабыров, Лала Жүнісқызы сияқты өнер майталмандары, Фарида Парманова, Хамза Халмұратов, Анар Нәлібаева, Замира Жиенбаева, Жамалиддин Якубов, Ералы Құрбанов, Марат Шынаров, Айша Анарқұлова, Гүлнара Үбайділлаева сияқты қазақ ұлтының жанкүйерлері, орталықтың аймақтардағы бөлімдерін басқарып отырған Қанафия Әжібеков, Құдайберген Мырзамұратов, Әбдіманап Әбдісаттаров, Жанат Әлиев, Артықбай Құрбанбаев, Дінислам Қанаев, Парахат Болғанбаева, Әбдіқадыр Сапаров, Алдаберген Өскенбаев, Жақсылық Оразбаев және Үсен Шындауылов сияқты ел азаматтары орталығымыздың жұмыстарына белсене араласып, оның деңгейін жаңа биіктерге көтеруге өз үлестерін қосып келеді, деп атап өтті. Сондай-ақ, баяндамашы алдағы атқарылатын жұмыстарға да тоқталды. Бұл ретте, «Қазақстан- Дос тық университетін» аяқтаған өзбек стандық студенттердің диплом дарын нострификациялау, әл-фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінің филиалын астанамыз Ташкент қаласында ашу, Өзбекстандағы қандастарымыз үшін Ұлттық театр ашу, қазақ тілінде жарық көретін Республикалық «Нұрлы жол» газетіне жазылымды жандандыру жайлы да әңгіме өрбітті. Бұдан әрі баяндамашы мамыр айында Тәуелсіздігіміздің және «Нұрлы жол» газетінің 20 жылдығына орай Ташкенттегі «Истиқлол» өнер сарайында өткен халықаралық айтыста жерлестеріміз Құлмахан Дүйсенов, Нұрхан Түймеқұловалардың ерекше өнер көрсеткеніне тоқталып, Өзбекстан арнасындағы «Дидар» телебағдарламасының жетістіктері жөнінде де пікір білдірді. Баяндамашыдан кейін сөз кезегі Өзбекстан Республикасының Қаһарманы Ағытай Адыловқа берілді. Ол өз сөзінде орталықтың жасаған мәдени іс-шараларын жоғары бағалай келіп: «Тереңірек алып қарайтын болсақ, бұл ұйымның жұмысы едәуір ауыр. Өйткені, ол мемлекеттік емес, қоғамдық ұйым. Оның ешқандай қаржы көздері жоқ. Ал әрбір ісшараны қаржысыз өткізіп болмайды. Соған байланысты әркімнен қаржылық көмек сұрай беру де ыңғайсыз. Сондықтан, менде бір ұсыныс бар. Өзбекстан Қазақ Ұлттық мәдени орталығының жанынан арнайы бір қор ашылса деймін. Бұл қорға әуелі еліміздегі қалталы азаматтар, қала берді жүрегінде оты бар, өз тілімізді, мәдениетіміз бен салт-дәстүрімізді, тарихи құндылықтарымызды сақтап, насихаттауға ықылас білдіргендер қолдарынан келгенше қаржылай көмектерін беріп отырса нұр үстіне нұр болар еді. Мен де қазақ ұлтының бір перзенті, орталықтың жанашыры ретінде өз жиған-тергендерімнен бірінші болып орталықтың қорына бір миллион сум аударамын. Басқаларды да осы қорға шамалары келгенше өз үлестерін қосуға шақырамын.» Бұдан кейін сөз алғандар да Республикалық Қазақ Ұлттық мәдени орталығының дұрыс бағытта жұмыс істеп келе жатқанын бір ауыздан атап өтті. Яғни, Орталықтың жұмысы Өзбекстандағы қазақ ұлтының мүддесін қорғауға, олардың тілі мен мәдениетін, салтдәстүрін, ұлттық құндылықтарын сақтап, дамытуға арналған. Сондайақ, Орталық халықтар арасындағы, әсіресе, бірлігі жарасқан бауырлас өзбек халқымен достықты, ынтымақ-бірлікті нығайтуға ерекше көңіл бөледі. Бұл Марат Үкібаевтың төраға болуға үміткер ретінде жариялаған бағдарламасынан да айқын аңғарылды. Құрылтайда Мәдени орталықтың жұмысын қазіргіден де жақ сартуға байланысты нақты ұсыныстар жасағандар да аз болмады. Солардың арасында Сырдария облысы Гүлстан педагогика университетінің қазақ тілі және әдебиеті кафедрасының меңгерушісі Нұрлан Тотановтың сөзі ерекше әсерлі шықты. Ол өзінің атқарылған істен гөрі болашақта орындалуы қажет болатын зәру шараларға тоқталуды мақұл көргенін айта келіп төрағалыққа үміткер болып отырған азаматтарға бірнеше нақты ұсыныс жасады. Ол ұсыныстардың ең маңыздыларының бірі - облыстардағы қазақ мектептері мен қазақ сыныптарындағы оқушы лардың оқулықтармен қандай дәре жеде қамтамасыз етіліп отыр ғандығын үнемі назарда ұстау. Сондай-ақ, қазақ мектептеріндегі оқушыларды Қазақстанда жарық көрген газет-журналдармен тұрақты түрде қам тамасыз етіп тұру да есте болғаны жөн. Гүлстан Мемлекеттік Университетінің құрамындағы қазақ бөлімінде білім алып жатқан жастарымыз үшін арнайы кітапхана ашып, оларға әдеби кітаптар және оқулықтар жеткізіп тұру да жүзеге асуға тиіс. Гүлстан облысындағы мәдени шараларға университеттің жастары мен Сейхунабад ауданына қарасты 18 және 24 мектептің оқушылары белсене ат салысып келеді. Бірақ оларды ұлттық киіммен, домбыра сияқты ұлттық аспаптармен қамтамасыз ету қиынға соғып тұр. Осы мәселенің де келешекте оңтайлы шешілгені абзал. «Нұрлы жол» газетінің таралымын көбейтуге жұртшылық көмек қолын созып, сол арқылы елімізде болып жатқан саяси жаңалықтар мен қызықты әдеби-мәдени туындыларды жастарымызға ана тілінде жеткізу қазіргіден де нығайтылу тиіс. Республиқалық Қазақ Мәдени орталығы тарапынан қолға алынатын және бір маңызды шаруа - жылына кем дегенде екі рет жазба ақындар мен жалпы поэзия, проза жанрында қалам тартып жүрген жастар арасында мүшәйралар мен конкурстар өткізіп, олардың қаламдарының ұшталуына игі ықпал жасау. Сондай-ақ, қазақтар көп шоғырланған өңірлердегі лицей, коллеждер құрамынан қазақ бөлімдерін ашу мәселесі өз шешімін табуға тиіс. Осындай үсыныстарын айта келе Нұрлан Тотанов өз сөзін төмендегідей жыр шумақтарымен түйіндеді: Міне, бүгін сайлауы Төрағаның, Алла берер ниет қып сұрағаның. Келешегін жастардың ойламасақ, Өзіңді ойлап жартастан құлағаның. Жастар тұрса біздерден қолдау күтіп, Кетпесінші өмірі босқа өтіп. Оқу-білім сусынын толықтырсақ, Өспейді ме өркені өрге жетіп. Кім болса да төраға дауласпайық, Өзіміз бен өзіміз жауласпайық. Ұлтымызға тән болған ар-намысты, Қолдан беріп, қорлыққа жол ашпайық. Болмайықшы мансапқа таласатын. Жан болайық жағдайға қарасатын. Төрде отырып, төбеден төр іздемей, Ойлайықшы жастардың болашағын. Бұдан кейін сөзге шыққан Бибізада Жартыбасова, Полатбек Изюмов және Қанафия Әжібековтер ел қамын ойлайтын, миллионнан астам қандастарымызды соңына ерте білетін, ұлтаралық татулықты нығайтуға, сондай-ақ, қазақтың тілі мен мәдениетін, салт-дәстүрін сақтап әрі қарай дамытуға аянбай ат салысатын азаматты төрағалыққа лайық көретіндігін айтты. Өзбекстан Ұлтаралық мәдениет орталығының төрағасы Насриддин Мухамаддиев Республикалық Қазақ Мәдени орталығының атқарған қызметтері жөнінде жақсы пікір айтты. Орталықтағы ақсақалдар алқасының төрағасы Қалдыбек Сейданов өткен үш жыл ішінде мәдени орталықта ауқымды істер атқарылғанын, сондай-ақ бұл істер жалғасын табатынына кәміл сенетінін жеткізді. Әлішер Ғаппаров «Нұрлы жол» газетіне жанашырлық таныту мемлекетіміздегі өзін қазақпын деп санайтын әрбір азаматтың борышы екенін айтып, газет жазылымына көмектесуге мұндағы делегаттарды құлағдар етті. Құрылтайға қатысушыларының барлығы бұл ұсынысты толық қолдады. Құрылтай қорытындысында Өзбекстан Республикалық Қазақ Ұлттық мәдени орталығының төрағасы болып Марат Үкібаев бір ауыздан қайта сайланды. Марат АРЫНОВ, суреттерді түсірген автор 24 25

13 Алтын бесік - ЖЕР ЖҮЗІ Әлем қазақтары - СЫР ШЕРТЕДІ Жанардың жарық жұлдызы Өзіңіз қазақтың қызы бола тұра, ханзудың яғни қытайдың фильмдеріне режиссер болып жүрсіз. Қазірге дейін 15-тен астам мемлекеттік деңгейдегі көркем фильм мен телехикаяға режиссерлік жасап үлгеріпсіз. Әсіресе, Қытайдың тарихы мен саяси тұлғаларын бейнелеген телефильмдерге режиссер болғаныңыз бізді қызықтырады. Мәселен, Қытай Халық Республикасының тұңғыш төрағасы Мао Цзе Дунның жасөспірім шағын бейнелеген 23 сериялы «Бір дәуірдің жастары» атты телехикаяңыз 2007 жылы «Ең үздік мемлекеттік телесериял» сыйлығын жеңіп алыпты. Аталмыш фильмге режиссерлік жасау бағы сізге қалай бұйырды? Мен балабақшадан бастап ханзу тілінде оқыдым жылы Бейжіңдегі Орталық театр институтының актерлік курсына оқуға түсіп, бір жылдан кейін Кеңес Одағына ең үздік студентті оқуға жіберу емтиханына 26 үміткердің бірі болып қатысып, бір өзім жеңіп алдым. Сөйтіп, Ресейдің киноматография институтына оқуға аттандым. Мәскеуде 9 жыл оқып, режиссерлік мамандықтың қыры мен сырын әбден меңгеріп, Қытайға келгеннен кейін ханзу тіліндегі киноларға режиссерлік жасай бастадым. Менің бағымды ашып, тасымды өрге домалатқан 1999 жылы Украинада Николай Островскийдің «Құрыш қалай шынықты» романы бойынша түсірілген 20 сериялы телефильм. Бұл туралы бұдан бұрынғы сұхбаттарда талай рет айтқанмын. Ал «Бір дәуірдің жастарының» бас кейіпкері анаумынау емес, Қытайдың тұңғыш төрағасы Мао Цзе Дун. Ол Қытай тарихында ғана емес, бүкіл әлемге белгілі саяси тұлға. Қытай мен шетелге өте танымал Луо Хау деген продюссер телефон соғып: «Жанар, менің қолымда Мао Цзе Дунның жасөспірім шағы туралы жазылған сценарий бар», деді. Оның маған не айтқысы келіп тұрғанын сезе қойдым да: «Жо-жоқ, мен бұл фильмді түсіре алмаймын», дедім. Бұлай деп айтуыңызға не себеп болды? Бұл менің өз жұмысыма сенбегенім емес, Мао Цзе Дунның бейнесіне алдажалда ахау түсіріп алып, өзіме бекер әурешілік тауып алмайын деген ой еді. Оның үстіне бұлар маған Мао Цзе Дунның бейнесін мүсін сияқты мінсіз етіп жасап бер десе қайтемін, одан да аулақ жүрейін деп те ойлаған едім. Бірақ продюссер Луо Хау: «Сен бұлай тез байлам жасама, сценарий өте жақсы, алдымен өзің оқып көрші. Содан кейін бір бекімге келерсің», деген соң оның көңілін қайтармайын деп, оқып шығуға келістім. Сценарийдің бес бөлімін алып, оны сол түні бас алмай оқып шық тым. Сценарий өте тамаша екен. Қатты әсер лендім. Ертесі продюссер телефон соғып: «Сценарийді оқыған шығарсың? Сенің бұл фильмді сәтті түсіруіңе сенемін. Себебі, сен жассың, өмірге таза көңілмен, кіршіксіз пейілмен қарайсың. Оның үстіне жастардың рухани әлемін жақсы білесің. Өйткені, бұл фильмдегі кейіпкерлердің дені - жастар», деп, біржағынан мақтап, біржағынан қолқалап, аталмыш фильмге режиссерлік жасауға мені көндірді. Міне, осылайша көп құлшынысымыздың арқасында бұл фильм көрерменімен жүздесті. Жұрт та жылы қабылдады. Ханзудың көрнекті киносыншылары: «Бір дәуірдің жастары» көрермені ең көп телесериал», деп бағалады. Телехикаяның сәтті шығуы сценерийдің жақсы жазылғанынан деп ойлайсыз ба? Ол жағы да бар. Дегенмен телефильмнің жақсы шығуында одан да басқа бірнеше себеп-ерекшелік бар деп ойлаймын. Мысалы, төраға Маоның рөлін сомдауда оны мінсіз мүсін секілді бейнелемей, табиғи болмысын бейнелеп, жалынды жас ретінде көрсете білдік. Ішкі жан дүниесіндегі қуанышы-жұбанышын, қайғысы мен мұңын, арманы мен мұратын шынайы көрнектендірдік. Біз әуелі осыған батылдық ете алдық. Өйткені, Мао Цзе Дун періште емес, ол да адам, ол да бала күнінде тентек болыпты. Салдыр-салақ оқып, кейде мұғалімнің сөзін тыңдамайтын кездері де болған. Сөйтіп, біз жас Маоның табиғи болымысын ашуға күш салдық. Халықтың да мұндай образды құптайтынына сендік. Екіншіден, әр нәрсенің өз өлшемі бар ғой. Сол секілді біз Маоның табиғи болымысын ашамыз деп тым асырып жіберсек, көрерменнің оны қабылдай қоюы екі талай еді. Сол үшін батылдық пен жаңалық қосудан тыс, оны қалайда табиғи бейнелеуге ден қойдық. Шындығына келсек, біздің бас кейіпкеріміз Мао Цзе Дунға тым ұқсамайды. Мұның да өзіндік себептері бар. Мао мектепте оқып жүрген кезінде шешесі Чаңша қаласына келгенде бірге түскен суреті бар екен. Біз сол суретке қарап актер таңдадық. Рөлге шығатын адамның көзі жайнаған, адамға тік қарайтын, өжет болу керек деп шештік, әрі ол рөлде жастардың албырт, ұшқалақтық қасиетін де бейнелей алуы тиіс деп ойладық. Асылы, мен актер таңдағанда көзге қатты ден қоям. Неге десеңіз, «көз көңілдің айнасы» емес пе? Жастар өмірге құштар. Олар бейне жаңбырдан кейін бүршік жарған жауқазын секілді. Өмірге үлкен үмітпен, пәк махаббатпен қарайды. - Өткен жыл сіз үшін жемісті жыл болыпты. Яғни, сіз түсірген «Таң алдын дағы шайқас» атты 26 сериялы тарихи телехикаяны Орталық телевидениенің «1-арнасы» жылбасы туындысы ретінде эфирге жіберіпті. Мұндай орайдың екінің біріне бұйыра бермесі анық. Бұлай болады деген ой менде болған жоқ. Продюссердің өзі бұл телехикаяны түсірудің алдында Орталықтың телеарналарына береміз, сол арқылы эфирге таратамыз деген ойда еместұғын. Негізінен оны өлкелік телеарналарға нарық бағасымен сатамыз деп жүрген. Өйткені, Қытай Коммунистік партиясының құрылғанына 90 жыл, Чыңхай төңкерісіне 100 жыл толатын даталы жылға арналып түсірілген фильмдер өте көп болды. Соның 26 27

14 Алтын бесік - ЖЕР ЖҮЗІ Әлем қазақтары - СЫР ШЕРТЕДІ өзіне біз іліне алмай қалармыз деп ойлағанбыз. Ал кейін «Таң алдындағы шайқас» Орталық телевидениенің «1-арнасында» жылбасы телехикаясы болып эфирге тарайды» дегенді естігенде төбем көкке жеткендей өте қуандым, әрі өте таңқалдым. Міне, осылайша бұл жыл мен үшін де және фильмге ат салысқан топтағылар үшін де жемісті жыл болғаны рас. Оның үстіне қазан айында аталмыш телехикаяны Шыңжаңның кабельмен тарайтын «3-телеарнасы» қазақ тілінде сөйлетіп туған халқыммен қауыштырды. Естуімше, бұл арна кабельмен Қазақстанда да көрсетіледі екен. Соған қарағанда атамекендегі қандастарым да бұл телефильмді тамашалаған болуы керек. Бұдан артық қуаныш болсын ба менде?! Енді телехикаяның түсіру алдындағы дайындық қалай жүргізілгені туралы айта кетсеңіз? Бұл фильмге де менің режиссерлік жасауыма мұрындық болған продюссер Луо Хау. Ол Чаңша телеарнасының орынбасар бастығы, әнші Сұң Зуиіңнің күйеуі. Ол маған телефон соғып: «Чаңша телеарнасы мен Хунан телеарнасы бірлесіп осы өлкенің қалай азат болғаны туралы тарихи фильм түсірмекші. Сені бұл фильмге режиссер болуға шақырамын», деді. Фильмге жұмсалатын қаржы мен фильм түсірілетін орынның бәрін ыңғайлап қойыпты жылы қыркүйегінде фильмді түсіретін кезде Луо Хау мені іздеп келді. Продюссердің әңгімесінің ауанын бақсам, бұл фильм жасырын тыңшылардың қарым-қатнасына құрылыпты. «Кешіріңіз, бұл телехикаяға режиссерлік жасай алмаймын, өйткені бүгінге дейін мұндай тыңшылыққа қатысты фильм түсіріп көрген жоқпын» деп қайтарған едім. Бірақ, продюссер Луо Хау қазан айының соңында маған телефон соғып: «Мен екі жұмыс бітірдім. Біріншісі, сценарийстпен келісімге келдім, ол режиссерлікке араласпайтын болды. Екіншісі бұрынғы қаражаттан да мол қаржыға қол жеткіздім. Сол үшін осы фильмді жақсы түсіріп шығуға құлшынуымыз керек», деді. Мен осыдан кейін барып оған келісім беріп, сценариймен танысуға кірістім. Сонда бұл сценарий сізге бірден ұнады ма? Сценарий менің көңілімнен шықпады. Себебі сценарий бір сыдырғы, жадағай жазылыпты. Оның үстіне тарихи оқиға мен сол кездегі адамдардың образы толық ашылмаған. Ал кинода әсерлеу, суреттеу деген секілді көркемдік амалдар міндетті түрде болуы керек. Сонымен және бір сценарийст қыз Чін Жие екеуіміз бір бөлім тарихи оқиғаларды күрделестіріп, сюжеттерін шиеленістіре бастадық. Оған біз екі жарым айдай уақыт жұмсадық. Енді сценарийдегі оқиғаларды ықшамдап, кейіпкерлерді теңшедік. Тарихи кейіпкелердің өмірде нақтылы істеген ісін, айтқан сөзінің бәрін кіргіздік жылдың бірінші наурызынан бастап фильмді түсіре бастадық. Соған дейін сценарийдің 12 бөлімін қайта жазып үлгердік. Мұндай қарбаластыққа түсуімізге, біріншіден, мезгілдің өзгерісі, екіншіден, уақыттың тығыздығы мәжбүрледі. Міне, осылайша «аттың жалында, түйенің қомында» жүріп жұмыс жасадық. Бір күн алаңда фильм түсірсек, ал кешке талқыға салып, реттеу жүргіземіз. Көп оқиғаларды тыңнан ойластырдық. Бір-бірімен сәйкеспесе тағы болмайды. Осындай жайлар бізді әбден қажытты. Сөйтіп кей күндері зорға 1-2 сағат көз іліп тынығатын сәттеріміз болды. Демек, сценарийдің үшінші авторы сіз болдыңыз ғой? Әрине, солай!.. Бірақ қазақ тіліне аударылған «Таң алдындағы шайқаста» сіздің атыжөніңізді көре алмадық... Ханзу тіліндегі телехикаяда менің аты-жөнім жазылған. Ал қазақ тіліндегі телефильмге неге жазылмай қалғанын білмедім. Мүмкін, Жанарға режиссерлік те жетпей ме деген шығар. Бірақ оған бола өкпелеп отырған мен жоқ. Себебі, бұдан бұрынғы көптеген телесериялардың сенарийін өзгертіп жазуға тікелей аралассам да, атымды сценарий авторының қасына қосуды өзім қаламаған едім. Бұл жолы атыжөнімді жазуымның өзіндік себебі бар. Ол қандай себеп болды екен? Ол жағы құпия болып қалсын. - Фильмде тарихи тұлғалардан тыс ойдан жасалған кейіпкерлер бар ма? Тарихта болған нақтылы оқиғалармен мұндай телехикая жасап шығу мүмкін емес. Егер олай болса бұл көркем фильм емес, деректі фильмге айналып шыға келеді. Сондықтан «Таң алдындағы шайқас» секілді оқиғасы қою, күрделі фильмдерге ойдан қосқан кейіпкерлер әбден қажет. Телехикаядағы бас кейіпкер коммунист Шияу Тиянжидің ағасы Шияу Тиянчі, Гоминдаң қауіпсіздік бекетінің орынбасар бастығы Сы Манан және Каң Му, Ли Хау секілді көптеген кейіпкерлер бар. Шыны керек, бұларды біз оқиға жүйесі бойынша енгіздік. Бірақ олардың әрбірінің өзіндік ылайықты орыны бар. Осы жасанды кейіпкерлерді біз өмірде болғандай бейнелеуге құлшындық. Демек, мұндай кейіпкерлер шынайылық тауып, тарихта болған тұлғалар сияқты көрінеді. Тарихи тұлға Гоминдаң генералы Чін Миңрінің рөлін сатирик Сұн Шиің сомдапты, ал Бай Сұңши деген генералдың рөлін комик Гуо Да шығарыпты. Демек, бұл екеуі де сатирик әртістер екен. Олардың Гоминдаң генералдарының рөлін сомдай алатынына қалай сенім арттыңыз? Сол кезде сатирик Сұн Шиің маған өзі келіп әңгімелескен болатын. Сөйтсек, Сұн Шиіңнің баяғыдан осындай Гоминдаң генералының рөліне түссем деген арманы бар екен. Оның үстіне ол генерал Чін Миңрнің жасымен түйдей жасты болып шықты. Сонымен көп ойланбастан, оны осы рөлге қабылдап алдық. Бізде бір жақсы дәстүр бар. Ол әртіс таңдағанда тарихи кейіпкерлердің фотосуреттерін қабырғаға іліп қойып, соған ұқсайтын адам, лайықты актер іздейміз. Бір күні байқасақ, генерал Бай Сұңшидің келбеті комик Гуо Да-дан аумайды екен. Осы себептен де бұл рөлге оны алуға тура келді. Осыған орай «Сай Миңмен ылғи жаңа жыл концертінде комедия ойнайды. Елге күлкіге қалмайық» дегендер болды. Бірақ Го Да Гоминдаңның генералын жақсы сомдап шығып, үмітімізді ақтады. Телехикаяға пайдаланған құрылыстар мен үйлер оқиға болған заманға үйлесім тапқандай. Мұны қалай ойластырдыңыздар? Бұл өте жаны бар сұрақ. Өйткені, Хунан өлкесі бұрынғы құрылыстар мен үйлерді мемлекеттің қарамағына алып, қоршап, қорғап отыр екен. Бұл біздің осы фильмді түсіруімізге қолайлы шартжағдай әзірлеп берді. Қанша адам түсірілімге қатысты? Түсірілімге түскен актерлер жүзден астам. Ал қосымша рөлге қатысқан оқушылар мен әскерлерді қосқанда мыңнан асады. Қаржымен кім қамтамасыз етті? Қанша қаржы жұмсалды? Қаражат жағынан таршылық көрмедік. Түгел мемлекет қаржыландырды. Жалпы, телехикаяға кеткен қаражат 17 миллион юань. Қазақстан теңгесіне шаққанда 391 миллион теңгенің басына су құйдық. Қазір режиссер Жанарды кезкелген қытайлық алақанына салып ардақтайды десек артық айтпаспыз. Осындай құрметке ие болуыңыз табиғи талантыңыздың кереметінен бе, әлде?.. Біріншіден, бұл Алланың маған берген бағы болса, екіншіден, отбасы тәрбиесінің арқасы. Ата-анам тәлімтәрбиеге өте көңіл бөлетін. Жаурап қалмасын, қарны ашып қалмасын деп емес, баланың талабына, ыңғайына қарап қанаттандыратын. Мүмкін, атаанам менің бейіміме, әуесіме қарап қолдап, қуаттап баулымағанда мұндай өреге, мұндай құрметке ие болмас та ма едім. Бейжіңде бір көршіміз болған. Олардың менімен шамалас баласы бар еді. Біздер он жасқа толғанда олар Шыңжаңға көшіп кетті. Сол баламен арада 20 жыл өткеннен кейін Бейжіңде кездесіп қалдық. «Құрыш қалай шынықты» телефильмі түсіріліп болған шақ еді. Ол: «Жанар, меніңше, сенің осы биікке жетуің әке-шешеңнің арқасы. Әйтпесе, бала кезімізде бәріміз қарайлас едік. Әке-шешең сенің ынтыққан өнеріңе кедергі болмай, керісінше қолдапқуаттап, демеп отырды. Сол үшін сен әке-шешеңе рахмет айтуың керек. Ал менің әке-шешем мені сендей қолдаған жоқ. Менің арманымды ескермей, көбінесе өз мақсаттарына бұра берді. Мұның нәтижесі керісінше болды», деді. Шындығы да - сол. Осындайда атамыз қазақтың «тегіне қара» деген сөзі «отбасы тәрбиесіне қара» деген сөзбен тікелей байланысты шығар деп ойлаймын. Сіз ағылшын, орыс және ханзу тілін жақсы білесіз. Қазақ тілін де осы деңгейде сөйлей аласыз ба? Мен қазақ тіліне сіздер ойлағандай жетік емеспін. Бірақ ана тіліме деген махаббатым бәрінен күшті. Себебі, менің жанымның тынысы да, қанымның ағысы да ұлтыммен, туған тіліммен сабақтас. Сондықтан шалғайда жүрсем де қазақ тілін үйренуге, қазақ бар жерде қазақ тілінде сөйлеуге тырысамын. Бейжіңде болғанымда орыс, ағылшын, ханзу тілінде жазылған шығармаларды оқып шабыттанамын, шалқимын. Ал қазақ тіліндегі кітаптарды бұл тілдердей жаттық оқи алмағаныммен, одан алатын нәрім, тіпті бөлек. Мұқағали Мақатаевтің өлеңдерін тебіренбей оқу мүмкін бе? Себебі, ол жанға жақын. Өйткені ол өз тілің, туған тілің. Қазақ тарихы мен салт-санасын, әдет-ғұрпын қаншалықты білесіз? Шынымды айтсам, бұл жағынан әлі таязбын. Бірақ үйренуге, білуге құштармын. Кезінде ханзу тарихшысы Су Бихайдың қазақ тарихы мен қазақ мәдениеті жөнінде жазған еңбектерін оқығанмын. Қазір де қолым босай қалса, халықымыздың мәдениетіне, әдебиетіне, тұрмыс-салтына қатысты кітаптарды оқимын. Бәрібір мен ұлттық мәдениетіміз бен ұлттық құндылықтарымызға терең сүңгіп кеттім дей алмаймын. Құдай қаласа, өмір болса, алда ол мүмкіндікке де қол жеткізеріме сенемін. Өз ұлтыңыздың өмірін бейнелеген кино түсіру реті неге келмей жүр? - Қазақ өмірінен кино түсірсем деген арманым бар. Бірақ реті келмей жүр. Себебі, бүгінге дейін менің қолыма қазақ тілінде жақсы жазылған сценарий түскен жоқ. Ал өзім жазуға қазақ мәдениеті мен тұрмыс-салтына тым жеттік емеспін. Сол үшін де Шыңжаңдағы қаламгер қандастарыма үміт артуға тура келеді. Құдай қаласа, мақсатқа жететін кез алда деп ойлаймын. Қазақ тілінде жазылған көркем шығармалар бар емес пе? Дұрыс айтасыз, жақсы сценарий демей-ақ қояйын, тамаша жазылған повесть болса да жетіп жатыр. Маған «Бір дәуірдің жастары» телехикаясынан басқа төрт құбыласы сай сценарий кездескен емес. Киноға түсіру барысында көбі өзгертіліп, қайта реттелді. Өкінішке қарай, қазақ тілінде шығып жатқан шығармаларды түгел оқи алмадым. Ал, мен білетін кейбір тарихи шығармаларды өзек етіп түсіруге көп қаржы қажет. Қаржы жеткілікті болмаса, оның көркемдік деңгейін, бояуын жеткізу қиын. Сіз өз жұмысыңызға ризасыз ба? Аллаға шүкір, өмір мені ештеңеден кенде еткен жоқ, бәрін берді. Мен бұған ризамын. Осыған тәубе деймін. Әрбір бастаған жұмысым аяқсыз қалып көрген жоқ. Төңірегімдегі тілеулес жандар еңбегімнің құнын біліп, өз уағында бағалап отырды. Әйтпесе, мына әлемде төккен тері босқа кеткендер аз ба?! Әрине, барлық нәтиже қиын еңбектің бодауына келеді. Еңбек етпей, тер төкпей өзі келетін бақыт бар дегенге өз басым сенбеймін. Бүгінгі биігіме бола мен өнердің шыңына шықтым, жетілдім, жеттім деп айта алмаймын. Алда талай асулар мен сынақтар күтіп тұр. Содан аман-есен өтуге дайын болуым керек. Әңгімеңізге рахмет! Әлімжан ӘШІМҰЛЫ, Қуандық КӨБЕНҰЛЫ. Алматы Бейжің Үрімжі Алматы 28 29

15 Алтын бесік - ЖЕР ЖҮЗІ Әлем қазақтары - СЫР ШЕРТЕДІ - Ерболат мырза, сізді жеңістің биік тұғырына көтерілуіңізбен құттықтаймыз және моңғол елінде қазақ жастарының кәсіби спортқа ден қоя бастауы бізді қуантып тастады - Мені елеп-ескеріп құттықтап жатқан cіздерге рахмет. Атам қазақ: «Иман отқа жанбайды, жақсылық жерде қалмайды» деген екен, тілеулестік білдерген атажұрттағы ағайындарға да сәлем. Бәріңізге бір Алла жар болсын! Моңғолияны мойындатқан... Жуықта спорттың көптеген түрінен төрт жылда бір рет өтетін моңғол елінің Бүкілхалықтық 13-ші Спартакиадасы жалауын көтерді. Осы спорттық ойында боксшы, қазақ ұланы 1990 жылы туған Ерболат Төлекұлы 91 келі салмақта алтын медальды жеңіп алып, өз қарсыластарын айқын басымдықпен ұтқаны үшін Спартакиаданың ең үздік боксшысына берілетін Кубокты да қанжығасына байлады. Осы орайда, Ерболат бауырымызбен тілдесіп, екеуара өрбіген сұхбатты назарларыңызға ұсынып отырмыз. Ұрпақ үзілмейді, су сүзілмейді демекші, моңғол елінде шамамен 140 мыңдай қазақ тұрады. Бұлардың дені Бай-өлке аймағын да. Ол жақта 100 мыңның үстінде өз қандастарымыз өмір сүруде. Соңғы жылдары біздің қазақ аймақта спортқа көңіл бөлініп, жастардың құлшынысы ояна түсуде. Мысалы, өткен жылы осы елдің ұлттық күресінен Серік Қожаберген деген қазақ баласы мемлекеттік надаамында (тойында) жасөспірімдер арасында екінші орын алды. Надаам-той жылына бір-ақ рет өтеді. Аталмыш тойда топ жарған балуанның абыройы Олимпиада чемпионынан да артық бағаға ие. Енді ойлай беріңіз - Сенің қысқаша спорттық тарихыңда алғашында моңғол дың ұлттық күресімен айналысқан деп жазылыпты - Ол рас. Қазақ өзі туадан жекпе-жек сайысқа бейім халық қой. Алғаш рет, яғни, 2008 жылы аймақтағы моңғолдың ұлттық күрес үйірмесіне барып жазылдым. Бойым ұзын, аяқ-қолым балғадай, бапкерлер де риза, шынымды айтсам, күрес қатты ұнады. Бар ынта-шынтамды салып, кірісіп кеттім. Бір күні тайраңдап жаттығу жасап жатыр едім, аймақтық Бокс федерациясының президенті, танымал бапкер Қайнар Қайсанайұлы келді. Бұл кісі күрес үйірмесінде жүрген досым Мұстафа екеумізді сырттай бақылап, көріп жүреді екен. Екеумізді шақырып алып, бокс спортымен шұғылдануға ұсыныс жасады. Мен ойланып қалдым. Мұстафа досым бірден келісе кеткені. Сөйтіп, мен де досымнан қалатын емес, күресті доғара тұрып қолыма бокс қолғабын кидім. Осыдан бастап бокс спортының әліппесімен танысуыма жол ашылды. - Бірақ сіз бокспен шұғылдана жүріп, ұлттық күрес сайысына да қоса қатысқан кездеріңіз болған дейді? жылы шілде айында Моңғолдың ұлттық құрамасы әр аймақтан үздік боксшыларды жинап, жыл сайынғы дәстүр бойынша 45 күндік оқу-жаттығу жиынын өткізетін болды. Осыған мені де шақырды. Тура осы тұста өзіміздің аймақта да үкіметтік той өткелі жатқан. Ол да жылына бір-ақ рет болады. Тойда күресіп, бағымды сынағым келді. Жоғарыдағы айтқан оқу-жаттығуды жиып тастап, ауылдағы айран-асыр күреске кірдім де кеттім. Үкімет тойында күресіп жүргенімді бапкерім Қайнар аға көріп қапты. Келді де, былай деді: «Ерболат бауырым, сен боксқа аса дарынды баласың, күреспен шұғылдануыңа қарсы емеспін, бірақ моңғолдың ұлттық күресінен қандай бір нәтиже шығару мүмкіндігің аз және бұл күрес Олимпиада спорт түріне ешқандай қатысы да жоқ. Бокс Моңғолияда жақсы дамып келе жатқан спорттың түрі. Сені кешікпей ұлттық құрама командаға шақыруы да мүмкін. Оқу-жаттығу жиынына бекер шақырылып отырған жоқсың. Бұл кез-келген қазаққа табыла беретін мүмкіндік емес. Осы мүмкіндіктен айырылма! Аянбай еңбектеніп, мұндағы аз қазақтың атын шығар, ол сенің қолыңнан келеді», деп егелеп тұрып айтты. Осы кездесуден кейін бапкерімнің айтқандарын ой елегінен өткіздім де, біржола бокспен шұғылдануға бел байладым. Ертеңінде, қолғабымды арқалап астанамыз Ұлан-Батырға жол тарттым. - Ерболат, осы орайда, орынсыз болса да бір сұрақ туып тұр. Бай-өлкелік бауырлар арасындағы бокс спортының даму тарихы және жетістіктері жайлы шолып өтсеңіз? - Бай-өлкелік қазақтар арасында бокс спорты 1975 жылдардан бастап қалыптасқан деуге негіз бар. Сақа спортшылар аймақ боксын Шәрбетхан дейтін бапкердің атымен байланыстырып айтады. Бұл кісі дүниеден ертерек озған дейді. Өткен ғасырдың 80-ші жылдары Моңғолия боксының аса ауыр салмағын Құрметхан Қашураұлы дейтін қазақ бірнеше жыл иелік етіп тұрыпты және Азия біріншілігіне де қатысыпты. Келесі бір Бауырбек Калекұлы дейтін ағамыз бокстан халықаралық дәрежедегі спорт шебері атанған алғашқы қазақ. Моңғолия біріншілігінің 3 дүркін жеңімпазы (1983, 1985, 1986 ж.ж) ретінде Бай-өлке спорт тарихына тіркелген тұлға. Қазір Өскемен қаласында жаттықтырушы болып қызмет істейді. Одан кейін мына бір дерек көпшілікті қызықтыруы мүмкін. Моңғолдың Э. Бадыр-Уғын дейтін атақты былғары қолғап шебері бар. Бұл жігіт Әлем чемпионатында (2007 ж) күміс жүлде алған және 2008 жылғы Бейжің Олимпиадасының жеңімпазы. Осы жігіт спорттық тарихында, яғни, жасөспірім кезінде бір рет қана жеңіліпті. Оны жеңген бай-өлкелік қазақ баласы екен. Сондай-ақ, аталмыш Спартакиада барысында менен басқа 52 келі салмақта Жамантайұлы Еркін, 75 келі салмақта Тілеуханұлы Ыбырай дейтін қазақ жігіттері қола медаль алып, аймағымыздың абыройын асқақтатты. - Сіз Спартакиадаға Бай-өлке аймақ атынан қатысқан жоқсыз ба? - Жоқ! Мен Моңғол Армиясының спорт клубы атынан қатыстым. Себебі, мен Ұлан

16 Алтын бесік - ЖЕР ЖҮЗІ Алтын бесік - АСЫЛ ҚАЗЫНА Батыр қаласындағы Қорғаныс министрлігіне қарасты Әскери Жоғары Университетінің курсантымын. Бапкерім Қайнармен ақылдаса отырып осылай жасауға тура келді. Өйткені, бұлар менің оқуымды алаңсыз жалғастырып, жаттығу жасауыма мүмкіндік туғызамыз деді және жалақы төлеп тұруға уәде етті. - Ерболат мырза, сіздің боксқа келген тарихыңыз жайлы жоғарыда сөз еттік. Бокс қолғабын кигеніңізге үш жарымақ жыл болған екен. Осы қысқа мерзімде жеткен жетістіктеріңіз жайлы білсек артық болмас - Тегі, менің шындығында боксқа бейімім бар болуы керек. Бокстың қолғабын киген алғашқы айда-ақ жастар арасындағы ел біріншілігінде 81 келі салмақта қола медаль алдым (2008 ж). Осы жолы аймақ атынан менімен бірге біріншілікке қатысқан Әділбек күміс медаль, менен басқа Мұстафа мен Бейбіт те қола медаль еншілеп, әжептәуір марқайып қалдық. Содан кейінгі шығарған нәтижелерім: 2010 жылы студенттер арасында өткен ел біріншілігінде күміс медаль, 2011 жылы ересектер арасында өткен ел біріншілігінде күміс медаль, 2011 жылы Қазақ елінде өткен батыр бабаларымыз Исатай мен Махамбет атындағы халықаралық турнирде күміс медаль, ал биыл 2012 жылы қаңтар айында өткен ересектер арасындағы ел біріншілігі мен 4 жылда бір рет болатын Бүкілхалықтық 13-шы Спартакиадада алтын медаль жеңіп алдым. - Жетістігің жаман емес екен. 91 келі салмақта Спартакиада жеңімпазы болу үшін неше жекпежек өткіздіңіз? жылғы Моңғол елінің біріншілігінде финалға жетіп, ақтық сында жеңіліп қалғаным жайлы жаңа айттым. Жарыс аяқталған соң бапкерім Қайнармен акылдаса отырып, оқуымды бір жылға кейіндетіп, тек қана жаттығуға көңіл бөлдім. Келер жылы жеңімпаз болуды мақсат етіп қойдық. Төккен тер текке кетпеді. Оның өтеуі ретінде өзім бақ сынаған 91 келі салмақта төрт жекпе-жек өткізіп, оның екеуін уақытынан бұрын аяқтап, жарыстың жеңімпазы және ең үздік боксшысы атандым. - Құпия болмаса, осындай қысқа мерзім ішінде қол жеткізген нәтижелерің жайлы ой бөлісуге қалайсыз? - Өзімнен ешқандай құпия көріп тұрған жоқпын. Құпиялайтын да дәнеңе жоқ менде. Мүмкін менің жетістіктеріме қазақстандық былғары қолғап шеберлерімен бірге өткізген оқу-жаттығу жұмыстары ықпал еткен шығар. - Қазақстандық әріптестеріңізбен бірге оқу-жаттығу жұмыстарын жүргізген бе едіңіз? - Әрине! Бай-өлке аймақтық Бокс федерациясының төрағасы әрі бапкерім Қайнар Қайсанайұлы мен Қазақстан елінің бокстан Олимпиадаға даярлау орталығының директоры Ермахан Ыбырайымов екеуі 2009 жылы қандас қазақ боксшыларды қолдау жөнінде шарт жасасты. Сол арқылы байөлкелік боксшы жастар Нұрлан, Еркін, Ыбырай және мен төртеуміз Қазақстанның Атырау, Алматы, Павладор, Ақтөбе қалаларында ұйымдастырылған бірнеше халықаралык жарыстарға қатысып тәжірибе жинадық. Өткен жылдың қыркүйек айында Еркін екеуміз Өскеменде тұратын жерлесіміз, танымал жаттықтырушы Бауырбек Калекұлының ұйымдастыруымен ШҚО-ның кұрама командасымен бірге екі айдай жаттығу жасадық. - Қазіргі таңда спонсор немесе демеуші дейтін болады. Өзіңді демеп-қолдап жүрген біреулер бар ма? - Ұлан-Батыр қаласында Ғанибат дейтін ағай басқарып отырған «Кеңалқап» атты компания бар. Бұл компания Бай-өлке аймақтық Бокс федерациясының өтініші бойынша маған бір жылдай жалақы беріп тұрды және Қазақстан еліне барып оқу-жаттығуларға қатысып, жарыстардан тәжірибе жинауыма көмектесті. Бұл азаматқа алғыстан басқа айтарым жоқ. Бекен Қайратұлы Қазақтың салт-дәстүрлері Соғым басы Қыста соғым сою қазақтың дастарқан берекесінің ата дәстүрінің ежелден келе жатқан үзілмес көрінісі. Дәулетті адамдар бірнеше ірі қара сояды. Соғым басына шақыру тағы да міндетті салт. Бұған ауыл үлкендері, көршілер шақырылып, соғым сойысқандар, біраз қауқылдасып, жас етке бір тояды. Үй иесіне «соғым шүйгін болсын» деп тілек білдіреді, үлкендере батасын беріп тарқасады. Сүйек жаңғырту Халық дәстүріне сәйкес «сүйек жаңғырту», «сүйек шатыс» деген сөздер жиі кездеседі. Бұл да үйлену, құдалық жолына байланысты шыққан ғұрып. Бұрын құдандалы болып бірі мен бірі сыйласқан екі жақ, екі ру бұрынғы іліктікті қайта жалғастыратын болса, оны «сүйек жаңғырту» деп атаған. Яғни, бұл бұрынғы үзілген құдалық қайта жалғасты деген сөз. Жалпы, қазақ рулары бұрын-соңды құдалық салтты бұзбай қыз алуды немесе қыз беруді үнемі қадағалап, кей жағдайларда еске салып отырған. Қанаттас, қоныстас отырған екі елдің бұл қарым-қатынасы елдің тұтастығы мен бірлігі, әлеуметтік жағдайына да қатысты болған. Сәлем беру, сәлем ету Сәлем беру, сәлем етудің бірнеше түрлері бар. 1. Алыс жолдан келген жолаушы, немесе сол елдің адамы ауыл ақсақалдарына немесе белгілі адамдарға әдейі іздеп келіп сәлем беру қалыптасқан ұлттық дәстүріміз. Кейде «алыстан алты жасар бала келсе, алпыс жастағы шал келіп сәлем береді» дегендей жөн білетін үлкендердің өзі барып сәлемдесетін де жолы бар. Егер сәлем ер адамға қатысты болса, «сәлем берді» деп айтылады. 2. Сәлемнің басқа да түрі бар. Мыса лы, сыйлы ата, ене, қайны ағаларына кездескенде, көргенде келіні оларға иіліп сәлем қылады. Үлкен кісілерден табақ қайтқанда да келін сәлем ету керек. Ондайда біреу «келіңдеріңіз сәлем етіп жатыр» деп хабарлайды. Үлкендер оған риза болып, батасын береді. Келіннің сәлем етуі әдептілік пен сыйлаудың белгісі ретінде қабылданады. Сәлем әйел адамға қатысты болса оны «сәлем етті» дейді. 3. Сәлем етудің тағы бір өзгеше түрі бар. Егер бір адамның мойны құяң болып, басын бұра алмай қалса, онда ол кербез адамның сыртынан сәлем қылуы керек. Халық ұғымы бойынша құяң сонда жазылып кетеді деген сенім болған. Мұндай сәлем қылудың аяғы көңілді күлкіге жалғасып жатады. Сәлемдеме Жарасты әрі әдемі дәстүрдің бірі осы сәлемдеме. Ол адамдардың бірбіріне деген сыйластығының, құрмет тұтуының айқын белігісі. Олар көптен көрмей сағынысқан адамдардың бірбіріне жіберген қымбат бұйымы, асыл заты немесе жеңсік тамағы, қысқы сыбағасы. Оның қымбат бағалы болуы шарт емес. Сәлемдеме келген адам жіберген адамға ақ батасын, шын ризалығын білдіріп, қатты қуанады. Үлкендер мұндайда көзіне жас алып, оны көрші-көлемдеріне, балаларына айтып мақтанады, сол адамды еске алады. Сәлемдеме адамды адамның ұмытпай журуінің, берік достығының, адал көңілінің кілті. «Сәлем берген саулық береді», дейді халық. Ал сәлемдеме берудің мән-мағынасы одан да жоғары тұр. Сүйінші Қуанышты хабар жеткізуші адам «сүйінші, сүйінші!» деп келеді. Мұндайда қуанышты үй иесі: «қалағаныңды ал», дейді. Немесе оған риза бола тындай сыйлық ұсынады. Бұл шын қуанудың, ризалықтың белгісі. Сүйін ші сұраудың да, оның сүйіншісін алу дың да ешқандай сөкеттігі жоқ. Сейіт Кенжеахметұлы, Суретін салған: Е. Бухарбаев

17 Алтын бесік - ЖЕР ЖҮЗІ Әлем қазақтары - СЫР ШЕРТЕДІ Сіз басқаратын мәдени орталық соңғы уақыт та қандай жақсы істерді жүзеге асыруда?.. Соңғы 5-6 жылда Наурыз мейрамын жоғары дәрежеде өткізіп келеміз деп сенімді түрде айта аламын. Жалпы, Наурыздың негіз гі міндеті халықтың басын қосып, бір-біріне деген реніштерін кешіріп, ұлттық салт-дәстүрлерін жаңғырып, қыстан аман-есен шыққанын тойлау ғой. Міне, біз де осы айтылғандардың барлығын қамтып, қайткен күнде де қазақ халқының көңілін көтеруді мақсат етеміз. Үлкен алаңға әр мекеме алты және он екі қанатты киіз үй тігеміз. Наурызға облыстағы 15 ауданнан делегация келеді. Керемет мерекелік шаралар ұйымдастырылады. Біз Батыс Қазақстан облысымен достық қарым-қатынастамыз. Солар бізге өздерінің танымал өнер адамдарын жібереді. Мысалы, соңғы Наурызда оркестр Құрманғазы атамыздың күйін төгілткенде үлкен кісілердің көзінен жас шықты. Домбыраның үнін естімеген жастарымыз да бар екен... Олар өздерінің ұлттық аспабымен танысып, оны қалай шерту керек екенін көріп мәз болып қалды. Киіз үйдің ішіне кіріп көргісі келген халықтың ұзын сонар кезегін көр генде еріксіз таңқалдық. Жасы- Балаларымды қазақша тәрбиеледім ратыны жоқ, біз дің осындай салтанатты басқосу өткізетінімізді көре алмағандар үсті мізден шағым да жазды. Сонда жергілікті басшылар «Олар бұл мейрамды өз қаржыларына жасап жатыр, үкіметтен ешқандай көмек алған жоқ. Сондықтан сендер арыз жазғанша, солардан үлгі алыңдар» деп қайтарып жіберіпті. Осыған орай, сөз реті келгенде біздің бұл ісімізге С. Байзулинов, Қ. Жұлдызбаев, Е. Әкімғалиев, Ғ. Кубаитов сынды азамат тардың нақ ты қолдау жасап жүргенін ризашы лық пен айта кеткіміз келеді. - Ал жастардың оқу-білім жөніндегі жағдайлары қалай? Бұл жөнінде Қазақстанмен қандай байланыс бар? Қазір Қазақстанның экономикасы қарқынды дамып келе жатқаны баршаға мәлім. Сондықтан білім аламын деген жастардың атамекенге баруына көмектесіп жатырмыз. Астанаға, Оралға, Алматыдағы оқу орындарына хат жазып, қалай оқу керектігінің жөн-жосығын көрсетіп береміз. - Алдағы жоспарларыңыз?.. - Саратов облысы Ресейдің қазақтар ең көп шоғырланған жерінің бірі. Сондықтан да біз жастарға айрықша көңіл бөлеміз. Яғни, «Қазақстан» мәдени орталы ғының жастар қанаты Бисембай ШАРЛАПИЕВ, Ресейдегі Саратов облыстық «Қазақстан» мәдени орталығының төрағасы бар. Жастардың бастарын қосып арнайы штаб ұйымдастырдық. Штабтағы жастардың барлығы жоғарғы оқу орындарын бітірген, бүгінгі күні әжептәуір қызметтері бар азаматтар; бірақ көпшілігі өз тілін, салт-дәстүрін жетік білмейді. Ен ді олар осы олқылықтың орынын толтырғысы келеді. Осыған орай, биыл «Киіз үй» атты жастар ла герін ұйым дастырмақ шымыз. Еділ өзенінің бойындағы 3-4 гектар жеке меншік жерімізге бірнеше киіз үй тігіп, жаз айында облыстағы қазақ жастарын жинаймыз. Батыс Қазақстан облысынан арнайы қазақ тілінің мұғалімін алдыртып, жастарға ана тілін үйретіп, кем дегенде екі апта тек қазақша сөйлесуге бейімдесек деп отырмыз. Қазіргі жастарға қарап отырып, қатты қуанамын және ризашылығымды білдіргім келеді. Себебі олар біздің 1 және 9 мамырдағы, наурыздағы және де одан да бөлек ұйымдас тырған іс-шараларымызда белсенділік таны тып киіз үй тігісіп, ұлттық киім дер киіп шамасынша қазақша өнерлерін көрсетеді. Мұның өзі жастарымыздың қазақ болғысы келетіндігінің бірден-бір көрінісі іспетті болып көрінеді маған. Демек жастарға риза екенсіз ғой? Қазіргі Ресейдегі қазақ жастарының ойы да, ақыл-парасаты да дұрыс бағыттта дамып келеді. Мойындауымыз керек, бұрын біразы ішімдікке жақындап кеткен болатын. Ал қазір ол қиыншылықтар артта қалды. Білуімше, Сіз Дүниежүзі қазақ тарының құрылтайына 1992 жылдан бастап түгел қатысып келесіз... Осы тұрғыдан келгенде, өткен жылғы төртінші Құрылтайдың басқаларынан айырмашылығы қандай болды деп есептейсіз? Құрылтайдың әрбір 5-6 жылда ағайындардың басын қосып тұруының ең ұтатын тұсы - әлем қазақтарының елге, жерге келіп, күш-қуат жинап кетуі. Біз кейін Құрылтайға қатыса алмаған қазақтармен де осы күш-қуатымызды бөлісеміз. Сондай-ақ, біз Құрылтайға тек тойлап қайту үшін емес, біраз мәселелердің шешілуіне ат салысу үшін де қатысқан едік. Осы тұрғыдан келгенде басқа Құрылтайлармен салыстырғанда бұл Құрылтайдың тереңірек ойластырылып, жанжақты ұйымдастырылғаны көрініпақ тұрды. Басқа елдердегі қазақ мәдени орталықтарымен қаншалықты жиі араласып тұрасыздар? Соншама етене жақын араласып тұрамыз деп өтірік айтпайақ қояйын. Байланысымыздың барлығы тек Қазақстан арқылы ғана жүзеге асып отырады. Мысалы, біздің облысымыз Қазақстанмен 700 шақырым шектесіп жатыр ғой... Осы тұрғыдан келгенде, болашақта Қазақстан арқылы Қытайдағы ағайын дармен нақты байланыс орнатсақ дейміз. Біздің естуімізше ол жақтағы ағайындардың өздерінің мектептері, газеттері, телеарналары бар көрінеді. Міне, осы жөнінен олармен тәжірибе алмассақ пайдалы болар еді. Біз білмейтін тағы біраз қызметтеріңіз де бар көрінеді... Арнайы қордың төрағасымын, аудандық жиналыстың депутатымын. «Қазақстан» мәдени орталығын басқаратынымды өзің де білесің. Бұл жұмыстардың барлығын жеке өзім атқарып отырған жоқпын. Қол астымда бірнеше орынбасарларым бар. Сенсеңіз, қолыма әлі мөр ұстап көрген жоқпын. Себебі, оны да ұстайтын адамдары бөліп қойғанмын. Ал менің жұмысым тек үлкенді-кішілі басшылармен кездесіп, халық жинап, қазақтың басын қосып, ұйымдастырып отыру. Сіз тым жас, ширақ көрінесіз, мұның сыры неде деп ойлайсыз? Кісінің сыртқы түр-тұлғасы - ішкі болмысының айнасы. Мен дене бітімін сақтау үшін аптасына 5 рет жаттығу залына барып, спортпен айналысатын адамдарды білемін. Бірақ, түр-тұлғасынан оның ешқандай нәтижесі байқалмайды. Адамның ойы, көңілі жан-дүниесімен үйлесімділікте болмаса дене жаттығуын жасағаннан пайда жоқ. Ардың таза болғаны да үлкен рөл атқарады. Себебі, біреуді ренжітсең ол айналып келіп сенің өзіңе әсер етеді. Ең құрығанда, бетіңе кішкентай да болса әжім түседі. Мұны адамның өзі аңғармауы да мүмкін. Бірақ расында солай. Сондықтан да әрқашан таза, адал, көңілді жүру керек. Жеті айымнан бастап мен атам мен әжемнің қолында өстім. Себебі, алғашқы немере әрқашанда үлкендердікі емес пе?! Соған орай, мен қашан ержеткенше солардың тәрбиесін алдым, көрсеткен жолдарымен жүрдім. Мысалы, атам маған «мына қызға үйлен» деді, сол қызға үйлендім; мына оқуды оқы деді, соны оқыдым. Одан жаман болған жоқпын. Яғни, үлкен кісілердің берген тәрбиесі арқасында осы белестерді бағындырдым. Кейінгі жастар да осыны ескере жүрсе... Ал сіз өз балаларыңызға қандай тәрбие бердім деп ойлайсыз? Үш балам бар. Екеуі Лондон университетін бітірді. Үлкен ұлым Лондон қаласында банк қызметкері. Үйленген, жолдасы бар. Кішкентай немерем де сонда туылды. Сөйте тұра қазақша сөйлеуге, қазақша ойлауға талпынып тұрады. Себебі тәрбие, ұлт тұрғысында оларға қаталдау қараймын. Келінім немереме ылғи: «Бұл атасының баласы, қазақша жақсы сөйлейді» деп еркелетіп отырады. Ал бір қызым Астанада тұрады. Евразия университетін қызыл дипломмен бітірді. Міне, осыған қарап балаларыма қандай тәрбие бергенімді өздеріңіз де бағалай жатарсыздар... Сұхбатыңызға рахмет! Айдана АЛАМАН 34 35

18 Алтын бесік - АСЫЛ ҚАЗЫНА Көне түркілер мекені Моңғолия Қазақ халқы бүгінде әлемнің қырықтан астам елінде өмір сүруде. Солардың бірі Моң ғол елін мекендеген қазақтар. Олар дүниежүзіндегі қазақ қауымының көлемді бөлігі саналады. Ондағы қазақтардың бір бөлігі еліміз егемендігін алып тәуелсіздігін жариялағаннан бастап-ақ тарихи отаны Қазақстанға көшіп келе бас тады. Жалпы, қазақ халқы ғұн (күн) түркі тайпалары ның ұрпақтары екендігін бүгінгі тарих беттері дәлелдеуде. Тарих ғылымдарының докторы Зардыхан Қинаятұлы «Моңғолиядағы қазақтар» атты еңбегінде «Мұңғылдың қазіргі көне мекенінде ең алғаш елдігін әйгілеп, көк байрағын көтерген қауым «күню» немесе ғұндар» деп мәлімдейді. «Бүгінгі таңда яғни әлем ғалымдары біртұтас Алтай өлкесін яғни Ресей еліндегі Таулы Алтайды, Моңғолиядағы Малды Алтайды, Қытай еліндегі Өр Алтайды, Қазақстандағы Кенді Алтайды көне түркілердің төл мекені деп мойындауда. Мұны қойғанда, моңғолдардың төрінде абыз Білге қағанға, Күлтегін бахадүрге арналған құлпытас, тас жазу жәдігерлері «біз мұндамыз» деп тұрған жоқ па? Сол сияқты біртұтас Алтай өлкесі яғни Төрт Алтай өңірі тұнып тұрған көне түркілік ескерткіштерге бай. Мұны бүгіндері кім жоққа шығара алады?» деп жазған еді. Моңғолиядағы тарих ғылымдарының докторы Биқұмар Кәмәлашұлы. Моңғол тарихшысы А. Амар біздің жыл санауымыздың 540 жылдарынан бері көне түркілердің ата-бабалары Моңғол жерін мекендеп келгені жөнінде және қазіргі кездегі Батыс Моңғолия деп аталатын Алтай-Саян өлкесі жайлы, сонымен қатар Баян-Өлгей аймағы жеріндегі Саликем жоталары мен Қобданың сулы өлкелері көне түркілердің иелігінде болғаны туралы «Монголын товч түүх» еңбегінде көрсеткен. Сонымен қатар түркілердің керей, найман, меркіт, татар сияқты тайпалары қазіргі Моңғол жерінде мекендегені жайлы «Моңғолдың құпия шежіресінде» анық жазылған. Бұнда керейлердің Туул өзені, Богда тауында, наймандардың Алтай тауы өңірінде, меркіттердің Селенгі өзені сағасында, татарлардың Бұйра көлі маңында мекендегені жайлы баяндалады. Қытай ғалымы Су Бихай «Қазақ мәдениетінің тарихы» атты еңбегінде: «Ерте заманнан бері қазақтар қоныстанған жерлердің стратегиялық орны төтенше маңызды болып келген. Олардың тарихи қонысы Қытайдан Қырымға, Алтайдан Атырауға дейінгі 3 миллион шаршы шақырымнан астам ұлан-байтақ өлкені алып жатыр. Қазақтардың ежелгі тарихы ғұн, үйсін, қаңлы, сиянби дәуірі мен кейінгі журжандар, телилер, түріктер, қыпшақтар дәуіріне ұласады. Содан бері олар осы далада ту тіккен, тіршілік еткен. Қазақтар мұнда тіршілік үшін заттық байлық жаратумен бірге дала өлкесіне тән көшпелілер мәдениетін жаратты. Соның бір айғағы Еренқабырға, Алтай, Тарбағатай, Барлық тауларының жартас беттеріне бедерленген адам бейнелері. Бұл осы күнгі адам бойындағы сұлулықты сипаттайтын сурет пен мүсін өнерінің алғашқы үлгілері. Онда қазақ халқына тән тарихи эстетикалық талғам мен орасан зор талант жатыр», деп жазған. Көне түркілердің ежелден өркениетті ел болғаны әлем тарихынан белгілі. Олардың өздерінің рухани мұраларын, елін, жерін, сыртқы жаулардан қорғаған батырлары мен ірі тұлғаларының іс-әрекеттерін әр кезеңде тасқа қашап жазып қалдырып отырды. Оларға әлемге әйгілі ежелгі ескерткіштер Тоныкөк абызға, Білге қағанға, Күлтегін Бахадүрге арналып жазылған тарихи тас жазу жәдігерлер куә. Қазақ халқының ежелгі атабабасы көне түркілерден ұрпаққа мұра болып қалған тарихи ескерткіштер жетерлік. Атап айтар болсақ тек ғана Моңғолиядағы қазақтар қоныстанған өлке Баян-Өлгей жерінде көне түркі, моңғол тайпаларының қалдырған ескерткіштері кездеседі. Олар 200-ге жуық мықтың үйі, 100-ден астам тас мүсіндер, 10-дай түркі, моңғол, тибет жазбалары, 500-дей сын тастар, 300 мыңдай тас сурет бейнелер, 50-ден астам ескі тұрақ қала тағандары, ежелгі адамдар мекен еткен 20-дай үңгір, тұрақтар табылған. Бірақ та өкінішке орай Баян-Өлгей аймағындағы аталмыш көне даналық ескерткіштер, тарихнамалар, тас жазу жәдігерлер қаржының тапшылығынан Ата-баба - МҰРАСЫ түбегейлі ғылыми тұрғыдан зерттелмеген. Дегенмен 2000 жылдан бастап Моңғолия жерін яғни Алтай өлкесін төрт Алтайда орналасқан Ресей, Қытай, Қазақстан, Моңғолия мемлекеттерінің ғалымдары зерттей бастады. Ғұндар заманында және олардың ата-бабаларына тән жартастағы суреттер Моңғол еліндегі Қанхай тауының Батшіңгіл деген жерінде Шұлут өзенінің бойы, Гоби Алтай өлкесінің Тоғынақ ауданындағы Наран Толағай сияқты жерлерде жартас суреттерінің бай қазынасы сақталған. Сондай-ақ, Моңғолияның басқа да жерлерінен табылған әлемге әйгілі ескерткіштердің өзі бір төбе. Осы орайда, Алтай өңіріндегі Кіші Ойғыр жеріндегі ұзындығы 20 шақырым, көлделеңі 10 шақырым аудандағы мың тас бейненің әлемдік дәрежесі «тас галерея» екендігін айтып кеткен жөн. Әлем халқы Моңғолияны «Көк тәңірінің елі» деп атауында үлкен сыр бар. Ол біріншіден, Азия төрінде алғаш көк бөрілі, көк туының астында мемлекет құрған Ғұн елі, кейін бір өзі әлемнің көк бөрісі аталған әмір Шыңғыстың іргелі мемлекеті осынау мекенде өмірге келгенінде болса, екіншіден, Моңғолияның төл табиғатына байланысты. Өйткені, Мұңғыл жерінде жылдың күн тәулігінің төрттен үш бөлігінде көк аспанын бұлт шалмайды. Сондықтан болар мұңғылдар ертеден-ақ Көк тәңіріне сыйынып келген халық. Олар «Тенгри» деп аспанды айтады, өйткені, Мұңғыл түсінігінше әлемде аспаннан еңселі көрініс жоқ. Бүгінде аталмыш төрт мемлекеттегі төрт Алтайда да қазақ халқы өмір сүруде. Алайда біртұтас Алтай жерінің 50 пайызы Ресей еліне, 30 пайызы Моңғолияға, 10 пайызы Қытай еліне, қалған 10 пайызы Қазақстанға тиесілі. Мінеки, жоғарыдағы тарихи деректер ең алғаш Моңғолия жерін қазақ халқының ата-бабасы көне түркілер мекендегенін дәлелдей алады. Айжамал АСЫРАУОВА 36 37

19 Алтын бесік - ЖЕР ЖҮЗІ Бүгінгі таңда атамекеннен сырт жерлерде тұратын ағайындардың арасында жақсы істерімен көзге түсіп, көпшілік құрметіне бөленіп жүрген жаны жомарт асыл азаматтар баршылық. Солардың бірі - Қытай Халық Республикасының Тарбағатай аймағының Толы ауданында тұратын Меллат Тазабекұлы. Меллат 1973 жылдың қаңтар айында дүниеге келген. Ол - Қарағайбастаудың қара суын қатық етіп ішіп, Жайыр тауының тасын асық етіп ойнап, кішкенесінен білімге құмар, өнерге құштар болып өскен өрен. Соған орай аңғарлы әке мен ақылды ананың тәрбиелеуімен оқуда оза шауып, орта мектепті үздік нәтижемен бітіреді. Бірақ «жоққа жүйрік жетпеген» кедейлік қолын байлап, жоғары оқу орынына түсуге мүмкіндігі болмайды. Дегенмен жігерлі жас бұған мұқалмайды; өмірден өз орынын табуға ұмтылады. Сөйтіп ауылда бос жүре беруді ұят санап, өзінше тірлік етуге бекінеді. Әкесінің берген азғантай ақшасына саудаға жарайтындай ұсақ-түйек зат алып, қырдағы малшылар арасына барады. Тау сағалап, өзен жағалап алыста жүрген ағайындар қаладан келген жігіттің әкелгендерін қанын жерге тигізбей таратып алады. Бұған қарағанда Меллат орталықтан алыста тұратын ағайындарға ненің қажет екенін бірден аңғарған болса керек. Саудамен айналысатын адамға бұл ең басты қажетті ерекшілік қой. Өз ісін жаңадан бастаған жігіттің бойынан осындай бейімділік бірден байқалады. Сөйтіп жолы оңғарыла бастаған Меллат өз ісін одан әрі жалғастыра түседі. Әрине, жас жігіттің барлық ісі бірден оңғарылып кете берді деп те айта алмаймыз. Алғашқы уақытта қиындықтар да аз кездескен жоқ. Сауда деген жұмыстың адамды әрқашан да қалжырататыны белгілі. Меллат бұл жағдайды өз Жаны жомарт асыл азамат басынан талай өткерді. Әйтсе де ол қала мен даланың арасын шарлап, сауда жасаудың пайдасы мен зиянын қатар көре жүріп, тіпті кейде аштық пен азапқа да төзіп бірте-бірте жағдайын түзеп, алға шыға бастады. Қолына азды-көпті байлық келді. Сөйтіп, 1999 жылы Толы ауданынан «Тұлпар» атты дыбыс-бейне орталығы мен толайым сату дүкенін ашты. Алғашқы кездегідей емес сауданың жөнін біліп, нарық заңдылықтарының жай-жапсарын түсіне бастаған жалынды жас жеткен жерім осы деп тоқмейілсіп қалмай 2005 жылы шағын дүкенін үлкен сауда орталығына айналдырды. Осының нәтижесінде Меллаттың жұмысы бұрыңғыдан да алға басып, жан-жақты кеңейіп, ұлғая түседі. Сөйтіп іскер азаматтың есімі бүкіл Тарбағатай өңіріне жайыла бастайды. «Тұлпар» сауда орталығына алыс-жақыннан келушілер барынша көбейеді. Қаржысы молайып, көңілі тоғайғанмен Меллатты енді бұл жұмысымды одан әрі дамытып, өзгелерге өнеге боларлықтай жақсы жаңалықтарды жүзеге асырсам деген ой да мазалай бастайды. Ойлаған ісін жүзеге асырмай тынбайтын жігіт көп ұзамай бұл мақсатына да жетті. Яғни, 2007 жылы ол «Дастархан» атты ұн ашытқысын жасап, өндіруді қолға алады. Бұл жаңа өнімді жұртшылық көптеп сатып ала бастайды. Меллаттың табысы енді бұрыңғыдан да молаяды. Осыдан кейін Меллатқа конфет өндіруді жүзеге асырсаң қайтеді деген ұсыныс та түседі. Кәсіпкер жігіт бұл істі де қолға алады. Сөйтіп, 2007 жылдың желтоқсан айында «Дастархан» атты конфет шығарып, тұтынушыларға ұсынады. Жұртшылық бұл өнімді де бірден жаппай ала бастайды. Соның нәтижесінде Меллат бұл ісін тез арада алға бастырып, «Дастархан» конфетінің оннан астам түрін саудаға түсіреді. Сөйтіп, ұзамай Тарбағатай өңірінің барлық үйінің дастарханында ең алдымен Меллаттың «Дастархан» конфетінің тұруы дәстүрге айналды. Түрлі тойларда шашуға «Дастархан» конфеті шашылатын болды. Мысалы, 2009 жылы өткен Тарбағатай аймақтық ақындар айтысында «Дастархан» конфеті салтанатты жиынның басты шашуы болып, қонақтардың ерекше қызу қарсы алуына ие болды. Бұл жоғымыздың түгенделіп, жорығымыздың жеңісті болуының бір белгісі сияқты еді. «Шын жүйрік өрге шапса өршеленер» дейді ғой халқымыз. Меллат та сол сияқты мұндай жетістіктермен шектеліп қалмады. Бұдан кейін «Дастархан» атты балкүлшенің онға жуық түрі мен бірнеше тәтті сусын шығаруды жолға қойды. Бұл өнімдер де жұртшылықтың арасында кең сұраныс тудырды. Нарық шаруашылығының тамырын ұстап, сауда-саттықтың ерекшілігін терең түсіне бастаған Меллат 2009 жылдың күзінде «Ақшағала» атты шаш сабынын және жалбыз бен сүт иісті сабынды саудаға шығарды. Өзі арзан, өзі сапалы бұл өнімдер де тұтынушылар арасына ілезде кең тарап кетті. Бұдан кейін Меллат қарақтат, шабдалы, алма, бүлдірген жемістерінен жасалған тағам өнімдерін де көптеп өндіре бастады. Ұзамай балдан жасалған өнімдер мен қыз-келіншектерге арналған бетмай шығаруға да кірісті. «Батыр болсаң жауыңа найзаң тисін; бай болсаң еліңе пайдаң тисін» дейтін ежелгі ұлағатты сөзді ешқашан есінен шығармайтын Меллат жар құлағы жастыққа тимей жұмысбасты болып жүрсе де өзгелерге қамқорлық жасуды бір сәт назардан тыс қалдырған емес. Мысалы, ол Қытайда жер сілкінісі болғанда зардап шеккендерге алғашқылардың бірі болып көмек қолын созды. Бұл үшін «Қамқоршы азамат» атағына ие болды. Меллат 2008 жылы Шыңжан телевидениесінің балаларға арналған концертіне жан-жақты қолдау көрсетті. Соған орай бүлдіршіндердің бұл өнер байқауы барынша ойдағыдай өтіп, жұртшылықтың ерекше ризашылығына ие болды. Сондай-ақ, Меллат қазақтың атақты ақыны Мұхтар Шахановтың шығармашылық кешінің Шыңжанда өтуіне де қажетті көмегін жасады. Меллат Тазабекұлы 2010 жылы Іле қазақ облысында өткізілген жасөспірімдердің ән байқауының тұсауын өз қолымен кесіп, бұл өнер жарысының жұртшылық көңілінен шығуы үшін қажетті жағдайдың бәрін жасады. Меллаттың жетім-жесір, жоқ-жітіктердің тұрмысына қамқорлық көрсетіп жүрген бұдан да басқа жақсы істерін ел-жұрты әрқашан да ризашылықпен ауызға алады. Ал Меллаттың өзі болса мұндай әңгіме қозғала қалса «жігіт адамның жасаған көмегін айқайлап айтуының қажеті жоқ; мен жақсылықты атым шықсын, даңқым өрлесін деп істемеймін, керісінше сол адамның еңсесінің көтеріліп, тұрмысының оңалуын ғана мақсат етемін; сондықтан да біреуге берген азғантай Әлем қазақтары - СЫР ШЕРТЕДІ қаражатамды санамалап, жария қылғым келмейді» деп басын ала қашады. Алғашқы кезде аяғын қаз-қаз басып, сосын кішкенеден ұлғайып қатарға қосылған «Дастархан» кәсіпорынының өнімдері қазір Қытайдағы Шыңжан өлкесінің қазақтар тығыз орналасқан барлық ауданына, сондай-ақ бір қиыр алыста жатқан Ганьсу-Ақсай аймағына кеңінен танымал. Бір қуанарлығы, соңғы кезде «Дастарханнан» дайындалған дәм Қазақстанға да жете бастады. Осының нәтижесінде бүгінгі таңда бұл кәсіпорынның өнімдері бір мыңнан астам дүкендерде сатылады. Яғни, Толы ауданынан түлеп ұшқан «Дастарханның» өнімдері әр қазақтың дастарханынан кеңінен орын алған десек ешқандай да артық айтқандық болмайды. Осыған орай сөз реті келгенде Меллат бауырымыздан «машақаты мол, күрмеуі көп кәсіпкерлік пен сауда саласында осындай үлкен табысқа жетуіңіздің сыры неде?» деп сұрап та қалдық. Осыған орай ол: «Менің білуімше, қандай кәсіптің тізгінін ұстасаң да ең алдымен табандылық қажет. Атамыз қазақтың «табандылық тауды жығады» деген сөзі текке айтылмаса керек; өкінішке қарай қазіргі жастарымыздың арасында осы қасиет азайып бара жатқандай», - деп үлкен бір әңгіменің шетін шығарды. Содан кейін сөзін «атақты бабаларымыз отырған орыныңда тұрақ болсын, сөйлеген сөзіңде тұрақ болсын, істеген ісіңде тұрақ болсын деп айтып кеткен екен, кейінгі жастарға мен де осыны ескерткім келеді» деп түйіндеді. Ал біз өз тарапымыздан қазақта Меллат Тазабекұлы сияқты жаны жомарт, қолы ашық, асыл азаматтар көбейе берсін деп тілек айтқымыз келеді. Қаналым таласбайұлы 38 39

20 Алтын бесік - ЖЕР ЖҮЗІ Дарын Жүнісов Ресейдің Омбы қаласының тумасы. Қазақтар онша-мұнша жолай қоймайтын мәнерлеп сырғанау спортының жалына жармасқан батыр бағлан. Және қатардағы көп спортшының бірі емес, болашақта қазақтың атын шығаратын аса таланатты жас. Қазір Америка елінде маңдай терін төгіп жүр. Әрине, талант болу өз алдына, еңбексіз өнбек жоқ. Осы орайда, Омбы қаласының тұрғыны Дарының әкесі Амантай Жүнісовпен жолығып, өрбіткен шағын әңгіме желісін назарларыңызға ұсынып отырмыз. - Амантай мырза, Алланың қалауымен сіз екеуміз жолығып отырған жайымыз бар, оған себеп: - Сіздің спортшы балаңыз Дарын жайында жұртшылықа хабардар етсек. Қалай қарайсыз? - Өте дұрыс қараймын. Бар-жоғы үш балам бар. Үлкені Данара қыз жылы туған. Екіншісі өзіңіз айтап отырған Дарын. Ол 1991 жылы туған. Және Дархан атты үш жаста тағы бір ұлымыз бар. Жұбайым орыс тілі мен әдебиетінің маманы. Сонымен қатар жергілікті жердегі радиодан қазақ тілінде берілетін хабардың жүргізушісі. - Сіз, өзіңіз де спортшы болған екенсіз, спорттың қандай түрімен айналыстыңыз? - Бокспен айналыстым. Одақ кезінде спорттық жетістіктерім үшін «КСРО спорт шебері» атағын алдым. Қазір Омбы облыстық Бокс федерациясының мүшесімін. Федерация төрағасы Александр Бубенов деген азамат, менің бала кезден бірге жүрген досым. Және бокстан Олимпиада чемпионы Алексей Тищенко бар, бәріміз ақылдасып келер жылы Омбыда Серік Қонақбаев атындағы халықаралық турнир өткізуді жоспарлап қойдық. Құдай қаласа биыл күнтізбеге кіреді. - Омбылық қазақтар арасында өзіңіз сияқты спортпен айналысқан азаматтар көп пе? - Боксшы Бауыржан Бекенов деген азамат бар. Ол КСРО біріншілігінің жүлдегері атанған, сондай-ақ, Омбы облыстық чемпионаттарында дес бермеген жігіт. Баукеңнің туған жері әйгілі Бурабай маңы. Бірақ әскери борышын Омбыда өтіп жүріп, сонда қалып қойған. - Енді негізі әңгімеге көшейік. Дарынды спортқа өзіңіз баулыдыңыз ба? - Әрине, өзі спортпен айналысқан кімде болсын, балаларының да спортпен айналысқанын қалайды. Достарым маған: «Дарынды боксқа дайында!» деп айтып жүрді. Өзім де солай ойлайтын едім. Әрі Естай Қайыржанов дейтін тағы бір боксшы досым Омбыда жасөспірімдерге арналған спорт мектебінде директор еді. Ол алақанын ысқылап күтіп жүрді. Содан боксқа жіберуге әлі жас қой дедім де, Дарынды Данара қызым барып жүрген мәнерлеп сырғанау үйірмесіне қостым. Ондағы ойым, үйде бос отырғанша ойнап жүрсін деген ниет еді. Бұл 1998 жылы болатын. Бір жылдан кейін жолдастарым, «балаңды боксқа әкел!» деді. Барсам, мәнерлеп сырғанаудан жаттықтырып жүрген бапкерлері жібермейді. Аналар болса, әкел-әкелдің астына алады. Қысқасы, өзі не дер екен деп, ұлыма ақыл салдым. Дарын болса: «Папа, мен мәнерлеп сырғанаудан болашақ Олимпада чемпионымын», деп балаң сезіммен, танауы терлеп күліп тұр. Мына сөзден кейін қойдым. Осылай Дарын боксшы болмай қалды. - Сонымен кешікпей Дарын Мәскеуге атанды - Он бес жасында Мәскеуге алып кетті. Омбылық ұстаздары Елена Голюкшова, Татьяна Одиноковалар батасын беріп шығарып салды. Кеңес кезінде мәнерлеп сырғанаудан әлемге әйгілі Ирина Лобочева және Илья Авербух дейтін спортшылар болған. Ирина кейін спорттық жолы аяқталған соң Мәскеуде мектеп ашқан. Соған барды. Орта мектепті де сол жақта бітіріп, Мәскеу Мемлекетік Заң университетіне түсті. Оқи жүріп спорттан қол үзген жоқ. - Дарын қазір Америкада жаттығуын жалғастыруда. Мәскеуден не себептен кетіп қалды? - Мәнерлеп сырғанау спортында қосағың болуы керек. Мәскеуде Дарынға сол қосағы болмады. Бір қыз бар еді, екі жылдан соң шыдамай кетіп қалды. Себебі, күніне жеті-сегіз сағат суық мұздың үстінде жаттығу оңай емес. Өте-мөте шыдам, төзім, табандылық болмаса қиын. Сөйтіп жүргенде, Америкада тұратын бапкер Николай Морозов шақырды. Морозов кезінде Әлем және Олимпиада чемпиондары Алексей Ягудин, Ше-Лини Бурн, Виктор Краатц, Мики Андолаларды дайындаған атақты бапкер. - Сөйтіп қосағы Кортни Мансур сол жақтан табылды? - Иә. Екеуін жұптап, қосқан бапкер Морозов. Дарынның канадалық Кортни Мансурмен бірге жаттыққанына екі жылдың жүзі болып қалды. Маман бапкерлердің бағалауы бойынша бұл екеуі басқалар 5-6 жылда әрең игеретін ауыр элементтерді бір жылда меңгеріп үлгеріп жүр. - Орыс тілді бір басылым Кортни Мансурды тегі түркілік деп жазыпты - Олай емес. Бұл қыз араб. Мен оның ата-анасын танимын. Дарын мен Кортни екеуі ағылшын тілінде толық түсінісе алады. Қазір бұл қосты жоғарыдағы Морозовтың нұсқауымен Константин Каплан дейтін бапкер жаттықтырып жүр. Яғни, екінші бапкері. - Кортнидің ата-анасы Қазақстанға келіп жүр ме? - Дарын мен Кортни алғаш жұп құрған кезде, яғни 2010 жылы мәнерлеу сырғанаудан Қазақстан біріншілігіне келіп қатысты. Өйткені, Дарын 2008 жылдан бері Қазақстан азаматтығын алған. Бұл жерде баса айтсам, Қазақстанда мәнерлеп сырғанау спорты саласында қазақ жоқтың қасы. Және бұл спорт түріне қазақтарды көп жолата бермейтін көрінеді. Осы біріншілікке Кортниды анасы алып келді. Сонда таныстық. Осы кісіге қонақ үй бұйырған жоқ. «Жақсы қонақ үй табыңыз, өзім ақшасын төлеймін» деді. Ұялдым. «Жоқ, сізге үкімет қонақ үй дайындап қойған» деп, білдірмей өзім ақысын төлеп жатқыздым. Осы жарыста Дарын мен Кортни Қазақстан біріншілігінің күміс жүлдегері атанды. Бірінші орынды Ресейден бір жұп шақырып алынып соған берді. Ол жұпты Азия чемпионатына жіберіп еді, сайыс үстінде шатқаяқтап жығылып, масқара болып қайтты. Бір қызығы, Кортни қазақша үйреніп жүр. Жоғарыдағы біріншіліктен кейін әуежайға барып, анасы екеуін шығарып салдым. Сонда, Кортни қыз бізге қазақшалап «Сау болыңыздар!» деп, қол бұлғап кетті. - Әбеке, сіз жасырмай айтыңызшы, осы екі балаға басқа елдерден қызығушылық танытқандар жоқ па? - Ондайлар болды жылы Эстонияда гран-при жүлдесі үшін үлкен жарыс өтті. Дарын мен Кортни топ жарды. Эстония үкіметі балалардың бапкері К.Капланға қолқа салыпты. «Каплан мырза, сіз мына шәкірттеріңізді алып біздің елге келсеңіз, ақшаның астына көміп тастаймыз. Тек еліміздің абыройын асқақтатып берсеңіздер!» депті. Каплан да пенде ғой, маған шауып жетті. Мен не деймін, ұлыма сөйлестім. Ұлым айтты: «Әке, мен қазақпын, эстонда атамның басы қалған жоқ, қазақ үшін туған ұлмын». Осымен сөз бітті. - Ұзынқұлақтан естуімізше, Кортнидың келісімімен қызды Қазақстан азаматтығына қабылдап, Әлем біріншілігіне Қазақстан атынан қатыстыратын жоспар бар дейді. Одан хабарыңыз бар ма? - Әзірге хабарым жоқ. Кезінде бапкер Морозов Қазақстанның спорт саласын басқарып отырған азаматтарға хат жазып, Дарын мен Кортни аман болса болашақта үлкен спорттың жарық жұлдызына айналатын жастар екенін ескерте отырып, осы жұп 2014 жылы Сочиде өтетін Олимпиада да аса лайықты өнер көрсетеді, айырылып қалмаңыздар, деп ескерткенін білемін. - Дарын Америкада жаттығып жүр. Оған жұмсалатын шығынды кім өтеп жүр? - Осындағы спорт мектептері арқылы азда ған қаржы төленетін болу керек. Ал, бапкері Каплан ға ақшаны мен өзімнің қалтамнан төлеймін. Жән е Морозовта Дарынан басқа Абзал Рахымғалиев деген қазақ баласы да бірге жаттығып жүр. Мысалы, Ресейде Елена Ильиных пен Никита Косалапов дейтін жұп бар. Олар 2014 жылы Олимпиада өтетін Сочиде бүгіннен бастап жаттығуларын жалғастырып жатыр. Оларға өте жақсы мән берілуде. Қысқасы, Дарын мен Кортнидің де қарсыластары осал емес деген сөз. Егер де Ресейдегі жағдай жасалса біздің балалар да жаман болмас еді. - Дарынмен күнделікті хабарласып тұрасыз ба? - Күнара хабарласып тұрамын. Өткенде сөйлескенімде, ұлым айтады: «Американың көшесінде қоғамдық көлікке отырып, терезеден қарап келе жатыр едім, мен отырған автобустың қасынан қабырғасында «Қазақстан» деген жазуы бар бір джип машинасы зулап өте шықты. Қазақстанды көргендей қуандым», дейді. - Құдай берген бала екен Дарын. Ұлттық рухы болғаны ғой Балаңыздың басқа қандай өнері бар?. - Бала күнінен домбыра тартып үйренді. Омбы-Сібір қазақтарының мәдени орталығының жетекшісі, менің туған қарындасым Алтынай Жүнісова ұйымдастырған ұлттық шараларға қатысып, «Мен, Қазақпын», деп, мақтанып жүреді. Бекен Қайратұлы 40 41

21 Алтын бесік - СӨЗ МАРЖАНЫ Заида Медеуханқызы Қытай еліндегі Үрімжі қаласында дүниеге келген. Шынжаң педагогикалық универ ситетінің химия факультетін бітірген. Алтай қаласында мұғалімдік қызмет істеген жылдан бастап түрлі әдеби жанрлармен шұғылданып әңгіме, повесть, очерк, ән мәтіні, сазгерлік, өлең, түрлі мақалалар жазып, Қытай елінде барлық басылымдарда жарияланған. Ол Қытай елінде Шынжаң Жазушылар, Іле облыстық Жазушылар қоғамының және Алтай аймақтық Жазушылар ұйымының мүшесі. Арманшыл жан азабы Аршылмай жүр сезімнің қайнар бұлағы, Жайқалмай жүр жанымның жасыл құрағы, Мазасыз күндер еңсемді тіптен көтертпей, Еркімді билеп, ойымды басып тұрады. Қысылып демім, жүрегім жиі қағады, Зымыран уақыт зымырап алға ағады, Омалған ойлар орынын таппай налыған, Жанымды менің мазалап күнде барады. Айтылмай жатып сезімнің жарқын наз әні, Күйкі бір күндер ойымнан бұрын озады, Қиялға шөгіп, қиянға самғар болса да, Не деген қиын арманшыл жанның азабы?!. Ғайып болған қос аққу Қалықтап ұшты қос аққу, Жарылды бұлт ағынан, Шыр етті, аққу жер құшты, Адамның атқан оғынан. Сыңары қонды көлге кеп, Пана бір болмай бұл жаһан. Көз жасын төкті селдетіп, Қиды деп сені қай адам. Оқ тиген аққу қыбырсыз, Жол тартты бақи өмірге, Толқыды көл тынымсыз, Жұбату бермей көңілге. Пәниде қалған сыңары, Самғады көкте зымырап, Бетке алып биік шың-құзды, Ұрылды құзға ол бірақ. Табиғат берген сұлулық, Құзда тұр басы салбырап. Қос аққу солай ғайып боп, Шыбыны кетті шырқырап... Мен қазақпын Қараша үйде туып, Ғарышқа үнім жеткен. Абайдай ұлы ойшыл туып, Ақ жауын жырын сіркіреткен. Шыңдарға өрлеп, даланы тербеп, Тұнық ауа, самалды өпкен. Орманды бойлап, ұзақты ойлап, Тұп-тұнық бастаудың суын ішкен, Кең сахарада саят құрып, Қоңыр аңдармен тел өскен. Құз шыңдарға шығып, Ақ мамық бұлттармен тілдескен. Қонақ күтіп, қойын сойып, Сар қымызын сапырып ішкен. Дарқан көңіл, кең дастарқан, Бір бидайды бөліп жескен. Аңқау да аңғал, Пейіліне кең даланы өлшем еткен, Біржандай сал серісі, Әнін шырқап, домбырасын күмбірлеткен, Абылайдай батыры атой салып, Кең сахараны дүбірлеткен. Жерін, елін қорғау үшін, Толарсақтан қан кешкен. Сан қиындықты жеңіп, Озық елмен теңескен. Туған жерім - Алтайым Алтайым, алып тұлға, құт мекенім, Баурыңда жыр жазамын, сыр шертемін. Жырласам мың мәртебе қасиетіңді, Білмеймін қалай ғана тіл жетерін. Асқар тау, алып шыңнан нұр атылған, Толқиды асау өзен бұратылған. Қасқайып қарлы шыңдар, күнді сүйіп, Куәсіндай тарихтың дара тұлғаң. Сырласып тауларыңмен, орманыңмен, Суыңды іштім, тыныстап таза ауаңмен. Туған жер деп жүрегім елжірейді, Өйткені сен баптаған ұларың ем. Еркін самғап құзыңнан ұшсам деймін, Биігіңе асқар тау шықсам деймін. Өзің жайлы ойланып, мың толғанып, Ғұмырлық өлмейтін жыр жазсам деймін. Алтайым, туған жерім, елім менің, Төгілсе екен сен үшін терім менің. Қулықпенен құлқынын бақпаған соң, Кетпес деймін еңбегім тегін менің. Жүрегім бар суыңдай мөлдіреген, Өнер үшін ойымды еншілегем. Зәредей жүрегімде қиянат жоқ, Көркемдікті көңілден берсем екен. Туған жер деп, елім деп елжіреген, Адамдардың жүрегін сүйіп өтем. Қазақтың - ҚАЛАМГЕРЛЕРІ Алтын ұйып, ырысың шалқи берсін, Мені туған ардақты Атамекен. Жүрегіме Көп салмақ түсірдім-ау жүрегіме, Дауасыз дәрі емі де, жыр емі де. Мен саған борыштымын, жазықтымын, Бір тыныштық бермедім бұл өмірде. Жарасы жазылмай-ақ тілім-тілім, Азайып бара жатыр ойын-күлкім. Шерте алмай жүректің сыр пернесін, Мазалап қайдағы оймен алдым шырқын... Жүрегім алып ұшып күнде неге, Білмеймін асығады бірдемеге. Өмірде шөлім қанбай тұрады ылғи, Қанағат табалмай-ақ ештеңеге. Бір арман бар Жанымды кешкі самал өпкенінде, Білмеймін, рахаттанып кеткенмін бе?! Көңілімді тербетіп ғажайып сыр, Қиялмен самғап шыңға жеткенімде! Жүрмін бе әлде көкте, әлде жерде, Не деген қанағат жоқ бұл көңілде? Сірә да жүрек шөлім қана алмайды, Өмірге арман үшін келгенмін бе?! Жүрегім жана-жана өртенер ме?! Қиын ғой түсіндіру пенделерге. Мәңгілік бір арман бар жете алмаған, Аңсаймыз сол арманды сен де, мен де! Бұлттамашы, көк аспан Бұлттамашы, көк аспан, жарқырашы, Жабырқадым сен қабақ ашпағалы, Күнмен бірге күлетін көңіл көгім, Беймаза боп қарадай жасқанады. Түрілтіп бұлт пернесін жарқыратшы, Мейірлі күн күлімдеп, атсын таңым, Жүрегім лүпіл қағып тынбай соғып, Қанымда тасқындасын жойқын ағын. Тамылжып саңылаудан сығалашы, Сағымдар сайран салып, сәуле шашып, Сандалып сәби көңіл сарсаң болсын, Сағымды ұстаймын деп қуаласып

22 Қазақтың табиғатынан алыстау спорт ойындардың бірі хоккей. Бұл спортпен көшпенді жұрттың жан дүниесі қабыса да бермейді. Хоккей болғанда оның ішінде қақпашылық мүлдем ойға келмейтін нәрсе. Ал Германияның мықты клубтарының бірі «Вольфсбург Гриззли Адамс» командасының қақпасын қазақ жігіті Данияр Жүнісов қорғап жүр. Данияр Жүнісов 1986 жылы 12 наурыз күні Берлин қаласында дүниеге келген. Қақпашы. Хоккей таяғын сол қолымен ұстайды. Бойы 189 см, салмағы 91 килә. Германияның «Wolfsburg Grizzly Adams», «Eisbären Berlin», «ESC Moskitos Essen», «Hamburg Freezers», «EV Eisbären Regensburg», «ETC Crimmitschau» командаларында ойын көрсеткен. Бұл жігіт туралы алғаш рет бір жылдың алдында жерлес журналист Александр Стрельников:«Шайбалы хоккейде ұлты қазақ қақпашыны көру сирек кездесетін құбылыс. Көп жылдар бойы бұл спорттың жанкүйері болсам да қақпашы болған қазақ жігіттін көрмеппін. Германияның жоғарғы дивизионнында қақпашы болып тұрған этникалық қазақты көргенде қатты таңғалдым. Берлинде туса да Данияр деп аталып жүрген қақпашының есімі алғаш естігін кезімде құлағыма жылы естілді» деп жазады. Данияр қазір «Wolfsburg Grizzly Adams» командасының негізгі қақпашысы жылы Германия лигасының күміс медалін жеңіп алған жылы Давостағы Шпенглер кубогында Канада құрамасын ұтқан ойынның бас қаһарманы болды. Болашақта Қазақстанның Ұлттық хоккей құрамасының қақпашысы ретінде көріп қалуымыз ғажап емес. Осы орайда, журналшы Александр Стрельниковтың қиырдағы қазақ ұланы хоккейші Данияр Жүнісовпен жүргізген шағын сұхбатын тәржімалап ұсынып отырмыз. - Данияр, сіздің аты-жөніңізді естіген кезде, сізді қазақ па деген ой келеді. Сіз шынымен қазақ емессіз бе? - Иә, менің ұлтым қазақ. Әкемнің аты-жөні Айғали болады. Әкем бұрынғы Гурьев, қазіргі Атырау облысының «Панфилов» колхозында дүниеге келген екен. - Сіздің әкеңіз қалай Германия ға қоныстанып жүр? - Әкем 19 жасында Алматыда шет тілдерін үйрететін жоғары оқу орнында оқып жүріпті. Сол кезде сабағы үздік болғаны себепті Берлиндегі Гумбольдт университетіне тіл білімін жетілдіру үшін мемлекет өзі жіберген көрінеді. Берлинде жүріп менің шешемді кездестіріп үйленіпті. Үйленгендеріне міне аттай 35 жыл. Осы аралықта мен және Жанна, Райжан атты екі қарындасым дүниеге келіппіз. - Әке-шешеңіз қандай қызметтер атқарады? - Әкем неміс тіліннен қазақ, орыс тілдеріне аударма жасаумен айналысады. Шешем заңгер болып істейді. - КСРО кезінде басқа мемлекетке қоныс аудару қиын болды ғой. Әкеңіз Айғали Кеңестің мемлекеттік қауіпсіздік органдары тарапынан қысым көрген жоқ па екен? - Берлинде білім алып, университет бітіргеннен кейін әкем әйелін алып, Алматыға оралмақшы болыпты. Бірақ сол кездегі заң бойынша шетелдік әйелді әкелу үшін, әкелуші адамның жеке баспана жайы және толық әлеуметтік мүмкіндігі шешілген болу керек екен. Алматыда сол кездері үйлі болу өте қиын дейді. Сондықтан әкем Германияда тұрып қалған. - Ал сіз Атамекеніңізде болдыныз ба? - Әрине, болдым. Жанұямызбен талай рет Қазақстанда қонақ болдық. Сонда тұратын туыстарымыз да бізге қонаққа келіп тұрады. Кәдімгідей араласамыз. - Сіз қазақ тілін білесіз бе? - Өкінішке орай қазақ, орыс тілдерін білмеймін? Тек неміс және басқа тілдерде сөйлей аламын. - Қалай хоккейші болдыңыз? - Алғашқы рет хоккей таяғын алты жасымда ұстадым. Содан бері үзбей айналысып келемін. Қазір бұл спорт менің өмірімнің бір өзегіне айналып кетті. - Әу баста, қақпашы болдыңыз ба? - Бала кезімнен чех қақпашысы Доминик Гашекті үлгі тұттым. Оның ойын мәнеріне қатты қызықтым. Менің қақпашы болуыма чех ойыншысының әсері болмай қалған жоқ. Одан кейін хоккей ойынын жақсы сезінетін анашым да менің қақпашы болуымды қалады. Сөйтіп, менің қақпа күзеткеніме де біраз жылдың жүзі болып қалды. - Ары қарай сіздің хоккейдегі өміріңіз қалай болмақ, нақты жоспарыңыз бар ма? - Нақты жоспар баяғыда құрылған. Өйткені, бала кезімнен бастап көргенім хоккей. Алғаш Берлин қаласының командаларында ойын көрсеттім. 18 жасымда «Eisbären Berlin» (Мұз аюлары) деген кәсіби клубтың құрамына алындым. Алғашқы жетістіктерге де осы құрамда жүріп қол жеткіздім. Содан кейін бір маусым «Hamburg Freezers» командасында ойын көрсеттім. Қазір үш жыл болды «Wolfsburg Grizzly Adams» командасының негізі құрамында ойын көрсетіп жүрмін. Алдағы күндері тағы екі жылға ойын көрсетуге келісімшартқа отырмақшымын - Қазақстанда өнер көрсету ойыңызда жоқ па? - Менің мақсатым жылдардың маусымдарында Континенталдық Хоккей Лигасында Қазақстан құрамасы атынын қақпашы болып ойын көрсету. - Сіздің ата бабаларыныз тұрған қазіргі Атырау облысының «Бейбарыс» атты мықты командасы туралы естідіңіз бе? - Германияда хоккейден болатын жарыстар туралы толық мәлімет алуға болады. Бірақ сіз айтқан команда жайлы естімедім. Бірақ Астананың «Барыс» командасының ойындары туралы естіп-біліп оты- рамын. Жалпы Қазақстанда хоккей мұншалықты дамыған деп ойламаппын. Әкем Қазақстанда: бокс, дзюдо, күрес түрлері қатты дамыған деуші еді. Хоккейдің дамығанын білгенде қатты таңқалдым. - Сіз Қазақстанда дүниеге келіп Германия қақпаларын қорғап жүрген Дмитрий Кочнев, Дмитрий Патцольдом, Владимир Кваппомтарды танисыз ба? - Әрине, Кочнев және Патцольдамды танимын, талай қарсы ойнағанбыз. Бірақ жекелей таныс емеспін. Дмитрий Кочневті үлгі тұтамын. Ол 27 жасында жоғарғы КХЛ лигасында ойын көрсете бастады. Қазір КХЛ лигасында белді ойыншылар қатарында. Мен де КХЛ лигасында белді ойыншы болғанды қалаймын - Сіз Германияның ұлттық құрамы сапында ойын көрсеттіңіз бе? - Германияның ұлттық құрамасы сапында U-18 және U-20 сияқты жарыстарға қатыстым. Бірақ құрама сапында Әлем чемпионаттарында ойын көрсеткен жоқпын. Ойын көрсетпегенім, тіпті, жақсы шығар деп ойлаймын. Өйткені, Қазақстан құрамасына кіретін мүмкіндік туып жатса, IIHF мені шарт мерзімі бітпей жібермей ұстап қалады ғой. Бекен Қайратұлы 44

23 Алтын бесік - АТАМЕКЕН Жас ұрпақ - ЖАРҚЫН БОЛАШАҚ Бексұлу СҮЛЕЙМЕНОВА, Қазақтың Мемлекеттік Қыздар Педагогикалық университетінің студенті Менің жырым Сыр елі Жыр елі Қызылорданың, Қазыналы Қазалының төсінде, Бүгін, міне, ұлы Абайдың еске алу кешінде, Сынды сәтте ойланамын несіне?!. Аллаға... Сонан соң Абайға сиынып Жыр жазайын тағы да Алашымның қалатын бір есінде!.. Сөйле! Абайдай астарлап алып сөйле, Шәкәрімдей шындыкпен шалып сөйле! Ахметтей мерей толып асып сөйле, Фаризадай жылу шуак шашып сөйле! Мұхтардай тағылыммен тасып сөйле, Бекболаттай жүрек гүлін егіп сойле! Мұқағалидай махаббат жырын төгіп сөйле, Оразалыдай ақиқатпен осып сөйле! Жамбылдай шаңдатып жосып сөйле! Шахановтай қаймықпай сеніп сөйле, Мырзалиевтей жүрекке еніп сөйле! Махамбеттей жүректі қозғап сөйле, Ринаттай көсіле шалқытып сөйле! Ақмаралдай назданып, жүректі балқытып сөйле! Шортанбайдай заманның зарын айтып, Жойқынтып сөйле! Міржақовтай ақиқатты айтып нандырып сөйле, Ілиястай сөздің бағын жандырып сөйле! Соқпақбаевтай жүрек құмарын қандырып сөйле, Айнұрдай нұрланып күліп сөйле! Ең бастысы шындыққа жетіп, орнымен сөзіңді біліп сөйле! Туған тілім Шіркін туған тіл, Сөйлегеннің құмары қанатын тіл! Алла қолдаса, Тағы әлі алда жанатын тіл! Дария құнарлы тіл, Биік шың шынары тіл! Ұлылардан қалған тіл, Роза, Мақпал ән салған тіл! Ұлы Абай өлең жазған тіл, Ғасырдан төрге озған тіл! Ата бабадан аман келген тіл! Соғыста сарбазды токтатып, Бауыржан бұйрық берген тіл! Бір сөзімен отыз қауым ел тоқтаған тіл, Аналар ұлыларды жоқтаған тіл! Елбасы ең алғаш: «Қазақстан Республикасы», деген тіл! Тарихтан жеткен кемел тіл, «Менің ата қоныс жерім» деген тіл! Қайрат, Ләззат желтоқсанда, «Менің елім Қазақстан!», деген тіл Міржақып Дулатов: «Оян, қазақ!», деген тіл Мұхтар: «Қазақ ғажап!», деген тіл! Қазақты асылым деп, Жүректі елжіреткен тіл! Ұлылар сөйлеген ғажап тіл! Тәуелсіздік алып Қайта жанып, өскен тіл! Бекзатым (Бекзат Саттархановтың рухына) Бағына берген тәңірім, Қасиетті Тұранның, Қазақ деген Ұрпағы текті қыранның, Жастайыңнан еліңді, Аспандатуға сұрандың. Қош! Ажалға дауа жоқ, Желеп-жебеп жата бер, Сауабы тиіп құранның. Оралмастың санатында кеттің-ау, Қатігез ажал қанатында кеттің-ау, Қайран Қазақ ұлы арда Бекзатым, Артыңда қалды-ау еңіреп, Ел-жүртың, туған жекжатың Аманың да алашқа, Жеңіс еді орып еккенің. Тумаңнан дара текті едің, Тірлікте тура ептедің. Артыңа тастап алашты, Қалдырып кімге кеткенің. Кеткенің, аға, неткенің?!. Азғана ғұмыр сүрсең де, Көгеріп, жайнап көктедің!.. Жарқ еттің де, жоқ болдың, Алашың қалды артыңда, Қайғының киіп шекпенін! Бірге оқитын қыздарға Қыз Жібектей қылықтары жарасымды, Жинағандай бойына бар асылды. Мөлдіреген қарақат көздерінен, Табасың жылулық пен жанашырды. Қос жотаға бұрымдары бөлінеді, Бұрымдарынан күн нұры төгіледі. Баяндай биязылық мінездерінен, Қазақтың қызына тән инабат көрінеді. Сыңғырлаған бұлбұлдай дауыстарынан, Аққудың наз әуені сезіледі. Анашым Жан анам жасыл бағым, Сен бар болсаң, гүл болып ашыламын! Сен бар болсаң, нұр болып шашыламын! Сен бар болсаң, самал боп басыламын! Сен болмасаң қасымда, жан анашым, Бұлт үйіріліп, төнеді басыма мұң. Аналар, сіздерсіздер асыл әнім. Аналар, өзіңсіздер бар киелім! Бойыңа жинағансың бар киені. Қай жақтағы қияда жүрсем дағы. Қастерлеймін, алдыңда бас иемін! Әнші (Роза Бағлановаға арнау) Ұлы дала, Дана алаш, Тағы да айрылды әнші дарасынан. Алыстап қол бұлғайды Ажал дейтін ақ бұлттың арасынан. Бұл дүниеден алыстаса да Кетпейді қазақтың мәңгілікке Жүрегінен, Санасынан! Әнін айтады әлі де Жырлайды. Талай қазақ есімін ән қылып, Тарихымда ертең де, Бүгіндерде де, Турады аты әйгіленіп Даласында қазағымның жаңғырып. Дәл осындай ұлы қызын, Ерке қызын Дана қазақ қастерлейді, Есте ұстайды мәңгілік! Арулар О, сұлулар, жайнаңдар, жасқанбаңдар! Тәңір берген тартумен асқақтаңдар. Арайлап аппақ таң нұры ажарлы Келбетіңе қайран қалсын атқан таңдар О сұлулар, асқақсың жер бетінен, Шабыт алам ару жүз келбетіңнен. Аңтарыла қарайды ажарыңа, Ажарыңа самал жел тербетілген. О сұлулар! Айдындағы аққудай сыланыңдар, Қайғырмаңдар, арулар, қуаныңдар! Көңілің мен ажарыңа дақ түспесін Жыр арнадым қиядан қиялымнан Қоңыр мұң Қоңыр кеште мен жалғыз, Жүрегімде қоңыр мұң. Ойымнан алыс ұзаппын, Ауылына қоңырдың. Осыны өзім білмеймін, Немен тынарын соңымның. Қоңыр кейіп, қоңыр сәтті, Қоңыр күймен жаулаған. Махаббаттың маздап жанған кеудемде, Қоңыр аты әлдеқашан лаулаған. Қоңыр мұңнан арылар сәт, Сірә бар ма қоңырсыз?! Қоңыр мұңмен Таңды атырдым көңілсіз. Қоңыр күзде қалған кезде жабырқап, Жалынамын, қала көрме сен үнсіз. Қоңыр таңнан қоңыр кешке ұласқан, Келе жатыр Қоңыр жүзік саусағымда сынбастан. Қоңыр мұң мен қоңыр әуен кеудемде, Сайрап келеді тынбастан. Мен де, сірә, түсініксіз адаммын, Қай-қайдағы қоңыр мұңмен сырласқан. Қоңыр салқын қоңыр кейіп заманда, Не көрінді мұңға беріп кеудемді. Бәрі түгел, бәрі де бар аманда Қой, Бексұлу, доғар енді Қоңыр мұңды тәмамда! Қоңыр сөзде қоңыр күйдің әні бар, Қоңыр сезім қосылатын тағы бар! Күнді күткен құр кеудем бар, Қоңыр мұңнан айығып бір арылар! Ақын (Мұқағали Мақатаевқа арнаy) О, ұлы ақын, азамат! Көл түбінде шыңырауда, Тұнып жатқан, Ашылмаған мың сырға. Қайталанбас кемелдерде, Қол жетпес биік шыңдарда, Махаббат пен мұңдарда, Елсіз елес сағымдарда, Ұлы жолдарда, ән-ағындарда, Мың, миллион ғасырларда, Қайталанбас гәуһар, сап алтын Жырлаған туған халқын! Қазақты сүйген Қасиетті ғажапты сүйген! Қаракөз аяулы аруды сүйген, Дария көңіл ананы сүйген, Асқар тау әкені сүйген! Көгерер қазақ берген батаны сүйген, Ыстық туған жерді сүйген! Қасиетті елді сүйген, Қазақ деген киелі халқын сүйген! Дәстүр, ырым, ата салтын сүйген, Қазақтың ұлы даласын сүйген! Қарапайым қара баласын сүйген! Әсем, ғажап табиғатты сүйген!

24 Алтын бесік - АҚ БОТА Балаларға - БАЗАРЛЫҚ 48 49

25 Алтын бесік - ЖЕР ЖҮЗІ - Негізгі қызметіңіз бойынша дәрігер екеніңізді білеміз... Дәрігерлікпен қатар саясатты алып жүру қиын емес пе? - Негізгі қызметім дәрігерлік болса да, халықтың қамы үшін саясатты да қатар алып жүрген жайым бар. Барлығы да халыққа қызмет көрсетудің қамы. Дәрігерлік арқылы халықты емдесем, саяси басшы болу арқылы оларға рухани көмек көрсете аламын. Мұның бәрі қоғамдық жұмысқа деген қызығушылығымның нәтижесі. Осы орайда, тағы да тарих, философия салаларының да маманымын деп айта аламын. - Ал бүйрегіңіз қай салаға қарай көбірек бұрады? - Дәрігер болып істеп жүргеніме 30 жыл болды. Мақтанғаным емес, бұл салада көздеген биіктерімнің бәріне жеттім деп ойлаймын. Бірнеше ғылыми жұмыстарды қорғап біттім. Ендігі кезекте саясат жағына қарай ойыссам деп ойлап жүрген болатынмын. Міне, сол ойымды жүзеге асыру үшін Ұлан-Батырдағы қазақтарға басшы болып келіп қалдық. - Ондаған жыл дәрігер болған адамның шәкірттері де көп шығар? жылдан бастап Моңғолиядағы жалғыз медициналық университетте мұғалім болып істеймін. Жүздеген студентке тәлім бердім. Одан бөлек тағы бірнеше дәрігерлерге практикалық сабақтарды өзіміздің онкологиялық орталықта өткізіп жүрмін. Бүгінгі күні радиологиялық орталықты басқарып отырған бір моңғол шәкіртімнің, ал қазақтардан Жанар атты ізбасарымның еңбектерімен мақтана аламын. - Сіздің әдебиет, мәдениет, саясат, философия салаларының кез-келген тақырыбында сұхбаттаса алатыныңыз байқалады. Мұндай жан-жақты қабілетке қалай қол жеткіздіңіз?.. - Кез-келген адамның өзі қызығып ізденген саладан жан-жақты білім алуына толық мүмкіншілігі бар. Мен сіз айтып өткен салалардан бөлек, кейінгі кезде тарихқа да ден қойып, түрлі зерттеулерге көңіл бөліп жүрмін. Мысалы, жақында Қарағанды қаласында өткен халықаралық Асай РӘМІШ, Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының Ұлан-Батырдағы бөлімшесінің төрағасы Халқының қамын ойлаған... ғылыми-конференцияға менің «Моңғолиядағы қазақтардың экономикалық және әлеуметтік өрлеуі» атты ғылыми жұмысым қатысты. - Ұлан-Батырдағы қазақ мәдени орталығының жетекшісі ретіндегі жұмыстарыңыз туралы кеңірек айта кетсеңіз... - Жалпы, өзім қоғамдық жұмысқа 2005 жылдан бастап араласа бастадым. Оның сыртында Моңғолия қазақтарының Баянөлгей аймағында сумо балуандарының қауымдастығын құрдық. «Моңғолия қазақтарының тұрмысы» атты қазақ, ағылшын тіліндегі 85-беттік журналымызды шығардық. Бұл журнал арқылы Моңғолия қазақтарына ғана тән ерекшеліктерді көрсетуге тырыстық. Редакторлармен көп жұмыс істедік. Моңғолия қазақтарының арғы-бергі тарихынан бастап ұлы тұлғалардың өмірбаянын, көші-қон саласындағы зерттеулерді жинап жарияладық. Бұл еңбектеріміздің басым көпшілігін өткен жылғы Дүниежүзі қазақтарының құрылтайына тарту-сый ретінде алып келдік. - Дүниежүзі қазақтарының Құрылтайы асы маңызды үлкен жиын екені баршаға мәлім. Соған орай, мұндай алқалы бас қосуда әркім өз көкейінде жүрген мәселелерін шешіп қайтуға тырысады. Бұл Құрылтайда сіз қандай ұсыныс білдірдіңіз? - Құрылтайдың Елбасы қатысқан салтанатты мәжілісінде сөз сөйледім. Бұл сөзімде Баянөлгей қазақтарының көксеген жалғыз мәселесі - Қазақстан мен Моңғолия арасына тура жол ашу жөнінде айтып өттім. Себебі, Моңғолия қазақтары Қазақстанға келу үшін Ресей жері арқылы 1700 шақырым жерді айналып өтеді. Ал оның сыртында ең қиын жағдай - виза аштыру мәселесі. Бағасы жыл өткен сайын қымбаттап бара жатыр. Ал 5-10 баласы бар біздің қазақтардың қалтасы оны көтермейді. Екінші бір мәселе, қазір Қазақстанда көптеген студенттеріміз білімін толықтырып жатыр. Бірақ, сол мамандар елге қайтып келгесін жұмыс таппай жүреді. Қазақстандағы «Болашақ», «Диполоммен ауылға» бағдар ламаларына моңғолиялық қазақ жастары да тартылса деген тілегіміз бар. Бұл жас мамандарды Қазақстанға алып қалуға жақсы себеп болар еді. Үшіншіден, қазір мен тұрып жатқан жер қазақ аймағынан алыс. Сол аймақтағы жанұялардың балалары қазақ мектебі жоқ болғасын, амалсыз моңғол мектептеріне барады. Шындығын айтқанда, балалардың көбі қазақша сөйлей де алмайды. Сондықтан олардың Қазақстанға келіп оқуында біраз қиындықтар кездесіп отыр. Ендігі жерде осындай жастарға Қазақстан тарапынан оқу-білім жөнінен нақты қамқорлық қажет. - Жалпы, Құрылтайдан алған әсеріңіз қандай?.. - Құрылтайдың барлық іс-шаралары арнайы бағдарлама бойынша жоспарлы түрде өтті. Келген қазақтар жоғарғы деңгейдегі дайындықты және өркендеген, өнген қазақ жерін көргенде қатты қуанды. Құрылтайға келген қонақтардың ішінен: «Өзіміз келмесек те балаларымызды жіберу керек екен. Мұндай жақсы жерде үрім-бұтағымыз өсіп өнгенге не жетсін?!», деп армандап тұрғандарын да естіп қалдым. Бір сөзбен айтқанда, бәріміз де көтеріңкі көңілмен қайттық... - Жоғары дәрежелі дәрігер маман ретінде Моңғолиядағы медицинаның қазіргі денгейі туралы көзқарасыңыз қандай?.. - Моңғолияның да медицинасы әлемдік көштен қалмай дамып бара жатыр жыл бұрынғы жағдаймен салыстырғанда, қазір бәрі компьютерленген, жастарымыз ғаламтор арқылы жұмыс істеуді жақсы меңгерген. Одан бөлек барлығы ағылшын тіліне ауысты. Дамыған елдерге барып білім толықтырып жатыр. Жоғарғы ғылыми атақ алып оралып жатқандар да көп. Бізге Оңтүстік Корея, Жопония елдері көмек көрсетіп тұрады. - Моңғолия қазақтарының денсаулығының жалпы көрсеткіші жөнінде не айтасыз? - Дәл өзім зерттеу жасаған жоқпын. Бірақ статистикалық мәліметтерге сүйенер болсақ, әсіресе, өзім істеп жатқан онкология саласы бойынша, Қазақстандағы көптеп кездесетін аурулар бізде де кең таралған. Сондықтан көрсеткішіміз де сіздермен дәл бірдей болмаса да қатты ұқсас. Жұтқыншақ, өңеш аурулары кейінгі кезде күрт көбейіп кетті. Меніңше, бұл аурулардың түрі шәйді қызылдап ыстық ішіп, сүрі етті көп жегеннен пайда болады. Бірақ, бұлар сонау ата-бабамыздан қалыптасып кеткен салт-дәстүр болғандықтан, қазақтар одан қол үзіп кете алмай жатқан жайы бар. Әсіресе, орта жасқа келген адамдарға қиын болып жатыр. Ал жастарымыз өздерінің денсаулықтары үшін барлығына да дайын. Бір кездері қазақтардың орта жасы 65 болатын, ал бүгінгі күні ол 67-ге жақындап қалды. - Таңқалған кезіңіз есіңізде ме? - Ондай кездер өте көп. Әсіресе, адамдардың екіжүзділігіне таңқаламын. Мысалы, екі-үш кісі бір-бірімен кәдімгідей жақсы сөйлесіп отырып, былай шыға салып бір-бірін жамандайтынын түсінбеймін. Ең қуантарлығы мұндай адамдардың көп болмағандығы. Қасыңыздағы адамның жақсы жақтарын көруге ғана тырыссаңыз, сіздің өміріңіздің жақсаратынына сенімдімін. Адам мәңгі өмір сүрмейді ғой. Осындай аз ғана ғұмырда неге сыйласып, таза өмір сүрмеске?!. - Адам ретіндегі арманыңызды білуге бола ма? - Қазақта «Береріңді алсаң да, беделіңді алма» деген әдемі сөз бар. Сондықтан да адам ретіндегі арманым адамгершілік қасиеттен айырылмай, келешек ұрпағыма «Осының атасы оңбаған адам еді» деген сөзді естіртпеу. «Өз пәлең бала-шағаңа тимесін» деген тілекті өте жақсы көремін. Артыма жақсы ат қалдырғым келеді. Әрине, бұл сөздің астарында елдің бәріне жақсы атану деген мағына жатқан жоқ. Жұрттың бәріне ұнап біту мүмкін де емес. Артымызға бірдеңе қалсын деп жазу-сызумен айналысып жатқанымыздың бірден бір себебі - осы. «Жақсының аты, ғалымның хаты өлмейді» дейді. Осы екі сипаттамаға да сай өмір сүріп кетсек болғаны... - Сырлы сұхбатыңызға рахмет! Еңбекте жемісті болыңыз... Айдана АЛАМАН Екі айда бір рет шығатын еларалық қоғамдық-саяси, әдеби-көркем журнал 1-2 (56-57) 2012 жыл, маусым-шілде 2002 жылдан шығады Редакция алқасы: Талғат Мамашев Әлібек Асқаров Сұлтан Жанболат (Қытай) Хабсаттар Омарұлы (Моңғолия) Марат Үкібаев (Өзбекстан) Мехмед Зенгин (Франция) Серіқұл Қосақов (Қырғызстан) Дервиш Қылыш (Түркия) Бас редактор Сұлтанәлі БАЛҒАБАЕВ Жауапты хатшы Гүлжан ҚҰРМАНОВА Бөлім редакторы Салтанат МҰРАТҚЫЗЫ Меншікті тілшілер: Бекен Қайрат (Астана) Марат АРЫНОВ (Өзбекстан) Маржан ТЕҢІЗБАЕВА (Астана) Меншік иесі: «Алтын бесік-2» ЖШС, Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығы. Журнал Қазақстан Республикасы Ақпарат министрлігінен Бұқаралық ақпарат құралын есепке қою туралы 4629-Ж куәлігін алған ж. Алғашқы есепке қою кезіндегі нөмірі мен мерзімі: 3209-Ж ж. Жарияланған материалдардағы деректердің нақтылығына автор жауап береді. Басуға ж. қол қойылды. Таралымы 1000 дана Журнал ЖШС "Express Pro" баспаханасында басылды. РЕДАКЦИЯНЫҢ МЕКЕН-ЖАЙЫ: Алматы қаласы. Ш.Уәлиханов көшесі, 43-а Тел. факс (727) Е-mail: altyn_besik@mail.ru 50 51

Динара БІТІКОВА, «Егемен Қазақстан»

Динара БІТІКОВА, «Егемен Қазақстан» 11 жылғы 17 желтоқсаннан шыға бастады 215 (2843) қараша, сəрсенбі Бірлескен бастамалар тиімді байланыстар тетігі Кеше Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Жапонияға ресми сапары одан əрі жалғасты.

Læs mere

ЖОҒАРЫ ОҚУ ОРНЫНЫҢ ДАМУ СТРАТЕГИЯСЫ

ЖОҒАРЫ ОҚУ ОРНЫНЫҢ ДАМУ СТРАТЕГИЯСЫ «Бекітілген» Еуразия гуманитарлық институты Ғылыми кеңесінің 2017 жылдың 26 желтоқсандағы мәжілісі, 123 хаттама 2018-2022 жылдарға арналған ЖОҒАРЫ ОҚУ ОРНЫНЫҢ ДАМУ СТРАТЕГИЯСЫ АСТАНА ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ

Læs mere

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА жж. БІЛІМ БЕРУДІ РЕФОРМАЛАУДЫҢ СТРАТЕГИЯЛЫҚ БАҒЫТТАРЫН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ ҚЫСҚАША АНЫҚТАМАЛЫҚ

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА жж. БІЛІМ БЕРУДІ РЕФОРМАЛАУДЫҢ СТРАТЕГИЯЛЫҚ БАҒЫТТАРЫН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ ҚЫСҚАША АНЫҚТАМАЛЫҚ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА 2015 2020 жж. БІЛІМ БЕРУДІ РЕФОРМАЛАУДЫҢ СТРАТЕГИЯЛЫҚ БАҒЫТТАРЫН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ ҚЫСҚАША АНЫҚТАМАЛЫҚ Білім беруге, адам капиталының дамуына инвестиция жұмсау жалпы қоғам игілігінің

Læs mere

бағдарламалаушылар осындай қосымша жасауды қолға алды. Шамамен келесі жылдың басында біз дайын ұсыныспен

бағдарламалаушылар осындай қосымша жасауды қолға алды. Шамамен келесі жылдың басында біз дайын ұсыныспен 10(163), қазан 2016 2016 жылғы сәуірдегі есеп бойынша Қазақстандағы жұмыссыздар саны 439,3 мың адам болды. Жұмыссыздық деңгейі экономикалық белсенді халық санының 4,9%ын құрады. Бұдан бөлек елімізде жұмыстан

Læs mere

Газет 2005 жылдың 7 қаңтарынан шыға бастады

Газет 2005 жылдың 7 қаңтарынан шыға бастады 42 (666) 27 қазан ҰЛТТЫҚ АПТАЛЫҚ 2017 жыл Газет 2005 жылдың 7 қаңтарынан шыға бастады vk.com.jasqazaq Jasqazaq Жас қазақ МӘСЕЛЕ КӘСІПОРЫН КӨП, Индустрияландыру картасы аясында Петропавл қаласында жұмыс

Læs mere

«ЭКСПО» БЕДЕЛІМІЗДІ БИІКТЕТТІ, РУХЫМЫЗДЫ КӨТЕРДІ

«ЭКСПО» БЕДЕЛІМІЗДІ БИІКТЕТТІ, РУХЫМЫЗДЫ КӨТЕРДІ 37 (1399) 1990 жылғы наурыздың 22-сiнен бастап шығады Сөзi жоғалған жұрттың өзi де жоғалады www.anatili.kz www.facebook.com/anatilikaz www.twitter.com/anatilikz e-mail: anatili_gazetі@mail.ru Нұрсұлтан

Læs mere

АСТАНА ҚҰШАҒЫН АЙҚАРА АШТЫ

АСТАНА ҚҰШАҒЫН АЙҚАРА АШТЫ АСТАНА ҚҰШАҒЫН АЙҚАРА АШТЫ e-mail: aikyngazeti@gmail.com www.facebook.com/aikyn.kz www.twitter.com/aikyn_gazeti САБАҚТАСТЫҚ РЕСПУБЛИКАЛЫҚ ҚОҒАМДЫҚ-САЯСИ ГАЗЕТ 85 (3157) 10 маусым, 2017 СЕНБІ www.aikyn.kz

Læs mere

ҰЛТТЫҚ АПТАЛЫҚ Газет 2005 жылдың 7 қаңтарынан шыға бастады vk.com.jasqazaq Jasqazaq Жас қазақ

ҰЛТТЫҚ АПТАЛЫҚ Газет 2005 жылдың 7 қаңтарынан шыға бастады  vk.com.jasqazaq Jasqazaq Жас қазақ ҰЛТТЫҚ АПТАЛЫҚ Газет 2005 жылдың 7 қаңтарынан шыға бастады vk.com.jasqazaq Jasqazaq Жас қазақ 18 (642) 5 мамыр 2017 жыл ТҮЙТКІЛ Қызыл су терістіктегі ағайынды әбден абыржытты. Айтып келген апаттың кесірінен

Læs mere

Байқоңыр талайдың азаматтығына сын болады-ау?!

Байқоңыр талайдың азаматтығына сын болады-ау?! 29 (255) 24 ақпан сәрсенбі 2010 жыл www.аlashainasy.kz e-mail: info@аlashainasy.kz 149,67 200,76 4,93 21,63 1,35 10383,3 1423,13 1792,78 78,37 Республикалық қоғамдық-саяси ақпараттық газет Байқоңыр талайдың

Læs mere

Казкомның командасында жаңа тұлғалар. Мультивалюталық депозит салым валютасын тиімді айырбастау Банктен сәлемдеме бұл ыңғайлы!

Казкомның командасында жаңа тұлғалар. Мультивалюталық депозит салым валютасын тиімді айырбастау Банктен сәлемдеме бұл ыңғайлы! Корпоративтік журналы 3 4 (148 149) Сәуір-мамыр 2016 БОЛАШАҚ ЭНЕРГИЯСЫ ҚАЗКОММЕРЦБАНК ЭКСПО-2017 ресми серіктес банкі КАЗКОММЕРЦ NEWS ҮЗДІК КОНТЕНТ 2015 Казкомның командасында жаңа тұлғалар Мультивалюталық

Læs mere

АҚ «Астана Медицина Университеті» Диссертациялық жұмыстың АННОТАЦИЯСЫ

АҚ «Астана Медицина Университеті» Диссертациялық жұмыстың АННОТАЦИЯСЫ АҚ «Астана Медицина Университеті» Диссертациялық жұмыстың АННОТАЦИЯСЫ 6D110100 «МЕДИЦИНА» мамандығы бойынша философия дәрігері (PhD) ғылыми дәрежесіне ізденушілік Тақырыбы: «Ишемиялық генезді сол жақ қарыншаның

Læs mere

Орал өңірі. Жүлде жеңіске ұласқай! СЕЙСенбі, С

Орал өңірі. Жүлде жеңіске ұласқай! СЕЙСенбі, С Піл құмырсқаны алмастыра алмайды!.. www.oraloniri.kz - 10 0 С - 18 0 С Тек өткен ғасырдың ортасында, небәрі бірнеше жыл ішінде миллиондаған гектар даламыз аяусыз жыртылды. Бағзы замандардан бері ұрпақтан

Læs mere

тұрған жоқ. Жыл сайын не газ, не бензин жоқ. Бәрін жоспарлау керек. Газ бен бензинді кім алады, қайда

тұрған жоқ. Жыл сайын не газ, не бензин жоқ. Бәрін жоспарлау керек. Газ бен бензинді кім алады, қайда 13 (637) 31 наурыз ҰЛТТЫҚ АПТАЛЫҚ Газет 2005 жылдың 7 қаңтарынан шыға бастады vk.com.jasqazaq Jasqazaq 2017 жыл Жас қазақ МӘСЕЛЕ САЙМАНЫ САЙЛЫ 2 Арқада ауыл шаруашылығы саласы екі иінінен дем алып, демігіп

Læs mere

ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ. Заң факультеті. Кеден, қаржы және экологиялық құқық кафедрасы. Мамандық: Заңтану, Кеден ісі СИЛЛАБУС

ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ. Заң факультеті. Кеден, қаржы және экологиялық құқық кафедрасы. Мамандық: Заңтану, Кеден ісі СИЛЛАБУС ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ Заң факультеті Кеден, қаржы және экологиялық құқық кафедрасы Заң факультеті Ғылыми кеңесінінің мәжілісінде бекітілді хаттама 015ж. Факультет деканы Байдельдинов

Læs mere

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТРЛІГІ. Қазақ ұлттық аграрлық университеті

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТРЛІГІ. Қазақ ұлттық аграрлық университеті ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТРЛІГІ Университеттің Ғылыми Кеңесінің мәжілісінде қаралды, Хаттама 12. 27.06.2015ж. Қазақ ұлттық аграрлық университеті ВЕТЕРИНАРИЯЛЫҚ МЕДИЦИНА МАМАНДЫҒЫ

Læs mere

Қазақстан Республикасының мұнай-газ саласының жылдарға арналған әлеуметтік жауапкершілігі ШОЛУ

Қазақстан Республикасының мұнай-газ саласының жылдарға арналған әлеуметтік жауапкершілігі ШОЛУ Қазақстан Республикасының мұнай-газ саласының 2012 2013 жылдарға арналған әлеуметтік жауапкершілігі ШОЛУ «Қазақстан Республикасының мұнай-газ саласының 2012 2013 жылдарға арналған әлеуметтік жауапкершілігі»

Læs mere

SAIGA NEWS. Ақбөкеннің экологиясы мен қорғау мəселелері жөнінде мəліметтер алмасу үшін 6 тілде шығады. Бюллетень

SAIGA NEWS. Ақбөкеннің экологиясы мен қорғау мəселелері жөнінде мəліметтер алмасу үшін 6 тілде шығады. Бюллетень Saiga News 2015/2016 жж. 20-шы шығарылуы, қысы 20-ШЫ ШЫҒАРЫЛУЫ, 2015/2016 ЖЖ. ҚЫСЫ «SAIGA NEWS» 10-ЖЫЛДЫҚ ЮБИЛЕЙІН АТАП ӨТУДЕ! SAIGA NEWS Бюллетень Ақбөкеннің экологиясы мен қорғау мəселелері жөнінде мəліметтер

Læs mere

Наурыз мерекесі жақсылық жаршысы

Наурыз мерекесі жақсылық жаршысы E-mail: karatobe_oniri@mail.ru Газет 1936 жылғы 16 наурыздан шығып келеді ҚОҒАМДЫҚ-САЯСИ ГАЗЕТ, 30 наурыз 2018 жыл 13 (7286) Наурыз мерекесі жақсылық жаршысы Аудан орталығында Ұлыстың ұлы күні Наурыз мерекесі

Læs mere

«Қостанайлық Аяз ата» қоржынындағы ақшадан Тәуелсіздікке қимай отыр

«Қостанайлық Аяз ата» қоржынындағы ақшадан Тәуелсіздікке қимай отыр 220 (220) 15 желтоқсан сейсенбі 2009 жыл Республикалық қоғамдық-саяси ақпараттық газет www.аlashainasy.kz e-mail: info@аlashainasy.kz Желтоқсан тағылымы 149,27 219,99 4,97 21,86 1,46 10471,5 1376,31 1750,76

Læs mere

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ Қ.ЖҰБАНОВ АТЫНДАҒЫ АҚТӨБЕ ӨҢІРЛІК МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ Қ.ЖҰБАНОВ АТЫНДАҒЫ АҚТӨБЕ ӨҢІРЛІК МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ Қ.ЖҰБАНОВ АТЫНДАҒЫ АҚТӨБЕ ӨҢІРЛІК МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ 1-КУРС СТУДЕНТТЕРІНЕ АРНАЛҒАН АНЫҚТАМАЛЫҚ КӨРСЕТКІШ АҚТӨБЕ 2017 Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе

Læs mere

САУДА-САТТЫҚ ӚТКІЗУ ТУРАЛЫ ХАБАРЛАМА

САУДА-САТТЫҚ ӚТКІЗУ ТУРАЛЫ ХАБАРЛАМА «ҚазМҧнайГаз» ҦК АҚ Активтерді сату комиссиясының 2014ж.24.11 3 шешімімен «БЕКІТІЛГЕН» Екі кезеңдік ашық конкурс тәсілімен «Еуро-Азия Эйр» авиакомпаниясы» акционерлік қоғамының 100% акцияларын сату бойынша

Læs mere

Қиындықсыз қан талдау : Аутизмі бар пациентіңізге қалай көмектесуге болады

Қиындықсыз қан талдау : Аутизмі бар пациентіңізге қалай көмектесуге болады Қиындықсыз қан талдау : Аутизмі бар пациентіңізге қалай көмектесуге болады Қызмет көрсетушіге арналған нұсқаулық Бұл материалдар Аутизмді емдеу желісінің, Autism Speaks қоры қаржыландырып отырған бағдарламаның

Læs mere

Семей қаласы мемлекеттік медицина университеті БІЛІМАЛУШЫЛАРҒА АРНАЛҒАН АНЫҚТАМА - ЖОЛБАСШЫ

Семей қаласы мемлекеттік медицина университеті БІЛІМАЛУШЫЛАРҒА АРНАЛҒАН АНЫҚТАМА - ЖОЛБАСШЫ Семей қаласы мемлекеттік медицина университеті БІЛІМАЛУШЫЛАРҒА АРНАЛҒАН АНЫҚТАМА - ЖОЛБАСШЫ Семей 2013 2010-2014 жж. Семей қаласының Мемлекеттік медицина университеті Оқытушылар, студенттер және жұмысберушілердің

Læs mere

Дәстүрлерді сақтап, болашақты құрамыз

Дәстүрлерді сақтап, болашақты құрамыз Дәстүрлерді сақтап, болашақты құрамыз Дәстүрлерді сақтап, болашақты құрамыз 2 3 МАЗМҰНЫ САЭМ КОМПАНИЯЛАР ТОБЫ ТУРАЛЫ Компания профилі...6 Негізгі ақпарат...8 Компаниялар тобының құрылымы...9 Қызмет бағыттары...10

Læs mere

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ ҚАРАҒАНДЫ МЕМЛЕКЕТТІК ТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ. Физика кафедрасы. А.К.

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ ҚАРАҒАНДЫ МЕМЛЕКЕТТІК ТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ. Физика кафедрасы. А.К. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ ҚАРАҒАНДЫ МЕМЛЕКЕТТІК ТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ Физика кафедрасы А.К.Салькеева Түрақты ток бөлімі бойынша зертханалық жұмыстарға арналған ӘДІСТЕМЕЛІК

Læs mere

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ және ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ С.СЕЙФУЛЛИН атындағы ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ және ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ С.СЕЙФУЛЛИН атындағы ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ жәе ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ С.СЕЙФУЛЛИН атдағ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ БЕКІТЕМІН 5В071300 - КӨЛІК, КӨЛІК ТЕХНИКАСЫ ЖӘНЕ ТЕХНОЛОГИЯЛАР МАМАНДЫҒЫ «АВТОМОБИЛЬ ЖӘНЕ АВТОМОБИЛЬ

Læs mere

Inf 1102 Информатика 3 БП

Inf 1102 Информатика 3 БП География-экология факультеті Мамандық 5В060800 Экология Академиялық дәреже 5В060800 Экология мамандығы бойынша жаратылыстану бакалавры 1 курс 1 семестр - 20 кредит Міндетті компонент - 20 Таңдау компоненті

Læs mere

Тақырыбы: Нәрестелік кезең аурулары. Нәрестедегі сары ауру.

Тақырыбы: Нәрестелік кезең аурулары. Нәрестедегі сары ауру. Тақырыбы: Нәрестелік кезең аурулары. Нәрестедегі сары ауру. Жоспар Кіріспе бөлім Негізгі бөлім Нәрестелік кезең аурулары Нәрестедегі сары ауру Қорытынды бөлім Пайдаланылған әдебиеттер * Транзиторлы ашығу

Læs mere

2) осы бұйрыққа 2-қосымшаға сәйкес аса қауiптi зиянды организмдер тiзбесi бекітілсін.

2) осы бұйрыққа 2-қосымшаға сәйкес аса қауiптi зиянды организмдер тiзбесi бекітілсін. Өздеріне қатысты өсімдіктер карантині жөніндегі іс-шаралар белгіленетін және жүзеге асырылатын карантинді объектілер мен бөтен текті түрлердің тізбесін және аса қауiптi зиянды организмдер тiзбесiн бекiту

Læs mere

П ЕД АГО ГИ К А Ж Э Н Е ПСИХОЛОГИЯ

П ЕД АГО ГИ К А Ж Э Н Е ПСИХОЛОГИЯ П ЕД АГО ГИ К А Ж Э Н Е ПСИХОЛОГИЯ F.KEPTAEBA, С.Торайгыров атындагы Павлодар м ем л екегп к университе-пжц доцент! ПЕДАГОГИКАЛЫК ДЕОНТОЛОГИЯНЫЦ ЭТНОПЕДАГОГИКАМЕН САБАКТАСТЫГЫ Б т м берудщ улттык жуйесшщ

Læs mere

Физика курсы 1-бөлім Механика. Молекулалық физика. Электр және магнетизм.

Физика курсы 1-бөлім Механика. Молекулалық физика. Электр және магнетизм. Қазақстан Республикасы Білім және гылым министрлігі Қазақстан Республикасының Ұлттық ядролық орталығы Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университеті Мұқышева М.Қ., Паримбеков З.А.,Тұрысбекова Б.Ш., Гайнова

Læs mere

HU5930 HU5931. RU Руководство пользователя 37. EN User manual 1. KK Қолданушының нұсқасы 19. UK Посібник користувача 55 J I

HU5930 HU5931. RU Руководство пользователя 37. EN User manual 1. KK Қолданушының нұсқасы 19. UK Посібник користувача 55 J I OUTLINE 1 A K HU5930 HU5931 B J I C H D E F G 2 U L T M S EN User manual 1 KK Қолданушының нұсқасы 19 RU Руководство пользователя 37 UK Посібник користувача 55 N R 2019 Koninklijke Philips N.V. All rights

Læs mere

Mini. Құбыр тексеру жүйесі. Пайдаланушы нұсқаулығы ЕСКЕРТУ!

Mini. Құбыр тексеру жүйесі. Пайдаланушы нұсқаулығы ЕСКЕРТУ! Пайдаланушы нұсқаулығы Mini Құбыр тексеру жүйесі ЕСКЕРТУ! Осы құралды пайдаланбас бұрын осы нұсқаулықты мұқият оқып шығыңыз. Осы нұсқаулықты дұрыс түсінбеу жəне қадағаламау электр тогының соғуына, өртке

Læs mere

ЭЛЕКТРОТЕХНИКАНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

ЭЛЕКТРОТЕХНИКАНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖƏНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ Ы. ТУҒАНБАЕВ ЭЛЕКТРОТЕХНИКАНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ОҚУЛЫҚ Алматы, 0 ББК 6.3 (075.8) УДК 3. я 73 Т 77 Қазақстан Республикасы Білім жəне ғылым министрлігінің

Læs mere

Құбыр тексеру жүйесі. Пайдаланушы нұсқаулығы ЕСКЕРТУ!

Құбыр тексеру жүйесі. Пайдаланушы нұсқаулығы ЕСКЕРТУ! Пайдаланушы нұсқаулығы Құбыр тексеру жүйесі ЕСКЕРТУ! Осы құралды пайдаланбас бұрын осы нұсқаулықты мұқият оқып шығыңыз. Осы нұсқаулықты дұрыс түсінбеу жəне қадағаламау электр тогының соғуына, өртке жəне/немесе

Læs mere

Пайдалану жөніндегі нұсқаулық

Пайдалану жөніндегі нұсқаулық 1507 8280 Пайдалану жөніндегі нұсқаулық Тігін машинасын іске қоспас бұрын қауіпсіздік техникасы жӛніндегі келесі ережелерді назар салып оқып шығыңыз. НАЗАР АУДАРЫҢЫЗ электр тоғынан зақым алудың алдын алу

Læs mere

Register your product and get support at www.philips.com/welcome PFL40x7H/12 PFL40x7K/12 PFL40x7T/12 PFL40x7H/60 PFL40x7T/60 KK Пайдаланушы нұсқаулығы EN - Addendum Channel swapping while reordering channels

Læs mere

ƏЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ ФИЗИКА-ТЕХНИКАЛЫҚ ФАКУЛЬТЕТІ. теориялық жəне ядролық физика кафедрасы

ƏЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ ФИЗИКА-ТЕХНИКАЛЫҚ ФАКУЛЬТЕТІ. теориялық жəне ядролық физика кафедрасы ƏЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ ФИЗИКА-ТЕХНИКАЛЫҚ ФАКУЛЬТЕТІ теориялық жəне ядролық физика кафедрасы Келісілген: Факультет деканы Давлетов А.Е. " " 016 ж. Университеттің ғылымиəдістемелік

Læs mere

Жеке дыбыс жүйесі CMT-X3CD. Пайдалану нұсқаулығы. Іске кірісу. CD дискісін тыңдау. Радио тыңдау

Жеке дыбыс жүйесі CMT-X3CD. Пайдалану нұсқаулығы. Іске кірісу. CD дискісін тыңдау. Радио тыңдау Жеке дыбыс жүйесі Пайдалану нұсқаулығы Іске кірісу CD дискісін тыңдау Радио тыңдау USB құрылғысындағы файлдарды тыңдау Қосымша аудио құрамдастары бар музыканы тыңдау BLUETOOTH байланысы арқылы музыка тыңдау

Læs mere

1 2 AC2721. Control buttons. Display panel 65 FA. EN User manual 1 80 AR. KK Қолданушының нұсқасы 21. RU Руководство пользователя 41

1 2 AC2721. Control buttons. Display panel 65 FA. EN User manual 1 80 AR. KK Қолданушының нұсқасы 21. RU Руководство пользователя 41 1 2 AC2721 A N M Control buttons B L K J I Display panel C D E F H G 2018 Koninklijke Philips N.V. All rights reserved. 4241 211 00171 EN User manual 1 KK Қолданушының нұсқасы 21 RU Руководство пользователя

Læs mere

Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі Қарағанды мемлекеттік техникалық университеті

Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі Қарағанды мемлекеттік техникалық университеті Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі Қарағанды мемлекеттік техникалық университеті БЕКІТЕМІН: Бірінші проректор Исағұлов А.З. 008ж. ОҚЫТУШЫ ПӘНІНІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ «Физика 1» пәні

Læs mere

AC AR. EN User manual 1 61 FA. KK Қолданушының нұсқасы 17. RU Руководство пользователя 33

AC AR. EN User manual 1 61 FA. KK Қолданушының нұсқасы 17. RU Руководство пользователя 33 1 2 AC1215 A B C D I H A B C D E E F G EN User manual 1 KK Қолданушының нұсқасы 17 73 AR 61 FA 2017 Koninklijke Philips N.V. All rights reserved. 4241 210 93422 RU Руководство пользователя 33 3s 3s Contents

Læs mere

AC2887 AC2882 AC2887 AC AR. EN User manual 1 60 FA. KK Қолданушының нұсқасы 15. RU Руководство пользователя 31

AC2887 AC2882 AC2887 AC AR. EN User manual 1 60 FA. KK Қолданушының нұсқасы 15. RU Руководство пользователя 31 1 2 AC2887 AC2882 A C B H I J K L M N O P Q AC2887 G D E F H I J K L M N O AC2882 EN User manual 1 72 AR KK Қолданушының нұсқасы 15 60 FA RU Руководство пользователя 31 2017 Koninklijke Philips N.V. All

Læs mere

ƏЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ ФИЗИКА-ТЕХНИКАЛЫҚ ФАКУЛЬТЕТІ. теориялық жəне ядролық физика кафедрасы

ƏЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ ФИЗИКА-ТЕХНИКАЛЫҚ ФАКУЛЬТЕТІ. теориялық жəне ядролық физика кафедрасы ƏЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ ФИЗИКА-ТЕХНИКАЛЫҚ ФАКУЛЬТЕТІ теориялық жəне ядролық физика кафедрасы Келісілген: Факультет деканы Давлетов А.Е. " " 2014 ж. Университеттің ғылымиəдістемелік

Læs mere

Ұрпаққа ұ л а ға т ы з о р

Ұрпаққа ұ л а ға т ы з о р 11-12 (635-636) 17 уз ҰЛТТЫҚ АПТАЛЫҚ Гзет 2005 лдң 7 қңт шғ бстд д vk.com.jasqazaq Jasqazaq 2017 л Жс қзқ «ЖАС ҚАЗАҚТЫҢ» КОНФЕРЕНЦИЯСЫ 2 Үміт от мздтп, тғ бі ң л тблдқт ттд. Жл бс Нуз мейм біз өз деңгейіде

Læs mere

ƏЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ. Физика-техникалық факультеті «5В Информатика» мамандығы бойынша білім беру бағдарламасы СИЛЛАБУС

ƏЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ. Физика-техникалық факультеті «5В Информатика» мамандығы бойынша білім беру бағдарламасы СИЛЛАБУС ƏЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ Физика-техникалық факультеті «5В06000-Информатика» мамандығы бойынша білім беру бағдарламасы Физика-техникалық факультетінің Ғылыми кеңесінде бекітілді хаттама

Læs mere

PurEase. Coffee maker KF 3100 KF Register your product Type 3108

PurEase. Coffee maker KF 3100 KF Register your product   Type 3108 PurEase Coffee maker Type 3108 Register your product www.braunhousehold.com/register KF 3100 KF 3120 Deutsch 3 English 7 Français 11 Español 14 Nederlands 17 Dansk 20 Norsk 23 Svenska 26 Suomi 29 Polski

Læs mere

ЖОҒАРҒЫ ОҚУ ОРЫНДАРЫНА АРНАЛҒАН ОҚУЛЫҚТЫРМЕН ОҚУ ҚҰРАЛЫ Б. ЕСЖАНОВ, О. БЕРКІНБАЙ, Қ.НҰРҒАЗЫ ЖАЛПЫ ТЕРИОЛОГИЯ

ЖОҒАРҒЫ ОҚУ ОРЫНДАРЫНА АРНАЛҒАН ОҚУЛЫҚТЫРМЕН ОҚУ ҚҰРАЛЫ Б. ЕСЖАНОВ, О. БЕРКІНБАЙ, Қ.НҰРҒАЗЫ ЖАЛПЫ ТЕРИОЛОГИЯ ЖОҒАРҒЫ ОҚУ ОРЫНДАРЫНА АРНАЛҒАН ОҚУЛЫҚТЫРМЕН ОҚУ ҚҰРАЛЫ Б. ЕСЖАНОВ, О. БЕРКІНБАЙ, Қ.НҰРҒАЗЫ ЖАЛПЫ ТЕРИОЛОГИЯ Қазақ Ұлттық Аграрлық университетінің Ғылыми Кеңесі жоғары оқу орындарына оқулық ретінде ұсынған

Læs mere

HU AR. EN User manual 1 41 FA. KK Қолданушының нұсқасы 11. RU Руководство пользователя 21

HU AR. EN User manual 1 41 FA. KK Қолданушының нұсқасы 11. RU Руководство пользователя 21 HU4811 EN User manual 1 KK Қолданушының нұсқасы 11 31 AR 41 FA 2018 Koninklijke Philips N.V. All rights reserved. 4241 210 93452 RU Руководство пользователя 21 1 2 3 4 6 7 8 5 A 9 OFF OFF H HIG B H HIG

Læs mere

Cook-Key sikkerhedsråd

Cook-Key sikkerhedsråd Cook-key Cook-Key sikkerhedsråd Under brug af Cook-Key skal du overholde følgende råd for at beskytte både dig selv og Cook-Key mod skader. 1. Cook-Key er ikke beregnet til brugere (herunder børn) med

Læs mere

ДО П РИ НОС Д Е Ј ВИ Д А Х А Р ВИ ЈА

ДО П РИ НОС Д Е Ј ВИ Д А Х А Р ВИ ЈА UDC 330.8:929 Harvey D. UDC 316.334.56 DOI: 10.2298/ZMSDN1550157C ПРЕГЛЕДНИ НАУЧНИ РАД ДО П РИ НОС Д Е Ј ВИ Д А Х А Р ВИ ЈА У Р БА НОЈ СО Ц И О ЛО Г И Ј И М А РИ ЈА Ц ВЈ ЕТ КО ВИ Ћ С у б о т и ц а, С р

Læs mere

С А Д Р Ж А Ј. В л а д а. Ус т а в н и суд. М и н и с т а р с т в а. Ло ка л н а с а моу п р а в а. Београд, 6. јануар 2014.

С А Д Р Ж А Ј. В л а д а. Ус т а в н и суд. М и н и с т а р с т в а. Ло ка л н а с а моу п р а в а. Београд, 6. јануар 2014. ISSN 0353-8389 COBISS.SR-ID 17264898 Београд, 6. јануар 2014. Година LXX број 1 Цена овог броја је 401 динар Годишња претплата је 36.147 динара С А Д Р Ж А Ј В л а д а Одлука o из ме на ма Од лу ке о обра

Læs mere

*MFL * LG Digital Signage AAA 65EV5C-2 65EV5C-3 65EV5C-2E. P/No : MFL (1702-REV01) Printed in Korea (MONITOR SIGNAGE)

*MFL * LG Digital Signage AAA 65EV5C-2 65EV5C-3 65EV5C-2E. P/No : MFL (1702-REV01) Printed in Korea (MONITOR SIGNAGE) LG Digital Signage (MONITOR SIGNAGE) 65EV5C-2 65EV5C-3 65EV5C-2E 65EV5C-2 (1 X 2) : 2 pcs. 65EV5C-3 (1 X 3) : 3 pcs. 65EV5C-2E (Extension) : 2 pcs. 65EV5C-2 (1 X 2) : 2 pcs. 65EV5C-3 (1 X 3) : 3 pcs. AAA

Læs mere

X + Y = ПЕ СМА ИЛИ МО ЈЕ ОСЕ ЋА ЊЕ СВЕ ТА. 1 У К У Т И Ј И РЕ Н Е СА Н СЕ М И РО ЉУ БА

X + Y = ПЕ СМА ИЛИ МО ЈЕ ОСЕ ЋА ЊЕ СВЕ ТА. 1 У К У Т И Ј И РЕ Н Е СА Н СЕ М И РО ЉУ БА Е С Е Ј И Ј Е Л Е Н А М А РИ Ћ Е ВИ Ћ X + Y = ПЕ СМА ИЛИ МО ЈЕ ОСЕ ЋА ЊЕ СВЕ ТА. 1 У К У Т И Ј И РЕ Н Е СА Н СЕ М И РО ЉУ БА ТО ДО РО ВИ Ћ А 2 Па н д о р и н а к у т и ја М и р о љуб а Тод о р о в и ћ

Læs mere

СА ВРЕ М Е Н Е КОН Ц ЕП Ц И Ј Е И ОРГА Н И ЗА Ц И JE ВОЈ СК Е УСЛО ВЉЕ Н Е Т ЕХ НО ЛО Ш К И М ЗА Х Т Е ВИ М А 1

СА ВРЕ М Е Н Е КОН Ц ЕП Ц И Ј Е И ОРГА Н И ЗА Ц И JE ВОЈ СК Е УСЛО ВЉЕ Н Е Т ЕХ НО ЛО Ш К И М ЗА Х Т Е ВИ М А 1 UDC 355/359 20 DOI: 10.2298/ZMSDN1552429M ОРИГИНАЛНИ НАУЧНИ РАД СА ВРЕ М Е Н Е КОН Ц ЕП Ц И Ј Е И ОРГА Н И ЗА Ц И JE ВОЈ СК Е УСЛО ВЉЕ Н Е Т ЕХ НО ЛО Ш К И М ЗА Х Т Е ВИ М А 1 МОМ Ч И ЛО М И Л И НО ВИ

Læs mere

СВЕЧАНО УРУЧЕЊЕ НАГРАДА У МАТИЦИ СРПСКОЈ

СВЕЧАНО УРУЧЕЊЕ НАГРАДА У МАТИЦИ СРПСКОЈ број 30 април 2011 www.maticasrpska.org.rs тел. 021/420-199 СВЕЧАНО УРУЧЕЊЕ НАГРАДА У МАТИЦИ СРПСКОЈ Пупинова награда Матице српске Награда Фонда капетана Мише Анастасијевића ЧЕТВРТИ МЕЂУНАРОДНИ НАУЧНИ

Læs mere

LG DIGITAL SIGNAGE (MONITOR SIGNAGE) 42SH7DB 49SH7DB 55SH7DB AAA *MFL * P/No: MFL (1505-REV00) Printed in Korea

LG DIGITAL SIGNAGE (MONITOR SIGNAGE) 42SH7DB 49SH7DB 55SH7DB AAA *MFL * P/No: MFL (1505-REV00) Printed in Korea LG DIGITAL SIGNAGE (MONITOR SIGNAGE) 42SH7DB 49SH7DB 55SH7DB AAA *MFL69178801* P/No: MFL69178801 (1505-REV00) Printed in Korea English ČESKY DANSK ESPAÑOL SUOMI FRANÇAIS DEUTSCH ΕΛΛΗΝΙΚΑ MAGYAR BAHASA

Læs mere

*MFL * LG Digital Signage (MONITOR SIGNAGE) 32SM5KB 43SM5KB 49SM5KB 55SM5KB 65SM5KB. (M3 x L6) P/No: MFL (1511-REV01) Printed in Korea

*MFL * LG Digital Signage (MONITOR SIGNAGE) 32SM5KB 43SM5KB 49SM5KB 55SM5KB 65SM5KB. (M3 x L6) P/No: MFL (1511-REV01) Printed in Korea LG Digital Signage (MONITOR SIGNAGE) 32SM5KB 43SM5KB 49SM5KB 55SM5KB 65SM5KB AAA (M3 x L6) *MFL69128602* P/No: MFL69128602 (1511-REV01) Printed in Korea English ČESKY DANSK ESPAÑOL SUOMI FRANÇAIS DEUTSCH

Læs mere

МА ТЕ МА ТИЧ КА ПИ СМЕ НОСТ

МА ТЕ МА ТИЧ КА ПИ СМЕ НОСТ Република Србија Ми ни стар ство про све те За вод за вред но ва ње ква ли те та обра зо ва ња и вас пи та ња Ин сти тут за пси хо ло ги ју Фи ло зоф ског фа кул те та Универзитета у Бе о гра ду МА ТЕ

Læs mere

Х У БЕ РО ВЕ. (II део) 14.

Х У БЕ РО ВЕ. (II део) 14. ПО Е ЗИ ЈА И ПРО ЗА ВЛ А Д И М И Р КО Н Е Ч Н И Х У БЕ РО ВЕ (II део) 14. Омаж То ма су Ма ну и гра ду Ли бе ку Не ко л и ко г о д и на к а сн и је до ш л а јој је у по с е т у Бри г и т а, ко ја се ко

Læs mere

МО РАЛ НИ КР СТА ШКИ ПО ХОД ДР ЖА ВЕ НА СП А ВА ЋУ СО БУ: П РЕ К Р Ш А Ј П РО СТ И Т У Ц И Ј Е У НО ВОМ Зо Ј РМ

МО РАЛ НИ КР СТА ШКИ ПО ХОД ДР ЖА ВЕ НА СП А ВА ЋУ СО БУ: П РЕ К Р Ш А Ј П РО СТ И Т У Ц И Ј Е У НО ВОМ Зо Ј РМ Ори ги нал ни на уч ни рад 343.544:17 doi:10.5937/zrpfns50-12182 Др Бра ни слав Р. Ри сти во је вић, ван ред ни про фе сор Уни вер зи тет у Но вом Са ду Прав ни фа кул тет у Но вом Са ду B. Ri st i v o

Læs mere

2/20/2018. е по тој оп те п ће де ј е т к под ут (по ђе ) у у к пл т.

2/20/2018. е по тој оп те п ће де ј е т к под ут (по ђе ) у у к пл т. О, О О Љ Њ О ОШ Љ Њ О е по тој оп те п ће де ј е т к под ут (по ђе ) у у к пл т. е ње п л упот е те кој е од о е по ђе е у е у ке пл т е је оте ел к оје п ел о л к у е о о о е до њ ду о оп одње. о д ње

Læs mere

LG Digital Signage (MONITOR SIGNAGE) 49VL5B 49VL7D AAA. (M4 x L8) (M6 x L18) (39 mm) (54 mm) *MFL * P/No: MFL (1811-REV03)

LG Digital Signage (MONITOR SIGNAGE) 49VL5B 49VL7D AAA. (M4 x L8) (M6 x L18) (39 mm) (54 mm) *MFL * P/No: MFL (1811-REV03) LG Digital Signage (MONITOR SIGNAGE) 49VL5B 49VL7D AAA (M4 x L8) (39 mm) (54 mm) *MFL69395401* (M6 x L18) P/No: MFL69395401 (1811-REV03) ENGLISH ČESKY DANSK ESPAÑOL SUOMI FRANÇAIS DEUTSCH ΕΛΛΗΝΙΚΑ MAGYAR

Læs mere

1 Substantiver Russisk operer med tre grammatiske køn eller genera: maskulinum, neutrum og femininum.

1 Substantiver Russisk operer med tre grammatiske køn eller genera: maskulinum, neutrum og femininum. V. Appendiks 2 Grammatik I nærværende appendiks gives en oversigt over de nominale ordklassers deklination. Endvidere er medtaget en oversigt over de almindeligste præpositioner og disses rektion. Desuden

Læs mere

Bemærkninger om lovgivning, sikkerhed og miljø. Brugervejledning

Bemærkninger om lovgivning, sikkerhed og miljø. Brugervejledning Bemærkninger om lovgivning, sikkerhed og miljø Brugervejledning Copyright 2015, 2016 HP Development Company, L.P. Bluetooth er et varemærke tilhørende dets indehaver og anvendes af HP Inc. under licens.

Læs mere

дана до Игара Дивац: Улагање у будућност

дана до Игара Дивац: Улагање у будућност 30 дана до Игара Дивац: Улагање у будућност Ни ка да не од у стај те Зо ра на Ару но вић, ре пре зен та тив ка Ср би је у стре ља штву Са свим је си гур но да ће ме ђу 4.000 школ ских олим пи ја ца у Срем

Læs mere

ОБЈ ЕК Т И ВИ ЗО ВА ЊЕ МО РА Л Н Е Ш Т Е Т Е

ОБЈ ЕК Т И ВИ ЗО ВА ЊЕ МО РА Л Н Е Ш Т Е Т Е UDC 342.721(497.11) UDC 340.13(497.11) DOI: 10.2298/ZMSDN1552487K ОРИГИНАЛНИ НАУЧНИ РАД ОБЈ ЕК Т И ВИ ЗО ВА ЊЕ МО РА Л Н Е Ш Т Е Т Е М А РИ ЈА К А РА Н И К И Ћ М И РИ Ћ Ун и в е р з и т е т у Б е о г р

Læs mere

С А Д Р Ж А Ј. В л а д а. Београд, 31. децембар Година LXX број 147. Цена овог броја је 401 динар Годишња претплата је 36.

С А Д Р Ж А Ј. В л а д а. Београд, 31. децембар Година LXX број 147. Цена овог броја је 401 динар Годишња претплата је 36. ISSN 0353-8389 COBISS.SR-ID 17264898 Београд, 31. децембар 2014. Година LXX број 147 Цена овог броја је 401 динар Годишња претплата је 36.147 динара С А Д Р Ж А Ј В л а д а Уредба о из ме на ма и до пу

Læs mere

ПИ СМО ВУ КА НО ВО ПА ПИ ИНО ЋЕН ТИ ЈУ III**

ПИ СМО ВУ КА НО ВО ПА ПИ ИНО ЋЕН ТИ ЈУ III** БАШТИНА, Приштина Лепосавић, св. 32, 2012 УДК 94(497.11) 11/12 ; 94(497.6) 11/12 Др Дра га на ЈА њић* ПИ СМО ВУ КА НО ВО ПА ПИ ИНО ЋЕН ТИ ЈУ III** Ап стракт: Ву ка но во пи смо па пи Ино ћен ти ју III

Læs mere

б

б 3 0 6 0 8 0 0 0 0 0 0 6 а 0 3 0 5 0 8 0 6 0 7 0 4 0 7 0 4 0 0 8 0 9 0 0 0 0 6 0 00 5 0 9 0 3 0 8 0 0 0 6 0 0 0 0 4 0 3 0 6 0 0 0 3 0 6 0 0 0 6 а 0 3 0 5 0 8 0 6 0 3 0 0 0 8 0 6 0 3 0 4 0 6 0 8 0 9 0 4

Læs mere

а) Нацртај неколико дужи и обележи их. б) Уочи дужи приказане на слици 60.

а) Нацртај неколико дужи и обележи их. б) Уочи дужи приказане на слици 60. 1) 2) γ Слика 57. β Слика 57 Поред опруженог угла, приказан је још један угао пун угао (слика 58). q 1) 2) Слика 58. α β Краци Ох и Оу пуног угла β се поклапају и чине једну полуправу. 2.3. Кружна линија

Læs mere

АФИЛЛОФОРОВЫЕ И ФИТОПАТОГЕННЫЕ МАКРО- И МИКРОМИЦЕТЫ ЛЕСОВ ЗАПОВЕДНИКА «ПАСВИК» (МУРМАНСКАЯ ОБЛАСТЬ)

АФИЛЛОФОРОВЫЕ И ФИТОПАТОГЕННЫЕ МАКРО- И МИКРОМИЦЕТЫ ЛЕСОВ ЗАПОВЕДНИКА «ПАСВИК» (МУРМАНСКАЯ ОБЛАСТЬ) Труды Карельского научного центра РАН 2, 2011. С. 29 34 УДК 582.282+582.284.237 (1-751.2)(470.21) АФИЛЛОФОРОВЫЕ И ФИТОПАТОГЕННЫЕ МАКРО- И МИКРОМИЦЕТЫ ЛЕСОВ ЗАПОВЕДНИКА «ПАСВИК» (МУРМАНСКАЯ ОБЛАСТЬ) А.

Læs mere

DANSKE MODALPARTIKLER SOM INDIKATORER PÅ AFSENDERS FORSKELLIGE KOMMUNIKATIONSSTRATEGIER

DANSKE MODALPARTIKLER SOM INDIKATORER PÅ AFSENDERS FORSKELLIGE KOMMUNIKATIONSSTRATEGIER Elvira Krylova København 10. juni 2014 Moskvas Statslige Lomonosovuniversitet elvira_krylova@yahoo.dk DANSKE MODALPARTIKLER SOM INDIKATORER PÅ AFSENDERS FORSKELLIGE KOMMUNIKATIONSSTRATEGIER Russisk og

Læs mere

Copyright Дејан Лучић, 1994 Copyright 2011 за ово издање, ЛАГУНА

Copyright Дејан Лучић, 1994 Copyright 2011 за ово издање, ЛАГУНА 4 5 Copyright Дејан Лучић, 1994 Copyright 2011 за ово издање, ЛАГУНА Ре це зен ти Фре де рик Ештон Дра гош Ка ла јић Да је Дејан Лучић амерички pисац њеgов роман Владари из сенке би pосtао, tренуtачно,

Læs mere

GRUNDFOS INSTRUCTIONS. Control DDD. Safety instructions

GRUNDFOS INSTRUCTIONS. Control DDD. Safety instructions GRUNDFOS INSTRUCTIONS Control DDD Safety instructions 2 Control DDD Declaration of conformity.......................................... 5 English (GB) Safety instructions................................................

Læs mere

СА ВЕ СНИ УЧЕ НИ ЦИ: УСПЕ ШНИ ЈИ У ШКО ЛИ, АЛИ НЕ И СРЕЋ НИ ЈИ ЗБОГ ТО ГА *

СА ВЕ СНИ УЧЕ НИ ЦИ: УСПЕ ШНИ ЈИ У ШКО ЛИ, АЛИ НЕ И СРЕЋ НИ ЈИ ЗБОГ ТО ГА * Зборник Института за педагошка истраживања Година 44 Број 1 Јун 2012 59-73 УДК 159.923.072-057.874(497.113) 2011 ; 371.263-057.874(497.113) 2011 ISSN 0579-6431 Оригинални научни чланак DOI: 10.2298/ZIPI1201059J

Læs mere

Konsonanter udtaleregler

Konsonanter udtaleregler ÉÉ Konsonanter udtaleregler Der findes 21 konsonanttegn i det russiske alfabet. Antallet af konsonantlyde overstiger 40. Nedenfor gives en oversigt over bogstavtegnene og de lyde, disse kan angive. Bogstav

Læs mere

A Nm Nm. G 3/4 = Ø mm G1 = Ø mm. Deltamess/Sensus 0,6/1,5/2,5 m³/h. G 3/4 BL 110 mm G 1 BL 130 mm

A Nm Nm. G 3/4 = Ø mm G1 = Ø mm. Deltamess/Sensus 0,6/1,5/2,5 m³/h. G 3/4 BL 110 mm G 1 BL 130 mm 6 2 3 4 G 3/4 = Ø 7 24 2 mm G = Ø 2 30 2 mm 5 7 B C 8 G 3/4 BL 0 mm G BL 30 mm Deltamess/Sensus 0,6/,5/2,5 m³/h 00000826-002 220 80 20 30 G /4 G /4 45... 60 Nm 2.. 3 2 20 G /4 G /4 30 290 90 000008260-00

Læs mere

blue TS2 TS3 TS1 TS1 TS3 TS2 Anschluss-Set solare Heizungsunterstützung SHU / (2016/04) zz

blue TS2 TS3 TS1 TS1 TS3 TS2 Anschluss-Set solare Heizungsunterstützung SHU / (2016/04) zz G ¾'' G 1'' 4 3 blue 10 1 red 2 blue 11 5 9 TS2 12 13 TS3 8 6 14 15 TS1 16 001000655-002 1 TS1 G 3/4" G 3/4" G 1" G 1" TS3 TS2 0010006558-002 2 620830663 (2016/04) zz 1 4 5 2. 2. 6 0 010 006 98-002 001000442-002

Læs mere

ВРТ ТВИ ТЕР ПРО ЗА КАО ЕХО УСМЕ НОГ ПРИ ПО ВЕ ДА ЊА. Бранислав Живановић

ВРТ ТВИ ТЕР ПРО ЗА КАО ЕХО УСМЕ НОГ ПРИ ПО ВЕ ДА ЊА. Бранислав Живановић ВРТ Бранислав Живановић ТВИ ТЕР ПРО ЗА КАО ЕХО УСМЕ НОГ ПРИ ПО ВЕ ДА ЊА Шта је тви тер (од енг. twe et цвр кут) ако не рад го вор ног ор га на, вер бал на ар тикулација и облик комуникације? Уосталом,

Læs mere

Ју би леј. Ју би леј 240-го ди шњи це до се ља вања. Равње добило нову амбуланту. У Инђији отворена деоница пута Р-109

Ју би леј. Ју би леј 240-го ди шњи це до се ља вања. Равње добило нову амбуланту. У Инђији отворена деоница пута Р-109 1960 2010 Година L Сремска Митровица Среда 29. септембар 2010. Број 2588 Цена 40 динара у овом броју: Равње добило нову амбуланту Страна 2. Ју би леј У Инђији отворена деоница пута Р-109 Страна 3. Четири

Læs mere

Австрија. Ав стрија е земја со нај мала невработеност во Евро па. На скии може да поминете над километри

Австрија. Ав стрија е земја со нај мала невработеност во Евро па. На скии може да поминете над километри Австрија 1 ТО МАС МИ ХА ЕЛ БАЈЕР, АМ БА СА ДОР НА АВ СТРИ ЈА ВО МА КЕ ДО НИ ЈА Ав стрија е земја со нај мала невработеност во Евро па Д-Р ЗО РАН НА РА ША НОВ, ПРЕ ТСЕ ДА ТЕЛ НА УПРАВ НИ ОТ ОД БОР НА ВИ

Læs mere

ISBN

ISBN Д1Х3Д1 7Д1 7Д1 7Д1 7Д1 7Д1 7Д1 7Д1 7Д1 7 Д1 7Д1 7Д1 7Д1 7Д1 7Д1 7Д1 7Д1 7Д1 7Д1 7Д1 7Д1 7Д1 7Д1 7Д1 7 Д1 7Д1 7Д1 7Д1 7Д1 7Д1 7Д1 7Д1 7Д1 7Д1 7Д1 7 Д1 7Д1 7Д1 7Д1 7Д1 7Д1 7Д1 7 Д1 7Д1 7Д1 7Д1 7Д1 7Д1 7Д1

Læs mere

= = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = pн меймен=d дбав в~ел еƒ д б«= = зелзкнбмг=rf^= е=ir`=j=ommp= = = = = fp_k=vmjttotnjmojp= = t

= = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = pн меймен=d дбав в~ел еƒ д б«= = зелзкнбмг=rf^= е=ir`=j=ommp= = = = = fp_k=vmjttotnjmojp= = t pн мейменd дбав в~ел еƒ д б«зелзкнбмгrf^ еir`jommp fp_kvmjttotnjmojp t нн дбавa йзнwalommplpsum kб нлмбн«т мбн ~о г~ пзк«ео ко дозм«б «еlз зй еƒ~~к г~~вн«ззк гб««до~е«кмвi знзвзйб Iгб кз бдгi дмб«лƒ~е«з

Læs mere

Милош Црњански. Код Хипер бо ре ја ца

Милош Црњански. Код Хипер бо ре ја ца Милош Црњански Код Хипер бо ре ја ца II Naslov originala name delo Copyright Задужбина Милоша Црњанског, Београд Copyright овог издања 2015, ЛАГУНА Kupovinom knjige sa FSC oznakom pomažete razvoj projekta

Læs mere

б ,

б , 1 3 0 4 0 6 0 9 0 9 0 9 0 7 0 7 0 8 0 6 0 0 0 8 0 5 0 6 0 6 б 0 2 0 9 0 1 0 9 0 9 0 5 0 2 0 1 0 6 0 9 0 5 0 2 0 8 0 7 " 0 1 б 0 4 0 2 0 1 0 6 0 5 0 1 0 4" а 0 1 0 6 0 6 0 6 б 0 2 0 9 0 6 0 2 0 2 0 8 0

Læs mere

«Кийин төлөнүүчү роуминг» кызматы боюнча өнөктөштөр

«Кийин төлөнүүчү роуминг» кызматы боюнча өнөктөштөр Австралия Vodafone Australia Vodafone Australia; AUS 5050 AUSVF VFONE; AUS VODAFONE; AUS VODA; AU VODAFONE; VODAFONE AUS; Австралия (спутник) Thuraya Telecommunications Company Thuraya 90 05 ARETH Австрия

Læs mere

Жеремију и Ани, мојим учитељима Р. Б. Ани, мојој првој читатељки, чије су ми примедбе много помогле Б. К.-П.

Жеремију и Ани, мојим учитељима Р. Б. Ани, мојој првој читатељки, чије су ми примедбе много помогле Б. К.-П. Eдиција Мала психологија прво издање Назив оригинала: Roland Beller & Bernadette Costa-Prades Comment survivre à l école Copyright 2002 Albin Michel Jeunesse За издање на српском језику Kреативни центар

Læs mere

GRUNDFOS INSTRUKTIONER. CME Booster. Safety instructions and other important information

GRUNDFOS INSTRUKTIONER. CME Booster. Safety instructions and other important information GRUNDFOS INSTRUKTIONER CME Booster Safety instructions and other important information Dansk (DK) Dansk (DK) Sikkerhedsanvisninger Oversættelse af den originale engelske udgave INDHOLDSFORTEGNELSE Side

Læs mere

РА КЕ ТЕ. За са ви ца у зна ку кам по ва. Да би успе шно од бра ни ли. Трој ке, по сле 18 го ди на бра ка Стра на 22.

РА КЕ ТЕ. За са ви ца у зна ку кам по ва. Да би успе шно од бра ни ли. Трој ке, по сле 18 го ди на бра ка Стра на 22. www.sremskenovine.co.rs redakcija@sremskenovine.co.rs Година LI Сремска Митровица Среда 3. август 2011. Број 2631 Цена 40 динара у овом броју: Ка ко се ми тро вач ка То пли фи ка ци ја при пре ма за греј

Læs mere

3-Way Valve TD DDC TD B A (2016/05) 1

3-Way Valve TD DDC TD B A (2016/05) 1 1 2 0010010064-001 6720818394-1TD 3. 1. 6720818394-3.1TD 1. 3. 6720818116-2DDC 3 4 B A 5 6 0010010066-001 0010010067-001 6720862701 (2016/05) 1 IN N 30VAC PW1 OUT 120/230 VAC 25 63 14 PW1 PC0 PW2 120/230

Læs mere

У'' J Ь К К И СТО II Р Е С П У Б Л И К АС и ОЛИЙ ВА У РТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ ФАРГОНА ПОЛИТЕХНИКА ИНСТИТУТИ

У'' J Ь К К И СТО II Р Е С П У Б Л И К АС и ОЛИЙ ВА У РТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ ФАРГОНА ПОЛИТЕХНИКА ИНСТИТУТИ У'' J Ь К К И СТО II Р Е С П У Б Л И К АС и ОЛИЙ ВА У РТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ ФАРГОНА ПОЛИТЕХНИКА ИНСТИТУТИ АЙТА F J U?П! Ш i Г t ^F FF Л VIК с) р ' s f: х i j о л О Г И Я Л А Р и U /. ) UFFiHF!1 1"!IIC>lsAl

Læs mere

ЕКСКЛУЗИВНО! и с п о с в е с т Ми тров ча ни на Ср ђа на Динчи ћа,

ЕКСКЛУЗИВНО! и с п о с в е с т Ми тров ча ни на Ср ђа на Динчи ћа, Година XLIX Сремска Митровица Среда 2. децембар 2009. Број 2545 Цена 40 динара у овом броју: Сертификација градова Сарадња сремских општина и Вуковарско сријемске жупаније странa 2. странa 3. Јубилеј Скица

Læs mere

6 st. tv 6 st. th Besvaret Påsken * Lørdag 6/7 Lørdag 3/8 Lørdag 31/8 Påsken * Lørdag 6/7 Lørdag 3/8 Lørdag 31/8

6 st. tv 6 st. th Besvaret Påsken * Lørdag 6/7 Lørdag 3/8 Lørdag 31/8 Påsken * Lørdag 6/7 Lørdag 3/8 Lørdag 31/8 Falen 6 6 st. tv 6 st. th x x x x x x 6 1 tv 6 1 th 6 2 tv 6 2 th x x x x x x x x x 6 3 tv 6 3 th o o o o o o 6 4 tv 6 4 th Besvaret x x x x x x Falen 8 8 st. tv 8 st. th o o o 8 st. mf. Besvaret Påsken

Læs mere

Webside score forumfest.ru

Webside score forumfest.ru Webside score forumfest.ru Genereret November 23 2016 19:40 PM Scoren er 50/100 SEO Indhold Titel Festival Forum 2017 - Фестивальный форум для организаторов фестивалей и event мероприятий. Фестиваль Længde

Læs mere

DIFTONGER. Kortfattet grammatik

DIFTONGER. Kortfattet grammatik А а a (som i far) Б б b (stemt) В в v (stemt) Г г g (stemt) Д д d (stemt) Е е e (som æ i æble) Ж ж zh (som j i jonglør) З з z (som z i zebra) И и i (som i i Inge) Й й j (som j i jord) К к k Л л l М м m

Læs mere

N 0 3gleord og begreber 7 0 Dobbelt integral 7 0 Fubinis s 0 3tning 7 0 Generelle omr 0 2der. 7 0 Regneregler 7 0 Nem ulighed

N 0 3gleord og begreber 7 0 Dobbelt integral 7 0 Fubinis s 0 3tning 7 0 Generelle omr 0 2der. 7 0 Regneregler 7 0 Nem ulighed 1 3Oversigt 7 4 [S] 12.1, 12.2, 12.3 N 0 3gleord og begreber 7 0 obbelt integral 7 0 Fubinis s 0 3tning 7 0 Generelle omr 0 2der 7 0 Type I 7 0 Type II 7 0 Regneregler 7 0 Nem ulighed Calculus 2-2006 Uge

Læs mere

Матавуљев Бакоња фра-брне као скривена комедија

Матавуљев Бакоња фра-брне као скривена комедија udc 821.163.41 31.09 Горан Максимовић (Ниш) Матавуљев Бакоња фра-брне као скривена комедија 305 1. Кључне речи: комедија, комично, смијех, хумор, пародија, роман, приповијетка, анегдота, композиција, комична

Læs mere

БЕОГРАДСКА ПОСЛОВНА ШКОЛА ВИСОКА ШКОЛА СТРУКОВНИХ СТУДИЈА

БЕОГРАДСКА ПОСЛОВНА ШКОЛА ВИСОКА ШКОЛА СТРУКОВНИХ СТУДИЈА На основу члана 108. Закона о јавним набавкама ( Службени гласник Републике Србије, број 124/2012, 14/2015 и 68/2015) и Извештаја о стручној оцени понуда број 01-30/57, од 27.012017. године, директор Београдске

Læs mere