Virkisleiðsla. ein kanning av samspælinum millum nevnd og stjórn í stórum føroyskum fyritøkum. Føroya Arbeiðsgevarafelag september 2006

Transkript

1

2 Virkisleiðsla ein kanning av samspælinum millum nevnd og stjórn í stórum føroyskum fyritøkum Føroya Arbeiðsgevarafelag september 2006

3 Útgevari: Føroya Arbeiðsgevarafelag Ritstjórn: Katrin á Neystabø Design/umbróting: Vasti Prent: Estra ISBN:

4 Innihaldsyvirlit Fororð Samandráttur Innleiðandi Endamál Málbólkur Bygnaður Tilfar og keldur Lýsing av leiðslukanning Luttøka Bert størstu fyritøkurnar eru umboðaðar Lýsing av luttakandi fyritøkunum Býtið av luttakandi fyritøkum eftir stødd Býtið av luttakandi fyritøkum eftir vinnugrein Býtið av luttakandi fyritøkum eftir fíggjarligu úrslitunum Familjufyritøkur Góð virkisleiðsla hvat snýr tað seg um Lógarkarmur Virkisleiðslan skal lagast eftir fyritøkuni og umstøðunum Eigaraskarin Persónlig samanrenning Stødd á fyritøku Gongdin í eini fyritøku Samfelagsviðurskifti og mentunararvur Yrkisligt nevndararbeiði Nær er eitt felag búgvið til at hava eina yrkisliga nevnd? Hví hevur tað týdning at hava eina yrkisliga nevnd? Hvussu eigur ein nevnd at verða samansett? Minst tveir limir uttanífrá Nevndir í størstu fyritøkunum í Føroyum Er stjórnin sinnað at arbeiða langsigtað? Karmarnir rundanum nevndararbeiði Skrivlig starvskipan Skrivlig virkisætlan Stødd á nevndunum Starvsfólkaumboð

5 3.7 Útlendsk umboð í nevndini Kynsbýtið í føroysku nevndunum Ov fáir limir uttanífrá Nevndarsamsýning Hvussu leingi sita nevndirnar? Førleikar og nevndarlimir Lýsing av førleikum hjá nevndarlimum Hvat er avgerandi fyri at ein nevndarlimur verður valdur í nevnd? Samanumtøka: Tað er ein spurningur um siðvenju Leikluturin hjá nevndunum Arbeiðsøki Samstarv millum nevnd og leiðslu Samstarv í størri og smærri fyritøkum Stjórar og nevndarformenn Opin spurningurin um leiklutin hjá nevndini Samanumtøka: Nevndararbeiði í størstu fyritøkunum í Føroyum Formligu viðurskiftini Nevndarsamanseting Nevndararbeiðið og framtíðin Nevndararbeiði í fyritøkum við færri enn 30 starvsfólkum Hava smærri fyritøkur brúk fyri eini vælvirkandi nevnd? Hvør situr í nevdunum? Hvussu er nevndararbeiðið skipað? Eru broytingar hendar seinastu árini? Samanumtøka: Nevndararbeiði í feløgum við færri enn 30 starvsfólkum Útbúgvingarstøði hjá føroyskum stjórum og nevndum Fakligir førleikar hjá stjórum Endurútbúgving Tørvur á útbúgvingarmøguleikum fyri leiðarar Fakligir førleikar hjá nevndarformonnum Tørvur á útbúgvingarmøguleikum fyri nevndarlimir Felagskapur fyri leiðarar Samanumtøka: Útbúgving Fylgibløð

6 Fororð Góð virkisleiðsla snýr seg um, at samspælið millum nevnd og stjórn virkar væl og tryggjar, at fyritøkan verður rikin á besta hátt. Hetta verður m.a. gjørt við at hava røttu fólkini í nevndini, við at gagnnýta teirra førleikar og at leggja arbeiðið væl til rættis. Høvuðsendamálið hjá nevndini er at umsita eginpeningin á besta hátt, sum vil siga, at avkastið til eigaran verður so høgt sum gjørligt. Nevndararbeiðið er tí sera týdningarmikið fyri, hvussu væl ein fyritøka megnar at røkka besta úrsliti. Vit vita ikki við vissu, hvussu støðan við nevndararbeiði er í Føroyum, og vit hava tí kasta ljós á hetta evnið og spyrja í hesi frágreiðing hvussu støðan er í 2006? Frágreiðingin er ein uppfylging uppá bóklingin Nevndararbeiði, sum Vinnuhúsið gav út í samband við vinnudagin Katrin á Neystabø, sum er lesandi við Handilsháskúlan í Århus hevur fyrra hálvár 2006 verið starvslesandi í Vinnuhúsinum, sum partur av sínari cand. merc. útbúgving. Í hesum tíðarskeiði hevur hon staðið fyri hesari kanning og hevur somuleiðis skrivað hesa frágreiðing. Høvuðsgrundarlagið fyri hesi frágreiðing er ein empirisk kanning, ið Vinnuhúsið hevur latið gjørt av størstu vinnuligu fyritøkunum í landinum Endamálið er at veita eitt hagfrøðiligt grundarlag, sum skal staðfesta, í hvønn mun nevndararbeiði verður brúkt sum partur av virkisleiðslu í privatum partafeløgum í Føroyum. Kanningin, sum henda frágreiðing byggir á, vísir eina umboðandi mynd av fyritøkum við fleiri enn 30 starvsfólkum, og tískil er kanningin ikki ein mynd av samlaðu støðuni í øllum fyritøkum í Føroyum, men vísir eina mynd av støðuni í størstu fyritøkunum í landinum. Frágreiðingin verður eisini nýtt sum ráðgevandi grundarlag fyri, hvørji tiltøk kunnu setast í verk, soleiðis at føroyskar fyritøkur fáa eitt gott grundarlag fyri at hava góða virkisleiðslu. 5

7 Í frágreiðingini verða tilmæli sett fram, sum bygga á eina heildarmeting av empiriska tilfarinum og øðrum tilfari um nevndararbeiði. Hesi tilmæli, ið verða givin, eru ikki ætlað sum reglur, ið skulu haldast, men heldur sum vegleiðingar, ið fyritøkur møguliga kunnu fáa gagn av. Lóggáva og reglur gera meira skaða enn gagn, tá tað snýr seg um virkisleiðslu, tí ein góð virkisleiðsla skal fyrst og fremst tillagast umstøðunum. Hetta merkir tó ikki, at virkisleiðslan í føroysku fyritøkunum ikki kann gerast betur og mennast, og tað er í hesum anda at henda frágreiðing verður gjørd. 6

8 Samandráttur Nevndararbeiði í størstu fyritøkunum í Føroyum Við støði í svarum frá stjórum og nevndarformonnum er møguligt at vísa á, um føroysku nevndirnar kunnu sigast at hava skipað nevndararbeiði, um føroysku nevndirnar eru settar saman soleiðis, at tørvur felagsins innan øll viðkomandi øki er uppfyltur, og um feløgini kunnu metast at vera til reiðar at taka við øllum avbjóðingum, ið framtíðin kann hugsast at bjóða? Hóast samlaða myndin av føroyskum nevndararbeiði ikki er nøkur dreymamynd, vísir henda kanning, at fyritøkur við fleiri enn 100 starvsfólkum ganga á odda og vísa góðan nevndarsið. Ábendingar um góðan nevndarsið eru eisini millum fyritøkur, ið hava niður í 70 starvsfólk, og onkrar av smærru fyritøkunum hava eisini vælskipað nevndararbeiði, men støðið á nevndararbeiðinum verður alsamt meira ójavnt, smærri fyritøkurnar eru. Gjøgnumgangandi er møguligt at býta fyritøkurnar upp í tveir høvuðsbólkar: Størri fyritøkur (fleiri enn 70 starvsfólk) og smærri fyritøkur (30 til 70 starvsfólk). Sambært stjórunum í størstu fyritøkunum í Føroyum verður umleið 21% av arbeiðstíðini nýtt til at arbeiða fram ímóti settum framtíðarmálum. Hetta prógvar, at fyritøkur í ávísan mun eru sinnaðar at arbeiða langsigtað, og hetta er eitt týdningarmikið grundarlag fyri góðum nevndararbeiði. Formligu viðurskiftini rundanum nevndararbeiði eru nøktandi. Hetta er m.a. ein avleiðing av lógarbroytingum, herdum krøvum og øktum eftirliti í kjalarvørrinum av kreppuni í nítiárunum. Øll feløg fylgja í stóran mun formligu krøvunum, sum m.a. eru at skriva frágreiðing eftir hvønn nevndarfund, at lata nevndini frágreiðing um figgjarligu viðurskiftini og at avleggja roknskap til ásettu tíðir. Kravið um, at nevndin í eini starvskipan skal taka nærri avgerð um nærri ásetingar fyri sínum virksemi, verður tó ikki fylgt í nóg stóran mun. Einans 7

9 70% av fyritøkunum siga seg hava eina slíka starvsskipan, hóast hetta er lógarkrav. Í flestu fyritøkunum er starvsskipanin bert formlig. Ov fáar fyritøkur hava eina skrivliga virkisætlan fyri, hvussu felagið skal mennast í framtíðini. Einans 50% av fyritøkunum hava eina slíka skrivliga virkisætlan. 20% siga, at ein slík ætlan er viðgjørd á nevndarfundum, men er enn ikki fest á blað. Bæði starvskipan og virkisætlan eru hent stýringsamboð hjá nevnd og leiðslu, sum skulu virka sum grundarlag fyri góðum nevndararbeiði, og tískil verður mælt til, at fyritøkur í størri mun gagnnýta hesi amboð. Føroysku nevndirnar eru lutfalsliga smáar. 49% av nevndunum eru samansettar av trimum nevndarlimum, ið er minstrakrav. Tað eru serliga smærri fyritøkur (< 70 starvsfólk), ið hava fáar nevndarlimir, meðan størru fyritøkurnar hava fleiri limir. Í miðal sita 4,6 fólk í nevndunum. Kynsbýtið í føroysku nevndunum er rættuliga skeivt. Mannfólk umboða 77% av øllum nevndarlimum, og í 56% av nevndunum er eingin kvinnulig umboðan. Sambært partafelagslógini hava starvsfólk í feløgum, sum í miðal hava havt minst 35 starvsfólk í starvi seinastu trý árini, rætt at velja nevndarlimir svarandi til helvtina av øllum hinum nevndarlimunum. Hóast 95% av spurdu fyritøkunum hava fleiri enn 35 starvsfólk í starvi, hava bert 21% av nevndunum starvsfólkaumboð í nevndini. 8 Útlendsk nevndarumboð sita í 29% av spurdu fyritøkunum. Tað eru serliga størri fyritøkur, ið brúka henda møguleika. Royndirnar av hesum eru gjøgnumgangandi góðar, hóast praktiskar tvørleikar. Fyrimunirnir eru fleiri enn vansarnir, m.a. eru útlendsku umboðini við til at eggja uppundir vøkstur, menning og at lata eyðuni upp fyri altjóða marknaðinum. Einasta økið, har møguleiki er at vísa á samanhang millum nevndarsamanseting og fíggjarligu úrslitini er í samband við, at útlendsk umboð sita í nevndini. Fyritøkur við útlendskum umboði hava hægri ognaravkast og eginpeningsavkast enn fyritøkur uttan útlendskt umboð.

10 Mælt verður til, at øll feløg, eisini smærri feløg, hava tveir nevndarlimir uttanífrá, ið virka sum yrkisligir nevndarlimir. Í fyritøkum har ein ella fleiri eigarar hava avgerðandi leiklut í virkseminum, eiga hesir tó eisini at verða partur av nevndararbeiðnum. Ov fáar fyritøkur hava nevndarlimir uttanífrá, ið hvørki eru eigarar, hava familjutilknýti ella starvast í fyritøkuni. 42% av nevndunum hava einki umboð uttanífrá. 20% hava eitt umboð uttanífrá, í hesum førum vísir tað seg ofta, at viðkomandi er løgfrøðingur. Í 38% av nevndunum eru tvey ella fleiri umboð uttanífrá. Mangir eru fyrimunirnir við at hava yrkisligir nevndarlimir í nevndini, men allar fyritøkur eru ikki til reiðar at lata fólk uttanífrá fáa innlit í virksemið, og hetta skal eisini virðast. Um málið er at menna og vaksa um virksemið, verður tó mælt til at hava minst tveir yrkisligar nevndarlimir í nevndini. Einans 66% av feløgunum veita nevndarlimum sínum samsýning, ið er ein fortreyt fyri at hava yrkisligar nevndarlimir. Størri fyritøkur nýta munandi størri upphæddir til nevndarsamsýning enn smærri fyritøkurnar, og heili 60% av smærri fyritøkunum (< 70 starvsfólk) veita ikki nevndarlimum sínum samsýning. Mælt verður til, at fyritøkur gera offurgagnmetingar (Cost Benefit greiningar) av nevndararbeiðnum, soleiðis at valið av nevndarlimum ikki byggir á leysar metingar, men á grundaðar metingar av fyrimunum og vansum við at hava eina yrkisliga nevnd. Lítil útskifting er í føroysku nevndunum. Nevndir sita í miðal gott 6 ár uttan at nøkur útskifting er gjørd. Í 27% av fyritøkunum hevur nevndin sitið í fleiri enn 9 ár. Nevndarformenninir hava í miðal sitið í nevndunum í 11 ár og í 9 ár, sum formenn. Í smærri fyritøkum (< 70 starvsfólk) sita nevndirnar gjøgnumgangandi longri. 9 Mælt verður til, at leypandi eftirmetingar verða gjørdar av nevndararbeiðnum. Eftirmetingar skulu vera gjørdar av nevndararbeiðnum, nevndarformanninum og av samstarvinum við stjórnina, soleiðis at broytingar verða framdar, um neyðugt. Leiðslan í eini fyritøku kann eisini hava gagn av, at gera eina førleikalýsing annaðhvørt ár, ið skal virka sum grundarlag fyri,

11 um nevndarsamansetingin er nøktandi, ella um útskiftingar skulu fremjast. Hóast henda kanning byggir á størstu fyritøkurnar í landinum, mynda sokallaðar familjufyritøkur 51% av spurdu fyritøkunum, og hetta sæst aftur í nevndarsamansetingum. Í 44% av fyritøkunum situr stjórin í nevndini. Annarhvør nevndarformaður hevur familjutilknýti til eigaran av fyritøkuni, og í 58% av fyritøkunum hevur ein ella fleiri av nevndarlimunum familjutilknýti til eigaran av fyritøkuni. Hesi viðurskifti gera, at talan ofta er um persónligar samanrenningar millum eigarar, nevnd og leiðslu. Nevndirnar í størstu fyritøkunum í Føroyum eru tó gjøgnumgangandi samansettar av nevndarlimum við viðkomandi førleikum. Førleikastøðið er sostatt á einum rímiligum støði, men flestu nevndarlimir hava tilknýti til fyritøkuna og tískil vanta umboð í nevndunum, ið koma uttanífrá. Fremsta førleikagevandi orsøk fyri, at sitandi nevndarlimir eru valdir, eru partaeigaraviðurskifti. 69% av spurdu stjórum og nevndarformonnum meta, at partaeigaraviðurskifti eru høvuðsorsøk fyri valinum av nevndarlimum. Í smærri fyritøkum (< 70 starvsfólk) meta 80%, at partaeigaraviðurskifti ella familjutilknýti eru høvuðsorsøkin fyri nevndarsamsetingini. Næstfremsta førleikagevandi orsøk eru serligir fakligir førleikar, sum til dømis serligt innlit í løgfrøði ella roknskap. 43% av spurdu stjórum og nevndarformonnum útnevnda serligar fakligar førleikar at vera næstfremsta førleikagevandi orsøk. Triðfremsta førleikagevandi orsøk eru vinnuligar royndir. Sambært ráðgevum innan virkisleiðslu eru vinnuligar royndir ein av týdningarmestu førleikunum hjá einum nevndarlimi, og tískil eiga vinnuligar royndir at raðfestast hægri, tá ið ein nevnd skal samansetast. 10 Gjøgnumgangandi er munur á nevndarsamansetingini í størri og smærri fyritøkum. Hetta er eisini galdandi fyri, hvat arbeitt verður við á nevndarfundum og samstarvinum millum nevnd og leiðslu. Fyritøkur við fleiri enn 70 starvsfólkum arbeiða í stóran mun við øllum viðkomandi økjum á nevndarfundum, t.e. (I) at gjøgnumganga roknskapin og hava eftirlit við fíggjarligu viðurskiftunum, (II) at seta mál og leggja ætl-

12 anir og halda eftirlit við settum málum og ætlanum, (III) tryggja at samstarvið við áhugabólkar er gott og viðgera etiskar spurningar og (IV) tryggja at fyritøkan hevur røttu stjórnina. Nevndararbeiði í smærri fyritøkunum snýr seg mest um at gjøgnumganga roknskapin og halda eftirlit við fíggjarligu viðurskiftunum. Arbeitt verður í nógv minni mun við at seta mál, leggja ætlanir og halda eftirlit við hesum. Heldur ikki verður nógv orka løgd í at viðgera etiskar spurningar og halda sambandið við áhugabólkar. Í nógvum av smærri fyritøkunum rekur eigarin fyritøkuna, og í hesum førum hevur nevndin ikki møguleika at tryggja, at fyritøkan hevur røttu stjórnina. Í slíkum førum eigur nevndin at halda seg til sín ráðgevandi leiklut. Persónliga samstarvið millum nevnd og stjórn er yvirhøvur gott. Partarnir eru samdir um leiklutin hjá nevndini, og talan er ikki um stórar samstarvstrupulleikar. Yvirhøvur verða mál og ætlanir, ið nevndin stingur út í kortið, fylgd, og nevndin leggur seg ikki út í dagligu leiðsluna. Tað er serliga í samband við týdningarmiklar avgerðir, at nevndin hevur ein týðandi leiklut. Yvirhøvur meta fyritøkurnar, at nevndararbeiðið hevur týdning í samband við at tryggja, at fyritøkuni er lív lagað. Á øllum nevndu økjunum hava nevndirnar í størri fyritøkunum ein størri leiklut. Stjórar og nevndarformenn eru bidnir um við egnum orðum at lýsa leiklutin hjá nevndini. Svarini frá báðum pørtum samsvara rímiliga væl, og svarini vísa samstundis týðiligt, at nevndirnar í størri fyritøkunum arbeiða á einum hægri strategiskum støði, enn nevndirnar í smærri fyritøkunum. Stjórar og nevndarformenn í størri fyritøkunum brúka orð, sum langsigtað, strategi, menning av felagnum og eftirlit við fíggjarligu viðurskiftunum. Stjórar og nevndarformenn í smærri fyritøkunum lýsa leiklutin við orðum sum: at taka støðu til eina stóra íløgu, sparra við leiðsluna, at hava eftirlit við roknskapi og fíggjarligum viðurskiftum. Tað eru sjálvsagt fleiri góðar orsøkir til, at nevndararbeiði virkar soleiðis, sum tað ger í Føroyum. Smáu føroysku viðurskiftini, har øll kenna øll, fáa mangan skuldina fyri, at vit ikki virka so professionelt bæði so og so, men høvuðsorsøkin liggur ikki í demografisku viðurskiftunum, men í okkara siðvenju. Tað er siðvenjan»tað, sum vanligt er at gera«, ið avger, hvat vit 11

13 tora at gera, og hvat vit ikki tora at gera. Rákið innan sølu og keyp av fyritøkum tykist at vinna alsamt størri frama, eisini í Føroyum. Her er avgjørt talan um siðvenju, ið flytur seg. Tað er av alstórum týdningi, at føroysk siðvenja innan nevndararbeiði bæði í størri og smáum fyritøkum fylgir við. Tað er ikki siðvenja at gera stórar útskiftingar í eini nevnd, ikki siðvenja at eftirmeta og endurskoða nevndararbeiðið, ikki siðvenja at siga ein nevndarlim upp, og tað er heldur ikki siðvenja at seta ítøkilig krøv til førleikar, arbeiðsbyrðu og gegni í samband við at útinna sína skyldu sum nevndarlimur. Ábendingar eru sostatt um, at tørvur er á eini hugburðsbroyting, men høvuðsgrundarlagið fyri, at henda broyting hendir er, at fjøldin góðtekur, at aðalmálið við at reka eitthvørt virksemi er at røkka hægst møguligum vinningi til eigarar. Um hetta er aðalmálið og eigarar og leiðsla ikki eru bangin fyri at seta orð á hetta og virka eftir hesum, er grundarlagið fyri at seta høg krøv og at gjøgnumføra neyðugar útskiftingar í nevndum til staðar. Nevndararbeiði í smáum feløgum Smáar fyritøkur við færri enn 30 starvsfólkum hava lítið skipað nevndararbeiði, m.a. tí hesar fyritøkur ikki hava tørv og umstøður til hetta. Hóast hesa sannroynd, verður her mælt til, at eisini smærri fyritøkur í størri mun eru tilvitaðar um fyrimunir við at hava skipað nevndararbeiði og fyrimunir við at fáa yrkisligar nevndarlimir uttanífrá inn í virksemið. Um henda tilvitan økist er væntandi, at feløg eru skjótari at umstilla seg, tá ið virksemið økist ella broytist, og at virkisleiðsla og mannagongdir verða umskipaðar í tráð við økt virksemi. 12 Útbúgvingarstøðið í leiðslum og nevndum 39% av stjórunum hava ein hægri longri útbúgving, ið er 4 ár ella longri, meðan onnur 16% av stjórunum hava ein miðallanga hægri útbúgving. Restandi 45% hava eina styttri hægri útbúgving, eru faklærd ella hava onga útbúgving eftir miðnámsskúla. 70% av stjórunum hava nomið sær endurútbúgving, ella luttikið í skeið innan leiðsluførleika. 52% av stjórunum meta at útbúgvingarmøguleikarnir eru nóg góðir fyri leiðarar í Føroyum,

14 meðan 39% av stjórunum meta grundarlag vera fyri fleiri útbúgvingarmøguleikum. 70% av nevndarformonnunum hava eina hægri longri útbúgving, 10% hava eina miðallanga hægri útbúgving, meðan restandi 20% hava styttri hægri útbúgving, eru faklærdir ella hava onga útbúgving eftir miðnámskúla. 69% av nevndarformonnunum hava luttikið í førleikagevandi skeiði innan nevndararbeiði. 88% av nevndarformonnunum meta, at tørvur er á fleiri útbúgvingarmøguleikum fyri nevndarlimir. Samanumtikið er tørvur á útbúgvingarmøguleikum fyri bæði leiðarar og nevndarlimir. Serliga er tørvur á einum breiðum úrvali av skeiðum til nevndarlimir. Hetta skal økja um útboðið av skikkaðum nevndarlimum. Tørvur er eisini á útbúgvingarmøguleikum fyri leiðarar í Føroyum, her er serliga talan um skeið á høgum fakligum støði. 64% av stjórunum siga, at tørvur er á einum felagskapi ella portali, ið skal gera tað møguligt hjá leiðarum í Føroyum at býta vitan sínámillum. 13

15 1. Innleiðandi 1.1 Endamál Endamálið við hesi frágreiðing er at útvega neyðuga hagfrøðiliga grundarlagið, ið kann geva okkum eina mynd av, hvussu støðan er í Føroyum viðvíkjandi virkisleiðslu og nevndararbeiði. Vit hoyra ofta neiliga umrøðu av nevndararbeiði, ið verður útint í føroyskum vinnuligum feløgum. Til tess at benda hetta kjak inn á eina skipaða leið verður hesin spurningur nú tikin upp við tí endamáli at skjalprógva, í hvønn mun og hvussu nevndararbeiði verður brúkt í størstu fyritøkunum í Føroyum. Miðað verður eftir at fáa svarað fylgjandi spurningum: um føroysku nevndirnar kunnu sigast at hava skipað nevndararbeiði, um føroysku nevndirnar eru settar saman soleiðis, at tørvur felagsins innan øll viðkomandi øki er uppfyltur, og um feløgini kunnu metast at vera til reiðar at taka við øllum avbjóðingum, ið framtíðin kann hugsast at bjóða. Út frá hesum verða grundað tilmæli sett fram um, hvussu virkisleiðsla og nevndararbeiði í Føroyum kann røkka einum hægri støði Málbólkur Henda frágreiðing vendir sær fyrst og fremst til feløg, ið kenna seg til reiðar at skipa eina góða virkisleiðslu og í hesum sambandi skipa nevndararbeiðið miðvíst. Ein yrkislig nevnd 1 er serliga væl egnað til fyritøkur, hvørs aðalmál er at vaksa og mennast. Um talan er um eina eigarafyritøku ella familjufyritøku 2 er neyðugt, at eigarin ikki hevur nakað ímóti, at geva fólki uttanífrá innlit í virksemið og at geva teimum frælsi at seta fram góð ráð. 1 Hugtakslýsing: Ein yrkislig nevnd verður á donskum kallað Professionel bestyrelse og verður av TIC allýst soleiðis:»kompetent fakfólk við royndum og vitan. Nevndin skal verða soleiðis samansett, at førleikastøðið í nevnd og stjórn saman fevnir um øll viðkomandi førleikakrøv. Nevnd og stjórn skulu saman mynda ein arbeiðsbólk, hvørs aðalmál tað er at styrka og menna felagið.«í hesi frágreiðing verður dentur eisini lagdur á, at nevndin partvíst er samansett av limum uttanífrá, ið ikki hava serligt tilknýti til eigarar ella dagliga virksemið í felagnum. 2 Hugtakslýsing: Eigarafyritøka verður í hesum samanhangi allýst sum ein fyritøka, ið er stovnað av einum ella fáum eigarum, og sum í stóran mun er tengt at einum ella fáum persónum. Familjufyritøka verður í hesum samanhangi allýst sum ein fyritøka, sum upprunaliga er stovnað av einum ella fleiri familjulimum, og í størri ella minni mun verður rikin og stýrd av familjulimum.

16 Øll feløg eru tó ikki soleiðis háttað, at tey hava gagn av skipaðum og yrkisligum nevndararbeiði. Rættiliga mong feløg eru ikki til reiðar at ofra tíð og orku til at menna virkisleiðsluna, og velja tí heldur at bíða, læra og fáa í- blástur frá øðrum, ið taka við avbjóðingini. Hesi feløg kunnu eisini hava gagn av staðfestingum og tilmælum í hesi frágreiðing. 1.3 Bygnaður Frágreiðingin er býtt upp í 7 høvuðspartar. Í fyrsta parti verður kanningargrundarlagið umrøtt. Í næsta parti verður nomið við, hvat góð virkisleiðsla er. Hugt verður eftir umstøðum, ið hava ávirkan á, hvussu virkisleiðsla verður útint, og eisini verður komið inn á, hvat yrkisligt nevndararbeiði ber í sær. Høvuðspartarnir í frágreiðingini eru partur 3, 4 og 5. Í hesum pørtum verður nevndararbeiðið í størstu partafeløgunum í landinum viðgjørt. Nevndararbeiði í smærri fyritøkum við færri enn 30 starvsfólkum verður umrøtt í parti 6. Í seinasta parti verður komið nærri inn á útbúgvingarstøðið hjá stjórum og nevndarformonnum, og tørvurin á útbúgvingarmøguleikum verður umrøddur. 1.4 Tilfar og keldur Í 1998 varð ein leiðslukanning gjørd, sum bygdi á viðtalu við 12 persónar við drúgvum royndum innan nevndararbeiði í Føroyum. Henda kanning varð gjørd í sambandi við»eginpeningsálitið«í Brot úr niðurstøðuni av hesi kanning verður endurgivið her:»áskoðanin hjá teimum persónum, sum hava luttikið í viðtalskanningini, er, at nevndirnar áttu at verið virknari, enn tær eru, og at verandi eftirútbúgvingartilboð ikki eru nøktandi fyri nevndarlimir. Tørvurin á útbúgving er á tveimum økjum, og tey eru útbúgving innan lóggávu viðv. partafeløgum t.e. partafelagslóg, roknskaparlóg o.a. og útbúgving í strategiskari ætlanarlegging, á hesum øki verður tørvurin mettur at verða stórur. Tað er sera áhugavert, at 15

17 nevndarlimir og stjórar koma til tað úrslit, at nevndirnar eiga at vera meira virknar, og at førleikastigið eigur at hækkast. Verandi útbúgvingartilboð eru ikki nøktandi, og tørvur er á tiltøkum fyri at fáa skikkað fólk at átaka sær nevndararbeiði í størri mun.«í sambandi við hesa greiðu niðurstøðu um vantandi útbúgvingarmøguleikar vóru kortini eingi verulig tiltøk sett í verk fyri at bøta um støðuna. TK-stovan setti í 1998 í verk eina ráðgevandi tænastu, har ráðgeving um nevndarsamanseting og uppskot um møguligar nevndarlimir vórðu givin. Hendan tænasta varð tó niðurløgd í 1999 eftir bert smáum tveimum árum. Royndirnar av hesi tænastu eru tískil sera avmarkaðar, tí tænastan vann ongantíð veruligt fótafesti. 3 Í 2003 valdi Føroya Arbeiðsgevarafelag at taka táttin upp aftur og útgav bóklingin um nevndararbeiði og skipaði eisini fyri skeiði fyri nevndarlimum. Endamálið við hesum bóklingi, ið byggir á partafelagslógina og smápartafelagslógina frá 1994, var at geva føroyskum virkisleiðslum íblástur. Í bóklinginum verða mest viðkomandi lógarkarmar á økinum umrøddir og lagt verður upp til, at fleiri fyritøkur geva nevndararbeiði og týdninginum av góðum nevndararbeiði størri ans. 16 Í Danmark hevur ljós verið varpað á nevndararbeiði seinastu árini, og fleiri frágreiðingar eru gjørdar um nevndararbeiði, bæði í samband við størri fyritøkur, men eisini við serligum atliti til smáar og miðalstórar fyritøkur. Dømi um frágreiðingar eru m.a.»god selskabsledelse i mindre og mellemstore virksomheder«, sum Foreningen af Statsautoriserede Revisorer hevur givið út í 2004, Bestyrelseshåndbogen, ið TIC hevur givið út, og eisini hevur Børsens Ledelseshåndbøger útgivið Bestyrelseshåndbogen og Ledelseshåndbogen, sum eisini viðgera nevndararbeiði. Tað eru eisini skrivaðar hópin av greinum, ið byggja á ymiskar kanningar, ið eru gjørdar av leiðslu- og nevndararbeiði. 1 Ólavur Gregersen, fyrrverandi stjóri á TK-Stovuni.

18 Útgangsstøðið til hesa frágreiðing um nevndararbeiði í Føroyum í 2006 verður millum annað tikið í omanfyrinevnda tilfari, og tilvísingar verða gjørdar so hvørt. Høvuðsgrundarlagið undir frágreiðingini er tó ein empirisk kanning av størstu vinnuligu fyritøkunum í landinum. Kanningina hevur Vinnuhúsið tikið stig til. Samrøður eru eisini gjørdar við úrvaldar nevndarformenn og grannskoðarar. Í næsta broti er ein nærri lýsing av hesum empirisku kanningum. 1.5 Lýsing av leiðslukanning Kanningin byggir á telefonviðtalu við 47 stjórar og 35 nevndarformenn. Hesir stjórar og nevndarformenn umboða størstu fyritøkurnar í landinum, tá mett verður eftir starvsfólkatali. Kanningin byggir á tvey spurnabløð til ávikavist stjóra og nevndarformann. Hesi spurnabløð eru gjøgnumgingin umvegis telefonina, og hetta hevur givið stjórunum og nevndarformonnunum møguleika at spyrja og at greiða nærri frá, hvat teir halda um nevndararbeiðið í fyritøkuni og í Føroyum yvirhøvur. Hesin háttur hevur tryggjað eitt álítandi og breitt kanningargrundarlag, har møguleiki hevur verið at koma inn á nógv ymisk viðurskifti viðvíkjandi nevndararbeiði, ið liggur stjórum og nevndarformonnum á hjarta. Ein nærri lýsing av settu spurningunum er í fylgiskjali Luttøka Fyrispurningur varð sendur út til 55 stjórar millum størstu fyritøkur í landinum, og 47 stjórar hava luttikið, sostatt gjørdist luttøkan 85%. Tá svar varð fingið frá stjóranum, varð fyrispurningur sendur út til nevndarformannin í somu fyritøku. 35 nevndarformenn hava játtað at luttikið, og sostatt gjørdist luttøkan millum nevndarformenn 74%. Mett verður, at hagfrøðiligu krøvini fyri at geva eina rætta og umboðandi mynd av størstu fyritøkunum í landinum verða uppfylt. Sostatt gevur kanningin eina mynd av nevndararbeiðnum í størstu fyritøkunum í landinum, og møguligt er at staðfesta eyðkenni og vísa á samanhangir. Fyrivarni skal tó altíð takast fyri niðurstøðum og generaliseringum, tí kanningargrundarlagið fevnir ikki um allar tær størstu fyritøkurnar. 17

19 Hóast kanningargrundarlagið er nøktandi til tess at vísa eina umboðandi mynd av størstu fyritøkunum í landinum, eru hesar fyritøkur ikki so nógvar í tali, og tískil eru møguleikarnir fyri at meta um ymsar samanhangir avmarkaðir Bert størstu fyritøkurnar eru umboðaðar Fyritøkurnar, ið eru umboðaðar í hesi kanning, eru fyritøkur við fleiri enn 30 starvsfólkum. Sambært royndum grannskoðarum er tað ein sannroynd, at serliga tær størstu fyritøkurnar hava skipað nevndararbeiði 4. Tískil vísir henda kanning ikki samlaða støðið innan nevndararbeiði í øllum feløgum í Føroyum, men bert støðið millum størstu fyritøkurnar. Afturat hesari kanning er ein lítil kvalitativ kanning gjørd av smærru fyritøkunum, ið ikki eru umboðaðar í empirisku kanningini. Henda kanning byggir á samrøður við tríggjar grannskoðarar, ið allir hava drúgvar samstarvsroyndir við smáar fyritøkur við færri enn 30 starvsfólkum. Henda kanning er ikki nóg umfatandi til, at beinleiðis niðurstøður kunnu gerast. 1.6 Lýsing av luttakandi fyritøkunum Í empirisku kanningini av størstu fyritøkunum í landinum er lagt upp til at kanna, um munur er á arbeiðsgongdum í ymsu fyritøkunum, tá hugt verður eftir stødd, vinnugrein, fíggjarligum úrslitum, og hvørt talan er um familjufyritøkur ella ikki. Í hesum broti verður býtið av luttakandi fyritøkunum lýst Býtið av luttakandi fyritøkum eftir stødd Fyritøkurnar eru sum nevnt millum størstu fyritøkur í landinum, og tískil hava næstan allar fleiri enn 30 starvsfólk. Býtið av fyritøkunum eftir starvsfólkatali sæst á myndini til høgru. Her sæst, at býtið er rættiliga javnt. Tær smæðstu fyritøkurnar í kanningini hava millum 30 og 49 starvsfólk, sum umboða 31% av spurdu fyritøkunum. Av tí at kann- 4 Samrøður við tríggjar royndar ríkisgóðkendar grannskoðarar og niðurstøða í leiðslukanning frá 1998

20 ingin fevnir um størstu fyritøkurnar í landinum eru smæðstu fyritøkurnar undirumboðaðar í mun til veruliga lutfallið. 23% av fyritøkunum hava millum 50 og 69 starvsfólk, 19% hava millum 70 og 99 starvsfólk, meðan 27% av spurdu fyritøkunum hava 100 starvsfólk ella fleiri. Sostatt er hetta ein staðfesting av, at sjálvt størstu fyritøkurnar í Føroyum eru rættuliga smáar, og í altjóða høpi verður meginparturin av føroysku fyritøkunum bólkaðar saman við smáum og miðalstórum fyritøkum. Fyritøkur við færri enn 250 starvsfólkum og einum árligum umsetningi minni enn milliónir verða sambært ES kommissiónini allýstar sum miðalstórar fyritøkur. Smáar fyritøkur hava millum 10 og 49 starvsfólk ella ein umsetning á hægst 53 milliónir um árið. Tað eru bert heilt fáar føroyskar fyritøkur, ið kunnu allýsast sum stórar fyritøkur, og tískil verður støðið í hesi frágreiðing tikið í viðurskiftum, ið viðkoma smáum og miðalstórum fyritøkum Býtið av luttakandi fyritøkum eftir vinnugrein Á myndini til høgru sæst býtið av fyritøkum eftir vinnu. Fyritøkurnar eru bólkaðar í ávikavist fiskivinnu (40%), handilsvinnu (21%), tænastuvinnu (30%) og byggivinnu (9%). Hugt verður eftir, um ávís eyðkenni eru millum vinnurnar, men fyrivarni skal takast fyri hesum, tí fyritøkur í t.d. handilsvinnuni og tænastuvinnuni eru sera ymiskar innanhýsis Býtið av luttakandi fyritøkum eftir fíggjarligu úrslitunum Í hesi kanning eru nøkur av almennu roknskapartølunum frá 2001 til 2004 sett upp fyri útvaldu fyritøkurnar. Hugt verður eftir miðaltølum í tíðarskeiðnum, og kannað verður, um samband er millum nevndararbeiðið og fíggjarligu úrslitini. Roknskapartølini, ið hugt verður eftir, eru ognaravkast og eginpeningsavkast. Ognaravkast og eginpeningsavkast geva eina mynd av, hvussu ávikavist ogn og eginogn verða umsitin. At umsita eginpening felagsins er høvuðsuppgávan hjá nevndini, og tískil eru hesi tøl áhugaverd. Á talvuni í 19

21 høgru síðu eru miðaltøl og býti av ávikavist ognaravkastið og eginpeningsavkastið í úrvaldu fyritøkunum víst. Tá ið hugt verður eftir nevndararbeiði og nevndarsamansetingum, verður samanborið við hesi roknskapartøl. Um talan eru um serlig eyðkenni, verða hesi tikin fram og umrødd Familjufyritøkur Eitt týðandi mynstur í millum føroyskar fyritøkur er, at ein stórur partur av fyritøkunum eru familjufyritøkur, ella fyritøkur, ið eru tengdar at einum ella fáum persónum. Ein av settu spurningunum til stjórarnar ljóðar,»...er talan um eina sokallaða familjufyritøku«. Hóast henda kanning byggir á størstu fyritøkurnar í landinum, hava 51% av stjórunum svarað, at talan er um eina familjufyritøku. 20 Tað eru serliga smærri fyritøkur við færri enn 70 starvsfólkum, ið kunnu bólkast sum familjufyritøkur, men fyritøkur við fleiri enn 70 starvsfólkum svara eisini, at fyritøkan kann sigast at vera ein familjufyritøka. Familjufyritøkur eru sjálvandi ymiskar. Í summum førum, serliga í teimum smáu fyritøkunum, eru eigarar og familjulimir í stóran mun við til at mynda fyritøkuna. Størri fyritøkur verða í størri mun riknar og stýrdar av fólki uttanífrá, men kunnu framvegis sigast at vera ein familjufyritøka.

22 2. Góð virkisleiðsla hvat snýr tað seg um? Góð virkisleiðsla snýr seg um, at samanspælið millum nevnd og stjórn virkar væl og tryggjar, at fyritøkan verður rikin á besta hátt. Hetta verður m.a. gjørt við at hava røttu fólkini í nevndini, við at gagnnýta teirra førleikar og at leggja arbeiðið væl til rættis. Í einum umhvørvi í støðugari menning, altjóðagerð, talgilding og liberaliseringum á kapitalmarknaðinum er tørvurin á vælvirkandi nevndararbeiði øktur seinastu árini. Mangar orsøkir eru til, at ein yrkislig nevnd, ið arbeiðir skipað, skapar virði fyri eina fyritøku 5. Ein vælvirkandi nevnd: tryggjar vøkstur og framhaldandi menning. styrkir um leiðsluna, m.a. hevur leiðslan møguleika at viðgera týdningarmiklar avgerðir saman við royndum og eldhugaðum nevndarlimum, ið kunnu síggja støðuna uttanífrá. er sett saman av nevndarlimum við førleikum, ið leiðslan hevur tørv á. tryggjar gott samstarv millum eigarar og fyritøku, eitt nú í sambandi við at leggja nýggjar ætlanir, ættarliðsskifti, týdningarmiklar íløgur og annars at taka røttu avgerðir í týdningarmiklum støðum. tryggjar, at samstarvið við áhugabólkar er gott, her verður t.d. hugsað um kundar, veitarar, tryggingarfeløg og lángevarar. Hesir áhugabólkar leggja alsamt størri dent á virkisleiðslu í fyritøkunum, ið tey samstarva við. Opinleiki og professionellar arbeiðsgongdir skapa álit og eru ein fortreyt fyri at fáa betri avtalur í lag. tryggjar fíggjarligu viðurskiftini. Í næstu brotunum verður komið inn á viðurskifti, ið viðkoma virkisleiðslu og yrkisligum nevndararbeiði. Gjøgnumgongdin byggir á keldur, ið umrøða nevndararbeiði í smáum og miðalstórum fyritøkur. Høvuðskeldan er frágreiðing, ið Foreningen af Statsautoriserede revisorer hevur givið út í 2004, og sum er gjørd av ríkisgóðkendu grannskoðarunum Anders Bisgaard, Mortensen & Beierholm og Steen Thomsen professari við Handilsháskúlan í Keypmannahavn. Sambært Steen Hildebrandt, ið er viðurkend- 5 God selskabsledelse i mindre og mellemstore virksomheder, s. 5 21

23 ur professari í organisatión og leiðslu, eru hetta fólk, ið hava sera gott innlit í nevndararbeiði í smáum og miðalstórum fyritøkum. TIC hevur eisini útgivið Bestyrelseshåndbogen, ið er ætlað sum eitt hent praktiskt amboð í nevndararbeiðinum. Henda hondbók verður eisini nýtt sum kelda. Aðrar keldur eru bóklingurin»nevndararbeiði«, partafelagslógin, heimasíðan ið er heimasíða hjá einum kervi við royndum nevndarlimum, hvørs endamál er at veita ráðgeving innan nevndararbeiði og harafturat eru ymsar greinar, ið viðgera leiðslu og nevndararbeiði. 2.1 Lógarkarmur Stjórn og nevnd mynda leiðsluna í fyritøkuni Uppgávur hjá nevndini sambært partafelagslógini Uppgávur hjá stjórnini sambært partafelagslógini - Skal taka sær av yvirskipaðu leiðsluni. - Skal tryggja fíggjarligu viðurskiftini, soleiðis at fyritøkuni er lív lagað. - Skal taka sær av avgerðum og tiltøkum, sum eftir umstøðunum eru av stórum týdningi ella óvanligar. - Hevur ábyrgd av, at felagið hevur eina strategi ella ætlan. - Skal taka sær av dagligu leiðsluni - Skal fylgja málum og ásetingum frá nevndini - Skal ikki taka avgerðir ella seta tiltøk í verk, ið eru av stórum týdningi ella óvanlig eftir umstøðunum - Skal tryggja at roknskaparviðurskiftini eru í tráð við fyriskrivaðu reglugerð og umsita ogn felagsins á ráðiligan hátt Kelda: God selskabsledelse i mindre og mellemstore virksomheder, s. 6 Útgangsstøðið fyri góðari virkisleiðslu verður her tikið í partafelagslógini, ið byggir á ein tvístreingjaðan leiðslufrymil, har stjórnin umsitur leiðsluna av dagliga virkseminum, meðan nevndin myndar yvirskipaðu leiðsluna. Allar fyritøkur eru ikki skipaðar sum partafelag, og eiga tískil ikki sambært lóg at hava eina nevnd. Men hesar fyritøkur, til dømis smápartafeløg og áhugafeløg, kunnu eisini hava stórt gagn av eini vælskipaðari virkisleiðslu og nevnd. Um hesar fyritøkur velja at seta eina nevnd, eiga hesar at gera ein nevndarsáttmála, har grundleggjandi viðurskifti verða umrødd Virkisleiðslan skal lagast eftir fyritøkuni og umstøðunum Tá virkisleiðsla verður umtalað, er týdningarmikið at minnast til, at leiðslan av eini fyritøku skal lagast eftir tørvinum hjá fyritøkuni, og hesin tørvur er sera ymiskur frá fyritøku til fyritøku. Viðurskifti, ið gera, at fyritøkur er ymiskar og tískil skulu stýrast ymiskt eru t.d. eigaraviðurskifti, persónlig sambond, stødd, aldur, samfelagsviðurskifti og mentan. Hesi viðurskifti

24 verða her nevnd fyri at undirstrika, at umstøðurnar seta ymisk krøv til virkisleiðslur, og at tað tískil ikki er nakar»rættur«háttur at leiða eina fyritøku Eigaraskarin Ein stórur partur av føroysku fyritøkunum eru sokallaðar familjufyritøkur. Eyðkennið við hesum fyritøkum er, at ein ella fáir eigarar, ið ofta hava tætt persónligt samband ella familjutilknýti, hava stovnað og reka fyritøkuna. Í hesum fyritøkum er eigaraskarin ofta týdningarmesta ognin hjá fyritøkuni. Eigararnir eru ikki bert íleggjarar, men veita arbeiðsmegi og førleikar og eru grundvøllurin hjá fyritøkuni. Hesi viðurskifti krevja eitt gott samstarv millum eigarar og restina av fyritøkuni, men samstundis, at nevndin virkar óheft av stjórnini, sum kann vera ein stór avbjóðing fyri báðar partar Persónlig samanrenning Kelda: God selskabsledelse i mindre og mellemstore virksomheder, s. 7 Í fyritøkum við einum ella fáum eigarum, sita eigararnir ofta í stjórn og nevnd. Eisini eru familjulimir ofta partur av virkseminum og starvast í fyritøkuni ella sita í nevndini. Tískil er neyðugt at gera mun á leiðarum og nevndarlimum, ið koma uttanífrá, og teimum, ið eru knýttir at fyritøkuni innanhýsis. 23 Kelda: God selskabsledelse i mindre og mellemstore virksomheder, s. 7 Um persónlig samanrenning er í millum dagligu leiðsluna í einum felag og eigaran, snýr nevndararbeiðið seg ikki so nógv um at hava eftirlit við stjórnini, men í størri mun um at ráðgeva stjórnini um yvirskipaðu leiðsl-

25 una og at taka sær av sambandinum millum møguligar smáar partaeigarar og lángevarar. Eigaraleiðarar gera ofta ikki greiðan skilnað í millum privat og vinnulig viðurskifti, og hóast hetta er ein av fyrimununum við, at eigaraleiðarin rekur fyritøkuna, setir hesin leiðsluháttur serlig krøv til nevndarlimir, ið koma uttanífrá. Ráðgevar innan virkisleiðslu mæla til, at fyritøkur hava minst tveir nevndarlimir uttanífrá, hóast talan er um familjufyritøkur. Hesir limir mugu seta seg inn í støðuna hjá eigaranum og virða hansara leiklut í fyritøkuni, samstundis sum hesir limir skulu leggja seg eftir at síggja støðuna uttanífrá og ráðgeva hareftir. Hinvegin má eigarin geva nevndarlimum rásarúm til at koma við ráðum, hóast eigarin eigur endaligu avgerðina Stødd á fyritøku Arbeiðsbýtið millum nevnd og stjórn er eisini tengt at støddini á fyritøkuni. Í smærri fyritøkum vísir tað seg ofta, at nevnd og stjórn renna saman. Í slíkum førum fáast nevndarlimir við uppgávur á bæði strategiskum, taktiskum og operationellum støði. Hetta ger, at nevndin kann hava trupult við at halda seg til strategisku uppgávurnar, tí hinar uppgávurnar koma í fremstu røð. So kann eisini vera, um stjórnin hevur serkunnleika á ávísum økjum, men vantar førleikar á øðrum økjum. Í slíkum førum tekur onkur nevndarlimur ofta hesar uppgávur á seg, hóast tað ikki er partur av nevndararbeiðnum. Hetta arbeiðsbýtið er ofta meira skipað í størri fyritøkum. Í størri fyritøkum taka stjórn og starvsfólk sær av uppgávunum á operationellum og taktiskum støði, meðan nevndin tekur sær av strategiskum uppgávum. 24 Tað er einki arbeiðsbýti, ið kann sigast at verða best. Tað eru arbeiðsgongdir, ið hóska best til onkra fyritøku, men ikki til eina aðra. Undir øllum umstøðum er tað av týdningi, at nevndin arbeiðir óheft av stjórnini, fyri at varðveita yvirlitið og møguleikan at arbeiða við strategiskum uppgávum. Tískil setir tað størri krøv til stjórn og nevnd, um talan er um persónligar samanrenningar, ið ofta koma fyri í smáum fyritøkum, familjufyritøkum, ella fyritøkum, ið eru tengdar at einum ella fáum persónum.

26 2.2.5 Gongdin í eini fyritøku Ymisku krøvini til eina virkisleiðslu kunnu eisini verða tengd at, hvussu leingi fyritøkan hevur virkað. Í høvuðsheitum verður sagt, at ein fyritøka fer gjøgnum fýra skeið 6 : 1. Fyrsta skeiðið er íverksetaraskeiðið, har fyritøkan verður stovnað og skal standa sína roynd. 2. Síðani fara nógvar fyritøkur gjøgnum tíðarskeið við vøkstri og menning, har starvsfólkatal og ognir økjast nógv, og tørvur er á at gera umleggingar og at broyta arbeiðsgongdir. 3. Tá vøksturin støðgar, kemur eitt skeið, har virksemið liggur í fastari legu við støðugum rakstraravkasti. 4. Avtøka ella eigaraskifti: Fyritøkan verður avtikin, eigaraskifti fer fram, ella gjøgnumgongur fyritøkan eitt nýtt skeið, t.d kann fyritøkan velja at fara á partabrævamarknaðin. Skiftini millum hesi skeið henda ikki av sær sjálvum, og ein fyritøka fer mangan gjøgnum hesi skeið ótaldar ferðir. Í menningini fer fyritøkan sostatt gjøgnum nógv skeið, har virksemið skiftir frá at vaksa og mennast fyri síðani at koma í eina støðuga legu. Her skal bert staðfestast, at ymsu skeiðini seta ymisk krøv til eina góða virkisleiðslu. Dømi um ymsu skeiðini og avbjóðingar til virkisleiðsluna og nevndina síggjast í talvuni niðanfyri: Kelda: God selskabsledelse i mindre og mellemstore virksomheder, s God selskabsledels i mindre og mellemstore virksomheder, s. 8

27 2.2.6 Samfelagsviðurskifti og mentunararvur Serlig samfelagsviðurskifti og mentanararvur hava avgerandi leiklut í góðari virkisleiðslu. Samfeløg eru ymisk, og tískil ber ikki til at siga, at vit eiga at gera líka, sum eitt nú danir ella íslendingar gera. Í føroyskum fyritøkum eigur støði at verða tikið í serføroyskum viðurskiftum, og virkisleiðsla skal tillagast eftir hesum. Serlig samfelagsviðurskifti eiga tó ongantíð at brúkast sum undanførslur, men skulu heldur síggjast sum avbjóðingar. Sum dømi kann verða nevnt, at serligu smáu viðurskiftini í Føroyum ongantíð eiga at verða brúkt sum undanførsla fyri ikki at finna starvsfólk ella nevndarlimir við viðkomandi førleika. Heldur skal hetta síggjast sum ein serlig avbjóðing til virkisleiðslur, at leggja tíð og orku í at finna fram til fólk við viðkomandi førleikum. Í summum førum kann verða neyðugt at leita út um landoddarnar. 2.3 Yrkisligt nevndararbeiði Ein avgerandi liður í eini vælvirkandi virkisleiðslu er at hava eina vælvirkandi nevnd, ið heilt ella partvís er sett saman av yrkisligum nevndarlimum. Í næstu brotunum verður víst á, hvat ein yrkislig nevnd er, hvør hevur tørv á at hava eina yrkisliga nevnd, og hví ein yrkislig nevnd hevur týdning fyri eina fyritøku, hvørs mál er at mennast og vaksa. Allýsingin av eini yrkisligari nevnd er í hesum sambandi m.a. serliga grundað á, at nevndin er sett saman av fólki við viðkomandi fakligum førleikum, at nevndin veruliga arbeiðir og óheft av leiðsluni, at allir nevndarlimirnir eru skikkaðir og gegnigir, og at nevndin lutvíst er sett saman av uttanhýsis nevndarlimum. At hava eina yrkisliga nevnd er ikki treytað av, at allir nevndarlimirnir fáa nevndarsamsýning Nær er eitt felag búgvið til at hava eina yrkisliga nevnd? Ikki allar fyritøkur hava tørv á at seta eina yrkisliga nevnd. Ungar fyritøkur ella fyritøkur við avmarkaðum virksemi eru ofta ov lítlar til at brúka tíð og orku til skipað nevndararbeiði. Hinvegin eru fyrimunirnir stórir við at hava ein virkna nevnd, serliga í tíðum við nógvum virksemi, í krepputíðum og yvirhøvur tá ætlanir skulu leggjast ella broytast. Tørvurin á eini yrkisligari nevnd er eisini tengdur at eitt nú, hvussu fløkt og vitanartung vinnan er, kappingarumstøðum og váganum, ið er knýttur til virksemið.

28 At seta eina yrkisliga nevnd setir krøv til eigaran, hóast hetta ikki ávirkar eigaraviðurskiftini. Eigarin skal kenna seg kláran av lata onnur fáa innlit í virksemið og tora at lata ábyrgd frá sær, og hetta krevur eina ávísa skiftistíð. Tíð og orka skal leggjast í at velja røttu nevndina, og harafturat skal virkisleiðslan brúka tíð og orku til at orða, hvønn leiklut nevndin skal hava, og hvussu stóra ábyrgd og ávirkan nevndin skal hava. Mannagongdin er at semjast um eina starvsskipan, ið skrivliga lýsir, hvønn leiklut nevndin hevur, soleiðis at krøvini hjá eigarunum samsvara við krøvini, ið nevndin arbeiðir eftir Hví hevur tað týdning at hava eina yrkisliga nevnd? Ein yrkislig nevnd er ein sera virðismikil ogn hjá einum felag. Vøkstur og menning krevur yvirlit og ætlanarlegging, og fyri at tryggja framhaldandi vøkstur og menning er tað ein fyrimunur at hava eina nevnd við skikkaðum fólki, ið kunnu varðveita yvirlitið og veita ráðgeving, eisini tá tað gongur sera skjótt. 7 Flestu stjórar, serliga í eigarafyritøkum, eru serkønir innan eitt ávíst øki, men mangla vitan og royndir innan onnur øki. Tískil er ein yrkislig nevnd væl egnað sum sparringspartnari hjá einum slíkum stjóra. Harafturat er ein yrkislig nevnd ógvuliga virðismikil í krepputíðum, ella tá fyritøkan stendur fyri einum eigaraskifti. Tá ein fyritøka skal virðismetast liggur stórt virði í eini yrkisligari nevnd, ið er virkin. 8 Hon prógvar, at fyritøkan ikki er tengd at fáum persónum, og nevndin er ofta við til at tryggja eina hóvliga yvirtøku Hvussu eigur ein nevnd at verða samansett? Ein nevnd eigur at vera samansett soleiðis, at samlaði førleikin hjá nevnd og stjórn fevnir um neyðuga vitan og førleikar, ið fyritøkan hevur tørv á. Tørvurin á førleikum broytist støðugt, orsakað av skiftandi umstøðum og broyttum virksemi. Samansetingin skal tískil gerast út frá eini greining av førleikatørvinum, ið fyritøkan hevur. Í eigarafyritøkum skulu førleikar hjá eigaranum við í hesa greining og gerast skal greitt, hvussu nógva tíð og orku eigarar hava til nevndararbeiðið Professionelle bestyrelser, s. 4-6 ( 8 Grein:»Dårlig selskabsledelse koster Danmark dyrt«9 God selskabsledelse i mindre og mellemstore virksomheder, s. 12

29 Týdningarmikið er at hava í huga, at valið av einum nevndarlimi hevur størri týdning enn valið av einum týðandi starvsfólki, tískil eigur tíð og orka at leggjast í nevndarsamansetingina. 10 Ráðgevar vísa á, at ein nevndarlimur fyrst og fremst skal veljast eftir førleika, og ikki grundað á partaeigaraviðurskifti, kyn, útbúgving ella tjóðaruppruna. Vanliga er ikki neyðugt at velja persónar við serligum fakligum kunnleika, tí hevur eitt felag brúk fyri serfrøðingahjálp, kann hjálpin keypast uttanífrá. Fólk við hollum royndum og breiðari vitan eru ofta væl egnað sum nevndarlimir, men eisini er týdningarmikið at viðkomandi hevur samstarvsevni og dugir at hugsa strategiskt. Eingin fyritøka er líka, tá metast skal um teir førleikar, sum nevndarlimirnir skulu hava, og tað broytist alla tíðina. Ein háttur at tryggja eina hóskandi nevndarsamanseting er, at leiðslan í fyritøkuni umleið annaðhvørt ár ger eitt yvirlit yvir, hvørjum førleikum tørvur er á. Sambært hesum yvirliti verður mett um nevndarsamansetingina, um hon er nøktandi ella um útskiftingar eiga at verða gjørdar. Tað kann vera ein góð hjálp hjá smærri fyritøkum at fáa ráðgeving um, hvussu nevndin skal samansetast Minst tveir limir uttanífrá Um talan er um ein ella fáar eigarar ella ein stóran partaeigara, ið hevur ein týðandi leiklut í fyritøkuni, er tað ein fyrimunir, at hesin ella hesir sita í nevndini. Hetta er fyri at sleppa undan óneyðugum misskiljingum ella tvørligum arbeiðsgongdum millum nevnd og eigarar. Samstundis mæla ráðgevar innan virkisleiðslu til, at minst tveir nevndarlimir verða valdir, ið hvørki sita í stjórnini, eru partaeigarar, hava familjutilknýti til eigarar ella luttaka í dagliga virkseminum. Bert hesir nevndarlimir hava møguleika at síggja støðuna uttanífrá. Hesir nevndarlimir eiga at taka serliga ábyrgd, tá ið avgerðir millum fyritøku, eigarar ella aðrar nærskyldar persónar skulu takast. Dømi um hetta er m.a. í samband við løn ella treytir um samhandil Bestyrelseshåndbogen, kapitel 3 og professionelle bestyrelser, s. 4 ( 11 God selskabsledelse i mindre og mellemstore virksomheder, s. 22

30 3. Nevndir í størstu fyritøkunum í Føroyum Í hesum parti verða úrslitini av kanningini, sum er gjørd í mars 2006, viðgjørd. Við støði í svarunum frá stjórunum og nevndarformonnunum er møguligt at vísa á, í hvønn mun nevndararbeiði verður brúkt í føroysku fyritøkunum, hvør situr í nevndunum, og hvussu arbeitt verður á nevndarfundum. Endamálið er at lýsa, í hvussu stóran mun størstu fyritøkurnar í landinum brúka nevndararbeiði. Hóast samlaða myndin av føroyskum nevndararbeiði ikki er nøkur dreymamynd, vísir kanningin, at fyritøkur við fleiri enn 100 starvsfólkum ganga á odda og vísa góðan nevndarsið. Á- bendingar um góðan nevndarsið er eisini at hóma millum fyritøkur, ið hava heilt niður í 70 starvsfólk, og onkrar av smærru fyritøkunum hava eisini vælskipað nevndararbeiði, men støðið á nevndararbeiðinum verður alsamt meira ójavnt, smærri fyritøkurnar eru. Gjøgnumgangandi er møguligt at býta fyritøkurnar upp í tveir høvuðsbólkar: Størri fyritøkur (fleiri enn 70 starvsfólk) og smærri fyritøkur (30 til 70 starvsfólk). Serliga smærri fyritøkurnar hava nógv at vinna, um tær viðurkenna týdningin av eini væl samansettari nevnd, ið kann geva stjórnini eitt skikkað mótspæl. 12 Samstundis, sum úrslitini frá leiðslukanningini verða sett fram, verða viðkomandi tilmæli gjørd. Umframt kanningina byggja tilmælini í hesum parti eisini á keldur, ið viðgera nevndararbeiði í smáum og miðalstórum fyritøkum. Keldurnar eru m.a. frágreiðing, ið Foreningen af Statsautoriserede revisorer hevur givið úr í 2004, og sum er gjørd av ríkisgóðkendu grannskoðarunum Anders Bisgaard, Mortensen & Beierholm og Steen Thomsen professara við Handilsháskúlan í Keypmannahavn. Sambært Steen Hildebrandt, ið er viðurkendur professari í organisatión og leiðslu, er hetta fólk, ið hava sera gott innlit í nevndararbeiði í smáum og miðalstórum fyritøkum. TIC hevur eisini útgivið bestyrelseshåndbogen, ið er ætlað Úrslit byggja á kanning, ið Vinnuhúsið hevur latið gjørt. Viðmæli og ráð, ið verða sett fram, byggja á tilfar um nevndararbeiði:»professionelle Bestyrelse«(TIC),»Selskabsledelse i mindre og mellemstore virksomheder«,»dårlig selskabsledelse koster Danmark dyrt«og aðrar greinar,»nevndararbeiði«,»partafelagslógin«, Samrøður við grannskoðarar.

31 sum eitt praktiskt amboð til nevndararbeiði. Aðrar keldur eru bóklingurin»nevndararbeiði«, Partafelagslógin, heimasíðan ið er heimasíða hjá einum kervi við royndum nevndarlimum, hvørs endamál tað er at veita ráðgeving innan nevndararbeiði og ymsar greinar, ið umrøða virkisleiðslu og nevndararbeiði. 3.1 Er stjórnin sinnað at arbeiða langsigtað? Grundarlagið fyri at hava eitt vælvirkandi nevndararbeiði er, at stjórnin er sinnað at arbeiða saman við nevndini og at fylgja málum og ætlanum, ið nevndin leggur. Tískil er tað áhugavert at kanna, í hvussu stóran mun stjórar í føroyskum fyritøkum eru sinnaðir at arbeiða langsigtað. Stjórarnir vórðu bidnir um at gera eina meting av, hvussu stóran prosentpart av arbeiðstíðini hann ella hon nýtir til ávikavist»at sløkkja brennandi bál«,»dagliga raksturin av fyritøkuni«,»fylgja settum málum (stutttíðarmál)«og»arbeiða fram ímóti framtíðarmálum (langtíðarmál)«. Svarini frá stjórunum vísa, at størsti parturin av tíðini (40%) fer til dagliga raksturin av fyritøkuni, og stjórarnir nýta gjøgnumgangandi ikki so nógva orku uppá at loysa trupulleikar, ið brádliga stinga seg upp (14%). Hinvegin nýta stjórarnir 25% av tíðini til stutttíðarmál, ið røkka ein til tveir mánaðir fram í tíðina, meðan 21% av tíðini fer til at arbeiða fram ímóti settum framtíðarmálum. 30 Eingi serlig eyðkenni benda á, at størri ella smærri fyritøkur í størri ella minni mun arbeiða langsigtað. Hóast smærri frávik í svarunum frá stjórunum í fiskivinnuni í mun til aðra vinnu, ber heldur ikki til at siga, at stórvegis munur er millum fiskivinnuna og aðrar vinnur. Samanumtikið eru stjórarnir sinnaðir at arbeiða langsigtað, og tískil er niðurstøðan, at høvuðsgrundarlagið fyri einum vælvirkandi nevndararbeiði er til.

32 3.2 Karmarnir rundanum nevndararbeiði Í hesum parti verður nomið við formligu karmarnar rundanum nevndararbeiði, og sum sambært partafelagslógini eiga at verða fylgdir. Støði verður tikið í partafelagslógini og bóklinginum, ið Føroya Arbeiðsgevarafelag gav út í 2003 og annars øðrum tilfari um nevndararbeiði í smáum og miðalstórum fyritøkum. Yvirhøvur eru formligu karmarnar rundanum nevndararbeiði í lagi í flestu fyritøkunum. Dagskrá og fundarbók Í 91% av fyritøkunum er stjórin við til at leggja dagsskránna. Tó vísir tað seg, at í smærru feløgunum (<50 starvsfólk) er stjórin ofta einsamallur um hetta, men í flestu fyritøkunum gera stjórin og nevndarformaðurin hetta saman. Í 72% av fyritøkunum hevur stjórin tryggjað sær, at nevndarlimirnir eru varugir við sínar skyldur og ábyrgd sambært partafelagslógini. Allar fyritøkur skriva í fundarbók ella frágreiðing eftir hvønn nevndarfund, soleiðis sum lógin fyriskrivar. Serligir upplýsingar Tað hevur týdning, at nevndin hevur atgongd til neyðugar upplýsingar um fyritøkuna. Tískil er tað góður nevndarsiður at hava fastar mannagongdir fyri, hvussu ofta og hvørjar upplýsingar nevndin fær útflýggjað, og hesir upplýsingar skulu handast skrivliga. Ein av týdningarmestu upplýsingunum er frágreiðing um fíggjarligu viðurskiftini, og kanningin vísir, at flestu fyritøkurnar gera hetta. Helmingurin av fyritøkunum veitir nevndarformanninum yvirlit yvir fíggjarligu støðuna hvønn mánaða, meðan 25% av fyritøkunum gera hetta fyri 31

33 ársfjórðingin, uppaftur onnur 25% av spurdu fyritøkunum veita nevndini frágreiðing um fíggjarligu viðurskiftini 6-8 ferðir um árið. Aðrir upplýsingar, ið eru viðkomandi at handa nevndini skrivliga, eru m.a. vørugoymsla, gjaldføri, fíggjarlig viðurskifti, upplýsingar um serligar vágar og yvirhøvur viðurskifti, ið kunnu metast at hava stóran týdning fyri virksemið. Tað er eisini góður siður at gera mannagongdir fyri, at serlig tíðindi verða skrivað út til allar nevndarlimir. Fundartíttleiki Hvussu ofta nevndarfundir skulu haldast, skal lagast eftir tørvinum hjá einstøku fyritøkuni. Útgangsstøðið eru umleið 4 fundir árliga, men í tíðum við serliga nógvum virksemi, fíggjarligum trupulleikum ella í samband við serligar íløgur ella útbygging av virkseminum er tað natúrligt at hava fleiri fundir. Ein virkin nevnd, ið tekur uppgávuna í álvara, heldur tó vanliga fleiri enn 4 fundir. Kanningin vísir, at feløgini í miðal halda 7 nevndarfundir árliga, og at nevndarformenninir nýta í miðal 4 tímar til fyrireikandi arbeiði til ein nevndarfund. Her skal viðmerkjast, at tað bara eru fáar av fyritøkunum, sum bert halda ein nevndarfund árliga. Tað er ábending um, at tað ikki eru sonevnd»tantebestyrelser«, ið bert skriva undir einaferð um árið. 32 Kanningin vísir, at smærri fyritøkur við færri enn 70 starvsfólkum hava færri skipaðar nevndarfundir, meðan stóru fyritøkurnar hava fleiri og meira skipaðar nevndarfundir. Hinvegin kemur eisini fram, at fyritøkur við útlendskum umboðum hava í miðal færri nevndarfundir enn fyritøkur uttan útlendskt umboð, men hesin munur er ikki stórur. Samanumtikið hava flestu feløgini grundleggjandi karmar fyri nevndararbeiði, men hetta sigur tó einki um, hvørt nevndin hevur nakran skipaðan leiklut. Til tess krevst ein starvsskipan, ið lýsir leiklutin millum stjórn og nevnd og ein virkisætlan, sum skal virka sum grundarlag fyri málseting og ætlanarlegging. Hesum verður hugt nærri eftir í næstu brotunum.

34 3.3 Skrivlig starvskipan Sambært partafelagslógini 56,4 skal nevndin í eini starvsskipan taka avgerð um nærri ásetingar fyri sínum virksemi. Í starvsskipanini hjá nevndini kunnu vera ásetingar um viðurskifti sum til dømis, hvussu nevndin skal skipa seg, fundarfráboðanir, dagsskrá, týdningarmiklar avgerðir, gerðabók, gegni og ógegni, tagnarskyldur, uppgávur hjá nevndini, uppgávur hjá stjórnini, gerð av ársroknskapi og partaeigarayvirlit 13. Hóast henda starvsskipan skal fyriliggja skrivliga, sambært partafelagslógini, eru tað framvegis bert 70% av fyritøkunum, ið siga seg hava eina slíka starvsskipan at ganga eftir. Vanlig mannagongd er, at grannskoðanin tryggjar, at allar fyritøkur hava eina slíka formliga starvsskipan, men tá hvørki stjóri ella nevndarformaður gevur hesum gætur, er greitt, at starvsskipanin mangan bert verður gjørd, av tí at lógin fyriskrivar tað, og starvsskipanin hevur tískil ongan veruligan leiklut. Á myndini niðanfyri sæst býtið yvir, hvørjar fyritøkur hava slíka skrivliga starvsskipan, og úrslitini vísa, at serliga smærru fyritøkurnar hava ikki eina slíka starvsskipan. Men tað eru heldur ikki allar tær stóru fyritøkunar, ið siga seg hava eina slíka starvsskipan. Av teimum 70%, sum siga seg hava eina slíka starvsskipan, er ivasamt, um starvsskipanin hevur nakran veruligan leiklut. Grundað á samrøðurnar við stjórar og nevndarformenn hevur starvsskipanin í flestu førum bert formligan týdning. Mælt verður her til, at allar fyritøkur í nógv størri mun brúka og dagføra starvsskipanina, soleiðis at arbeiðið millum nevnd og stjórn verður meira skipað, og at starvsskipanin verður nýtt sum eitt leiðsluamboð Nevndararbeiði, s. 23

35 3.4 Skrivlig virkisætlan Nevndin hevur ábyrgdina av, at felagið hevur eina strategi ella ætlan. Hevur felagið ikki ítøkiligar ætlanir og eingi mál, verður einki at stýra fram ímóti, og tað kann viðføra, at øll úrslit verða mett at vera nøktandi ella nóg góð, eisini tey minni góðu. Ein skrivlig virkisætlan er miðdepilin í samstarvinum millum nevnd og stjórn, eisini í eini eigarafyritøku. Nevndararbeiðið skal byggja á eina skrivliga virkisætlan, og tískil eiga allar fyritøkur at hava eina skrivliga virkisætlan fyri, hvussu felagið skal mennast í framtíðini. Ein virkisætlan er ein ítøkilig lýsing av virkseminum í felagnum bæði í stutttíðar og í langtíðar høpi. Ein slík virkisætlan eigur at gerast operationel. Hetta verður m.a. gjørt við at áseta ábyrgdarøki og tíðarfreistir fyri mál og ætlanir. 14 Tað er ein sannroynd, at umstøðurnar broytast alla tíðina, framtíðin verður ikki altíð sum væntað og ætlað, og tískil er neyðugt at dagføra hesa skrivligu virkisætlan, soleiðis at mannagongdir, mál og ætlanir hjá felagnum samsvara við veruleikan. Á myndini niðanfyri er dømi um eina operationella virkisætlan. Kelda:»Selskabsledelse i mindre og mellemstore virksomheder«34 Einans 50% av stjórunum játta, at ein skrivlig ætlan um, hvussu felagið skal mennast í framtíðini, fyriliggur. 20% av nevndarformonnunum siga tó, at ein slík ætlan hevur verið umrødd á nevndarfundum, men er enn ikki skrivlig. Á myndini á næstu síðu sæst býtið millum talið av starvsfólki í fyritøkunum, og hvørt tey hava eina skrivliga ætlan ella ikki. Her sæst, at tað serliga 14 God selskabsledelse i mindre og mellemstore virksomheder, s. 18 Fyriliggur ein skrivlig virkisætlan? Ja 50% 50% Nei

36 eru smáar fyritøkur, ið ikki hava eina skrivliga ætlan, men at tað eisini eru fyritøkur við fleiri enn 70 starvsfólkum, ið ikki siga seg hava eina skrivliga virkisætlan. Ein skrivlig virkisætlan er eitt hent stýringsamboð, sum eigur at verða raðfest hægri millum virkisleiðslur. Sambært stjórunum og nevndarformonnunum tykist hetta arbeiði at vera í menning, og tilvitanin økist á hesum øki. Tað gerast alsamt fleiri fyritøkur, ið gera slíkar ætlanir, m.a. tí at krøv verða sett um hetta frá fíggjarstovnum í samband við fígging. 3.5 Stødd á nevndunum Ein lítil nevnd kann verða ein fyrimunur hjá eini minni ella miðalstórari fyritøku, tí lønarútreiðslur til nevndarlimir lækka, og ein lítil nevnd hevur lættari við at finna semju 15. Talið av nevndarlimum eigur at verða avmarkað soleiðis, at nevndin ikki verður ein stórur kjakbólkur, ið hevur ilt við at taka endaligar avgerðir. 16 Sambært partafelagslógini er minsta kravið 3 nevndarlimir. Býtið av nevndarlimum í føroysku nevndunum er, at 49% av nevndunum eru mannaðar við trimum limum, í 31% av nevndunum sita 4-5 limir, og í 20% av fyritøkunum sita 6 ella fleiri limir. Tað er yvirhøvur soleiðis, at bert í heilt stóru fyritøkunum eru fleiri enn 5 limir. 15 God selskabsledelse i mindre og mellemstore virksomheder, s Nevndararbeiði, s

37 Støddin á nevndunum er í sjálvum sær ikki avgerandi fyri einum vælvirkandi nevndararbeiði, men neyðugt er, at nevndin er sett saman soleiðis, at allir viðkomandi partar eru umboðaðir, og at førleikastøðið er nøktandi. Summar fyritøkur hava gagn av at hava starvsfólkaumboð í nevndini, aðrar hava gagn av at hava eitt útlendskt umboð, og allar fyritøkur hava gagn av at hava fólk við ymsum førleikum. Undir øllum umstøðum eigur eitt umboð einans at verða valt, um viðkomandi kann verða ein hjálp í nevndararbeiðinum. 3.6 Starvsfólkaumboð Sambært partafelagslógini 49,2 hava starvsfólk í feløgum, sum í miðal hava havt minst 35 starvsfólk í starvi seinastu trý árini, rætt at velja nevndarlimir svarandi til helvtina av øllum hinum nevndarlimunum. Sostatt leggur lógin upp til, at atlit verður tikið til starvsfólkini í eini fyritøku. 21% av spurdu fyritøkunum hava starvsfólkaumboð í nevndini, hóast 95% av spurdu fyritøkunum hava fleiri enn 35 starvsfólk. 36 Fleiri orsøkir eru til, at starvsfólkaumboð ikki verður nýtt í størri mun. Sambært einum royndum nevndarformanni er orsøkin m.a., at smáu føroysku umstøðurnar gera, at eigararnir ikki tora at lata starvsfólk koma við á nevndarfundir av ótta fyri, at hesi ikki halda sína tagnarskyldu. Eisini er vandi fyri, at valdu starvsfólkaumboðini bert hava áhuga í at varðveita arbeiðsplássini uttan at hugsa um, hvat er best fyri fyritøkuna í longdini, og tískil er avmarkað, hvussu stórt gagn hesi gera á nevndarfundum. Hinvegin siga aðrir nevndarformenn, ið sita í nevndum við starvsfólkaumboðum, at hetta er sera gagnligt, tí harvið er møguligt at umrøða viðkomandi viðurskifti, ið bert starvsfólkaumboðini hava innlit í. Dømi um hetta eru ymsar mannagongdir í samband við raksturin og kundatænastu. At taka starvsfólkini við uppá ráð viðførir eisini, at arbeiðsumstøðurnar kunnu gerast betur, og starvsfólkini verða betur upplýst um ymisk viðurskifti. Alt hetta er við til at eggja starvsfólkini.

38 Í Danmark er lógin um starvsfólkaumboð eisini galdandi, men hetta er ikki vanligt í øllum londum. Evnið hevur verið umrøtt í Danmark í samband við útlendskar íleggjarar, tí mett verður, at vandi er fyri, at henda lóggáva ræðir útlendskar íleggjarar. Hetta er ein avbjóðing fyri virkisleiðslur, tí útlendskir íleggjarar duga ofta ikki at síggja fyrimunirnar av at hava starvsfólkaumboð í nevndunum. Neyðugt kann tískil verða at taka evnið upp í samband við samráðingar við útlendskar keyparar fyri at sleppa undan misskiljingum. 17 Samanumtikið kann sigast, at tað eru fyrimunir og vansar við at hava starvsfólkaumboð í nevndunum, men tá ið lógin leggur upp til, at starvsfólk hava ávirkan, vísa úrslitini í hesi kanning, at tilvitanin um hetta er avmarkað. Tilvitanin um møguleikan at hava starvsfólkaumboð skal økjast, men samstundis sum starvsfólk verða upplýst um teirra rætt, eiga starvsfólk at verða upplýst um leiklut og ábyrgd, ið fylgir við teirra rætti. Um starvsfólkaumboðini verða tilvitað um ábyrgd og skyldur og verða áløgd at fylgja hesum, er væntandi at fleiri fyritøkur kunnu fáa gagn av hesum. 3.7 Útlendsk umboð í nevndini Útlendsk nevndarumboð sita í 29% av spurdu fyritøkunum. Tað er sjálvsagt serliga upplagt at hava útlendsk umboð, um fyritøkan útflytur ella hevur virksemi uttanlands, men tað eru eisini stórir fyrimunir við at fáa skikkaða ráðgeving og íblástur frá fólki við royndum uttanlands. Í hesi kanning eru stjórar og nevndarformenn bidnir um at lýsa fyrimunir og vansar við teirra royndum við útlendskum nevndarumboðum. Bæði stjórar og nevndarformenn vísa á nógvar fyrimunir við útlendskum umboðum. At hava eitt útlendskt umboð gevur nógvan íblástur og vitan. 17 Grein:»What are these people doing on my board«, Bókin:»Medarbejdervalgte bestyrelsesmedlemmer en udfordring for dansk selskabsledelse, Heimasíða: 37

39 Hesi umboð hava eina øðrvísi bakgrund og royndir, og tískil eisini ein øðrvísi hugburð til m.a. altjóða marknaðin, menningar- og kappingarviðurskifti. Sostatt er hetta ein háttur at innflyta nýggja vitan. Um útlendskt umboð situr í nevndini, er eisini neyðugt, at nevndararbeiðið er væl skipað, og tað kann eggja nevndarlimir at taka uppgávuna í størri álvara. Millum tey spurdu verður tó stórur dentur lagdur á, at eitt útlendskt umboð ikki verður tikið inn í nevndararbeiðið uttan so, at viðkomandi hevur nakað serligt at geva og er ein hjálp í nevndararbeiðinum. Hóast fyrimunirnir eru nógvir, er talan eisini um ávísar vansar. Fyrst og fremst eru praktiskir tvørleikar við at samskipa nevndararbeiðið, og eyka útreiðslur kunnu eisini verða knýttar at einum útlendskum umboði, m.a. skal roknskapurin umsetast til onnur mál. Tað er eisini vandi fyri samskiftistrupulleikum, um ov stórur munur er á málførleikunum hjá nevndarlimunum. Eisini kann tað tyngja um arbeiðið, um útlendska umboðið hevur ilt við at seta seg inn í serføroysk viðurskifti. Spurningurin um útlendsk umboð í nevndararbeiðinum er kortini áhugaverdur, tí tað vísir seg í hesari kanning, at einasta økið, har tað er møguligt at vísa á beinleiðis samanhang millum ávísa nevndarsamanseting og fíggjarligu úrslitini hjá eini fyritøku, er í sambandi við, at útlendsk umboð sita í nevndini. Fyritøkur við útlendskum umboði hava yvirhøvur hægri ognaravkast og eginpeningsavkast enn fyritøkur uttan útlendskt umboð, og hetta er ein sera áhugaverdur samanhangur. Henda niðurstøða er eisini prógvað í donskum kanningum, ið vísa, at útlendskir nevndarlimir eru virðismiklir Smáu viðurskiftini í Føroyum viðføra, at útboðið av skikkaðum nevndarlimum er avmarkað. Avmarkað er, hvussu mong fólk við vinnuligum royndum, ið ikki á ein ella annan hátt hava samband við onkran kappingarneyta ella á annan hátt eru ógegnig, eru tøk. Við at taka útlendsk umboð við í nevndararbeiðið økist útboðið av skikkaðum nevndarlimum. Samanumtikið vísir hendan kanning, at føroyskar fyritøkur kunnu hugsast at hava stórt gagn av at hava fleiri útlendskar nevndarlimir, og tískil verður 18 Kanning, ið Dansk Industri hevur latið gjørt. Úrslit løgd fram í samband við árligu leiðsluráðstevnuna Grein»Bestyrelsens tanter skal skiftes ud«

40 lagt upp til, at føroysku fyritøkurnar í størri mun gera sær dælt av útlendingum í samband við nevndararbeiðið. 3.8 Kynsbýtið í føroysku nevndunum Fáar kvinnur sita í nevndunum. Í nevndunum, ið hava luttikið í hesi kanning, eru einans 23% av øllum nevndarlimunum kvinnur. Nevndir uttan kvinnuliga umboðan Kynsbýtið millum nevndarlimir Kynsbýtið millum nevndarformenn 56% Menn Kvinnur 77% 23% 97% 3% Í sambandi við at ein nevnd skal birta uppundir vøkstur og menning, verður lagt upp til, at avgerðargrundarlagið er so fjølbroytt sum gjørligt. Hetta er ein av høvuðsorsøkunum til, at kvinnur í størri mun eiga at gerast partur av nevndararbeiðnum í føroysku fyritøkunum. 3.9 Ov fáir limir uttanífrá Úrslitini av kanningini benda gjøgnumgangandi á, at føroyskar fyritøkur hava ov fá fólk uttanífrá, ið virka sum yrkisligir nevndarlimir. Hetta hongur neyvt saman við, at ein stórur partur av føroyskum fyritøkum eru sokallaðar familjufyritøkur ella fyritøkur, ið eru tengdar at einum ella fáum persónum. Hóast kanningin byggir á størstu fyritøkurnar í landinum, mynda sokallaðar familjufyritøkur 51%, og hetta sæst aftur í nevndarsamansetingunum. Í 44% av fyritøkunum situr stjórin í nevndini. Á myndini omanfyri sæst, at annarhvør nevndarformaður hevur familjutilknýti til eigaran av fyritøkuni, og í 58% av fyritøkunum hava ein ella fleiri av nevndarlimunum familjutilknýti til eigaran av fyritøkuni. Sostatt ber til at siga, at sambandið er sera tætt í millum nevnd, stjórn og eigarar. Tað nýtist tó ikki at vera ein vansi, um nevndirnar umframt hesi umboð eisini hava umboðan uttanífrá, sum hvørki er partaeigari, hevur familjutilknýti ella starvast í fyritøkuni. 39

41 Minst tveir limir uttanífrá Mælt verður til, at fyritøkur hava minst tveir limir uttanífrá, ið kunnu virka sum yrkisligir nevndarlimir. Kanningin vísir tó, at lutfalsliga fáar av størstu fyritøkunum í landinum hava nevndarumboð uttanífrá. Heili 42% av fyritøkunum hava onga umboðan uttanífrá sum part av nevndararbeiðinum, 20% hava ein lim uttanífrá, meðan 38% av fyritøkunum hava tveir ella fleiri nevndarlimir, ið ikki hava tilknýti til fyritøkuna. Nevndarformenn eru ymiskir á máli, tá talan er um uttanhýsis nevndarlimir. Fleiri nevndarformenn meta tað vera ein fyrimun, at tað er tætt samband millum nevnd og stjórn, tí hetta ger tað lætt og skjótt at taka trupulleikar upp, og allir limirnar hava gott innlit í virksemið. Hinvegin føra aðrir nevndarformenn fram, at hóast tað er lættari at seta seg niður at fundast og taka trupulleikar upp, vísir tað seg ofta at vera torført at loysa trupulleikarnar. Og hugsast kann, at lættari var at loysa trupulleikar, um umboð uttanífrá var í nevndini. Eisini hava umboð uttanífrá møguleika at síggja virksemið frá einum øðrum sjónarhorni, ið ofta kann gera tað møguligt at arbeiða á einum hægri strategiskum støði. 40 Hvørt fyrimunirnir ella vansarnir eru størri ella minni við at hava umboð uttanífrá er ymiskt frá fyritøku til fyritøku. Yvirhøvur kann tó sigast, at um málið er at menna og vaksa um virksemið, liggja nógvir møguleikar í at hava eina yrkisliga nevnd við limum uttanífrá. Flestu fyritøkur hava sum mál at menna virksemið, soleiðis at avkastið verður mest møguligt, og tískil verður mælt til, at fyritøkur í størri mun hava limir uttanífrá við í nevndararbeiðnum.

42 3.10 Nevndarsamsýning Ein týðandi fortreyt fyri at hava yrkisligar limir í nevndini er, at fyritøkur eru sinnaðar at seta pening av til nevndararbeiðið. 66% av spurdu fyritøkunum veita nevndarlimunum nevndarsamsýning, sostatt eru 34% av størstu fyritøkunum í landinum, ið ikki nýta peningaliga orku til nevndararbeiði. Verður hugt nærri eftir hesum, sæst á myndini til høgru, at serliga smáu fyritøkurnar lata ikki nevndarsamsýning. 60% av fyritøkunum við færri enn 70 starvsfólkum veita ikki nevndarlimum sínum nevndarsamsýning Hetta hongur millum annað saman við, at ikki er neyðugt at veita nevndarsamsýning afturat lønini, tá ið ein stórur partur av nevndini arbeiðir í fyritøkuni til dagligt, ella eru eigarar. Hinvegin brúka størri fyritøkurnar rímiliga stórar upphæddir til nevndararbeiði. Sambært ráðgevum innan virkisleiðslu er ymiskt, hvussu kostnaðarmikil ein yrkislig nevnd nýtist at vera. Tað veldst m.a. um, hvussu fløkt virksemið og vinnan yvirhøvur er, árliga talinum av nevndarfundum, førleikakrøvum, og sjálvsagt hvussu nógv fyritøkan megnar fíggjarliga. Sum dømi kann nevnast, at um yrkisligur nevndarlimur skal hava møguleika at røkja sínar skyldur á nøktandi hátt, má ein árlig samsýning á umleið kr. metast sum lægsta mark 19. Henda upphædd skal síðani faldast við talinum av nevndarlimum, og vanligt er, at nevndarformaðurin fær tvífaldaða samsýning. Størri fyritøkur nýta munandi hægri upphæddir. Mælt verður til, at nevndarsamsýningar verða útgoldnar sum árlig føst løn, og ikki eftir t.d. tal av nevndarfundum ella tímum og»selskabsledelse i mindre og mellemstore virksomheder«s.32

43 Ein yrkislig nevnd er virðismikil Ein av orsøkunum til, at fyritøkur ikki seta pening av til nevndararbeiði, er, at eigararnir hava ilt við at seta tal á týdningin á góðari virkisleiðslu, hóast fleiri dømi eru um hetta. Eitt ítøkiligt dømi, ið vísir virðið av eini yrkisligari nevnd, er í samband við keyp og sølu av eini fyritøku. Ein fyritøka, ið hevur eini yrkisliga nevnd verður virðismett hægri, tí tá veit keyparin, at fyritøkan ikki er bundin at einum ella fáum persónum, og harafturat er nevndin ofta við til at tryggja eina hóvliga yvirgongd. Ein óvirkin nevnd kann eisini føra til einskygda virkisleiðslu, og harvið er vandi fyri, at ein fyritøka ikki gagnnýtir allar møguleikar at økja um inntøkugrundarlagið. Tískil kann talan verða um offurkostnað í samband við mistan vinning 20. Mælt verður til, at virkisleiðslur í størri mun gera offur/gagnmetingar 21 og kostnaðarmetingar av fyrimunum og vansum av at hava eina yrkisliga nevnd Hvussu leingi sita nevndirnar? Í Føroyum er ikki óvanligt, at ein persónur hevur eitt lívsstarv. Ikki er vanligt at gera stórar útskiftingar ímillum starvsfólk í eini fyritøku, og sama mynstrið er galdandi innan føroyskar nevndir. Tá ein fyritøka verður stovnað, skipar eigarin ella eigararnir seg ofta við bæði at sita í leiðslu og nevnd, og mangan er lítil og eingin útskifting í nevndunum, hóast virksemið økist. 42 Hetta sæst aftur við at hyggja eftir, hvussu leingi nevndirnar og nevndarformenninir hava sitið. Í miðal hava nevndirnar sitið í gott 6 ár, og í 27% av fyritøkunum hevur sitandi nevnd sitið í meira enn 9 ár. Nevndarformenn- 20 Grein:»Dårlig selskabsledelse koster Danmark dyrt«21 Hugtakslýsing: Offurgagnsmeting = Cost Benefit Analyse.

44 inir hava í miðal sitið í nevndunum í 11 ár og sum formenn í 9 ár. Hesi tøl vísa, at tað er sera lítil útskifting í føroysku nevndunum. Í smærru fyritøkunum hava bæði nevndarlimir og nevndarformenn gjøgnumgangandi sitið longri. Nevndarlimir eiga í útgangsstøðinum at verða valdir fyri eitt ár. Fyri at ein nevndarlimur skal hava møguleika at røkja sínar uppgávur krevst, at viðkomandi hevur innlit í virksemið, og tí kann tað verða ein fyrimunur, at nevndarlimir sita í fleiri ár. Hinvegin er eisini tørvur á nýhugsan og nýggjum íblástri, og hetta talar fyri, at eitt mark eigur at vera fyri, hvussu leingi ein nevndarlimur kann sita. Summar fyritøkur innføra aldursmark fyri nevndarlimir og aðrar hava eitt hámark fyri, hvussu nógv ár ein nevndarlimur kann sita. Fyrimunir og vansar eru við at seta slík mørk. Fyrimunirnir eru, at harvið slepst undan at siga ein lim upp, men hinvegin kann tað verða óheppið at siga ein dugnaligan nevndarlim upp, tí at hesin er komin upp í pensjónsaldur ella hevur sitið í eitt ávíst tíðarskeið. 22 Mælt verður ikki til at gera slíkar reglur, men hinvegin eiga størri krøv at verða sett til virkisleiðsluna um at gera leypandi eftirmetingar bæði av nevndarformanni, nevndarlimum, nevndararbeiðinum og samstarvinum millum nevnd og stjórn. Ein nevnd eigur eisini umleið annaðhvørt ár at gera ein lýsing av, hvørjum førleikum tørvur er á. Henda førleikalýsing og umrøddu eftirmetingar av nevndararbeiðinum skulu virka sum grundarlag fyri, hvørt nevndarsamansetingin er nøktandi ella útskiftingar eiga at verða gjørdar. Ein nevndarlimur eigur at verða útskiftur, um viðkomandi ikki longur hevur meira at bjóða nevndararbeiðinum. Fylgiskjal nr. 3 er dømi um, hvussu nevndararbeiði kann eftirmetast Førleikar og nevndarlimir Í hesum broti verður komið nærri inn á førleikar hjá nevndarlimunum, og hvørjir førleikar eru avgerandi fyri, at nevndarlimir verða valdir í nevnd. Settir eru tveir spurningar hesum viðvíkjandi og teir eru:»vinarliga ger eina lýsing av hvønn leiklut/førleika, hvør nevndarlimur hevur«og»hvørjir 22 God selskabsledelse i mindre og mellemstore virksomheder, s

45 førleikar, meta tygum, vóru avgerandi fyri, at núverandi nevndarlimir vórðu valdir í nevnd?« Lýsing av førleikum hjá nevndarlimum Fyrsti spurningurin leggur upp til, at nevndarformaðurin lýsir, hvønn leiklut/førleika sitandi nevndarlimirnir hava. Úrslitini av hesum spurningi skulu takast við fyrivarni, tí svarini eru lýsingar, ið kunnu verða truplar at tulka rætt. Úrslitini vísa tó, at førleikastøðið í føroysku nevndunum er gott. Í flestu nevndunum er fakliga umboðanin góð, og umboð við vinnuligum royndum er yvirhøvur eisini væl umboðað. Nevndarlimirnir hava gjøgnumgangandi viðkomandi førleikar, men í mongum førum eru nevndarlimirnir ikki óheftir av fyritøkuni, og tískil væntar eitt óheft umboð í nevndunum Hvat er avgerandi fyri at ein nevndarlimur verður valdur í nevnd? Í innleiðandi partinum í hesi frágreiðing varð víst á, hvussu ein yrkislig nevnd eigur at verða samansett. M.a. varð víst á, at ein nevnd eigur at vera sett soleiðis saman, at samlaðu førleikarnir hjá nevndini og stjórnini fevna um ta vitan og royndir fyritøkan hevur tørv á. Við støði í hesum ljóðar næsti spurningurin soleiðis:»hvørjir førleikar, meta tygum, vóru avgerandi fyri, at núverandi nevndarlimir vórðu valdir í nevnd?«. Svarini til hendan spurning skulu vísa, um nevndarsamansetingin í føroysku nevndunum kann sigast at vera grundað á ávísar førleikar, ið tørvur er á, ella um nevndarsamansetingin er tilvildarlig. 44 Á myndini til høgru sæst eitt yvirlit yvir, hvørjir førleikar nevndarformenn og stjórar meta vóru avgerandi fyri, at sitandi nevndarlimur vórðu valdir í nevnd. Stjórar og nevndarformenn vórðu bidnir um at raðfesta hesar seks valmøguleikar: Partaeigaraviðurskifti, Serligir fakligir førleikar, Viðkomandi vinnuligar royndir, Vinnuligar royndir, Familjutilknýti og endaliga var møguleiki at nevnda onnur viðurskifti og raðfesta hetta.

46 69% av spurdu stjórunum og nevndarformonnunum siga, at partaeigaraviðurskifti er fremsta førleikagevandi orsøkin fyri at sitandi nevndarlimir vórðu valdir. Hini 31% eru javnt býtt millum hinar svarmøguleikarnar, ið eru Serligir fakligir førleikar (11%), Royndir innan viðkomandi vinnu (5%), Vinnuligar royndir (4%) og Familjutilknýti (11%). Familjutilknýti rennur í fleiri førum saman við partaeigaraviðurskiftum, so tískil eru í veruleikanum 80% av stjórum og nevndarlimum, ið siga, at persónlig viðurskifti eru fremsta førleikagevandi orsøk fyri, at sitandi nevndarlimir sita í nevnd. Mynstrið verður alsamt týðiligari, um hugt verður eftir smærru feløgunum við færri enn 70 starvsfólkum. Næstfremsta orsøk, sum stjórar og nevndarformenn meta hevur verið avgerandi fyri valinum av nevndarlimum, er Serligir fakligir førleikar. 43% av teimum spurdu útnevna serligar fakligar førleikar innan lóggeving, roknskap ella annað viðkomandi, sum næstfremstu førleikagevandi orsøk. Hetta vísir, at nevndarlimir í rættuliga stóran mun verða valdir grundað á sín serliga fakliga førleika, t.d. kunnleika innan løgfrøði. Triðja førleikagevandi orsøk eru royndir í viðkomandi vinnu og vinnuligar royndir yvirhøvur. Sambært ráðgevandi serfrøðingum innan virkisleiðslu eru vinnuligar royndir ein av týdningarmestu eginleikunum hjá einum góðum nevndarlimi. Kanningin vísir tó, at hetta er triðfremsta orsøk fyri, at núverandi nevndarlimir í føroysku fyritøkunum eru valdir. Hædd skal takast fyri, at valmøguleikarnir í mongum førum renna saman, tí ein partaeigari hevur ofta hollan kunnleika og drúgvar vinnuligar royndir. Úrslitini skulu tískil ikki takast uttan fyrivarni, men talan er tó um greið eyðkenni. Samanumtikið vísir kanningin, at partaeigaraviðurskifti í sera stóran mun avgera, hvør situr í nevnd, og tískil eru nevndirnar ikki samansettar grundaðar á fakligan førleikatørv. Hinvegin vísti fyrsti spurningurin um førleikar, at flestu av fyritøkunum hava nevndarlimir við viðkomandi førleikum. Trupulleikin er bert, at hesir nevndarlimir ofta hava serligt tilknýti til fyritøkuna, og tískil manglar eitt óheft umboð í nevndunum. Fleiri av nevndarformonnunum eru varugir við hesi viðurskifti, men vísa á, at sera trupult er at fáa skikkaðar nevndarlimir, bæði tí útboðið er avmarkað, men eisini tí, at trupult er at yvirskoða úrvalið av møguligum limum. Hetta bendir á, 45

47 at tørvur er á at fáa eina ráðgevandi tænastu, ið kann veita fyritøkum ráðgeving og uppskot til, hvørjir nevndarlimir uttanífrá kundu verið áhugaverdir at fingið sum part av nevndararbeiðinum Samanumtøka: Tað er ein spurningur um siðvenju Tað eru sjálvsagt fleiri góðar orsøkir til, at nevndararbeiði virkar soleiðis, sum tað ger í Føroyum. Smáu føroysku viðurskiftini, har øll kenna øll, fáa mangan skuldina fyri, at vit ikki virka so professionelt bæði so og so, men høvuðsorsøkin liggur ikki í demografisku viðurskiftunum, men í okkara siðvenju. Tað er siðvenjan»tað, sum vanligt er at gera«, ið avger, hvat vit tora og ikki tora. Rákið innan sølu og keyp av fyritøkum tykist at vinna alsamt størri frama. Her er avgjørt talan um siðvenju, ið flytur seg. Tað er av alstórum týdningi, at føroysk siðvenja innan nevndararbeiði bæði í smáum og miðalstórum fyritøkum fylgir við. Ikki er siðvenja at gera stórar útskiftingar í nevndum, ikki er siðvenja at eftirmeta og endurskoða nevndararbeiðið, ikki er siðvenja at siga nevndarlim upp, og tað er heldur ikki siðvenja at seta ítøkilig krøv til førleikar, arbeiðsbyrðu og gegni í samband við at útinna sína skyldu sum nevndarlimur. Ábendingar eru sostatt um, at tørvur er á eini hugburðsbroyting, men høvuðsgrundarlagið fyri, at henda broyting hendir er, at fjøldin góðtekur, at aðalmálið við at reka virksemi er at fáa hægst møguligan vinning til eigarar. Um hetta er aðalmálið, og eigarar og leiðsla ikki eru bangin fyri at seta orð á hetta og virka eftir hesum, er grundarlag fyri at seta krøv og at gera útskiftingar í nevndum til staðar. 46

48 4. Leikluturin hjá nevndunum Í hesum parti verður komið nærri inn á, hvat arbeitt verður við á nevndarfundum, samstarvinum millum nevnd og leiðslu, og hvønn leiklut nevndirnar hava. Eisini á hesum økjum ber til at býta fyritøkurnar í smærri fyritøkur (< 70 starvsfólk) og størri fyritøkur (>70 starvsfólk), tí yvirhøvur vísir tað seg, at nevndirnar í størri fyritøkunum hava munandi størri leiklut enn nevndirnar í smærri fyritøkunum. 4.1 Arbeiðsøki Í kanningini varð spurt, í hvussu stóran mun arbeitt verður við niðanfyri nevndu økjum á nevndarfundum: at gjøgnumganga roknskapin at hava eftirlit við fíggjarligu viðurskiftunum at tryggja, at mál verða sett at tryggja, at strategiskar ætlanir verða lagdar at hava eftirlit við settum málum og ætlanum at tryggja at sambandið við áhugabólkar er gott (veitarar, kreditorar, samstarvsfelagar, kundar, kappingarneytar o.s.fr.) at viðgera etiskar spurningar s.s. starvsfólkarøkt og umhvørvi at tryggja, at fyritøkan hevur røttu stjórnina Svarmøguleikarnir vóru frá 1 til 6, har 1 merkir, at tað slett ikki verður arbeitt við økinum, meðan 6 merkir, at tað í stóran mun verður arbeitt við økinum á nevndarfundum. Á myndini á næstu síðu síggjast úrslitini, ið vísa, í hvussu stóran mun arbeitt verður við ymisku økjunum. Í frymlinum eru miðaltølini sett upp fyri ávikavist fyritøkur við fleiri enn 70 starvsfólkum, og fyritøkur við færri enn 70 starvsfólkum. 47

49 Kanningin vísir, at tað er ein greiður samanhangur ímillum stødd á fyritøku, og í hvussu stóran mun arbeitt verður við ymisku økjunum á nevndarfundum. Fyritøkur við fleiri enn 70 starvsfólkum hava rættuliga skipað nevndararbeiði, og arbeiða í stóran mun við øllum økjunum, ið spurt verður um. Serliga er vert at leggja til merkis, at hesar fyritøkur siga seg í stóran mun arbeiða við at seta mál, leggja ætlanir og halda eftirlit við settum málum og ætlanum. Nevndararbeiðið í fyritøkum við færri enn 70 starvsfólkum er gjøgnumgangandi ikki so umfatandi. Størsta orkan verður løgd í at gjøgnumganga roknskapin og annars at halda eftirlit við fíggjarligu viðurskiftunum. Í hesum fyritøkum verður ikki nóg nógv orka løgd í at seta mál og leggja ætlanir, og tískil verður mælt til, at eisini smáar fyritøkur í størri mun leggja seg eftir at seta mál og leggja ætlanir. Ein nærri gjøgnumgongd av arbeiðsøkjunum sæst í fylgiskjali Samstarv millum nevnd og leiðslu Fyri at fáa eina mynd av, hvussu samstarvið millum nevnd og leiðslu virkar, eru niðanfyristandandi spurningar settir til ávikavist stjóra og nevndarformann í somu fyritøku: í hvussu stóran mun verða mál (stutttíðarmál) hjá nevndini gjøgnumførd? í hvussu stóran mun verða ætlanir (langtíðarmál) hjá nevndini gjøgnumførd? í hvussu stóran mun leggur nevndin seg út í dagligu leiðsluna?

50 í hvussu stóran mun verður nevndin tikin uppá ráð í samband við týdningarmiklar avgerðir? hvussu stóran týdning hevur nevndararbeiði fyri at tryggja fyritøkuni lív lagað? Samstarv í størri og smærri fyritøkum Á myndini niðanfyri síggjast svarini býtt eftir stødd á fyritøkunum. Fyritøkurnar við fleiri enn 70 starvsfólkum hava gjøgnumgangandi eitt tætt samstarv millum nevndarformann og stjóra. Partarnir tosa saman javnan, men nevndin leggur seg tó ikki stórvegis út í dagligu leiðsluna. Gjøgnumgangandi verður nevndararbeiðið mett at vera av stórum týdningi fyri at tryggja framtíðina hjá fyritøkuni. Í samband við allar størri avgerðir ráðførir stjórin seg við nevndina, og mál og ætlanir hjá nevndini verða gjøgnumgangandi fylgdar. Viðmerkjast skal, at tað sjálvsagt ikki eru allar av størri fyritøkunum, har samstarvið er so gott, men gjøgnumgangandi er hetta mynstrið. Í smærri fyritøkunum við færri enn 70 starvsfólkum, er samstarvið millum nevnd og stjórn eisini gott, men tó er leikluturin hjá nevndini meira avmarkaður. Gjøgnumgangandi verður nevndararbeiðið mett at verða týdningarmikið, og nevndin verður í stóran mun tikin við uppá ráð í samband við týdningarmiklar avgerðir. Í útgangsstøðnum var væntandi, at nevndir í smærri fyritøkum í størri mun løgdu seg út í dagliga virksemið, men sambært svarinum frá stjórum og nevndarformonnum í hesum smærri feløg- 49

51 unum er hetta ikki galdandi. Mál og ætlanir, ið nevndirnar seta, verða ikki fylgd í sama mun sum í størru fyritøkunum, men hetta hongur eisini saman við, at hesar nevndir ikki arbeiða so nógv við at seta mál og leggja ætlanir. 4.3 Stjórar og nevndarformenn Á myndini niðanfyri sæst yvirlit yvir, hvussu ávikavist stjórar og nevndarformenn hava svarað spurningum um samstarvið millum stjórn og nevnd. Gjøgnumgangandi eru stjórarnir og nevndarformenninir rættuliga nøgdir við samstarvið, og svarini frá báðum pørtum eru rættuliga eins. Tó vísir tað seg, at nevndarformenninir meta leiklutin hjá nevndini at vera størri, enn stjórin metir. Hóast hetta meta stjórarnir, at nevndararbeiðið hevur stóran týdning, og miðaltalið fyri svarini frá stjórunum er eitt lítið vet hægri enn miðaltalið fyri svarini frá nevndarformonnunum Opin spurningurin um leiklutin hjá nevndini Stjórarnir og nevndarformenninir eru eisini bidnir við egnum orðum at lýsa leiklutin hjá nevndini í fyritøku teirra. Stjórar og nevndarformenn úr somu fyritøkum eru gjøgnumgangandi samdir um leiklutin hjá nevndini.

52 Sama mynstrið, sum hevur víst seg í fleiri av hinum úrslitunum, verður staðfest her. Stjórar og nevndarformenn í størri fyritøkunum (fleiri enn 70 starvsfólk) siga yvirhøvur, at leikluturin hjá nevndini er at tryggja fíggjarligu viðurskiftini, tryggja menning og at leggja ætlanir/strategi. Hesir stjórar og nevndarformenn brúka ofta orðið»langt sigt«,»menning av felagnum«,»strategi«og»tryggja fíggjarligu viðurskiftini«, og hetta vísir, at hesar nevndir í stóran mun arbeiða við langtíðarmálum og at tryggja, at fyritøkuni er lív lagað. Eisini verður ført fram, at nevndin hevur ábyrgd av setan og uppsøgn av stjóra. Stjórar og nevndarformenn í smærru fyritøkunum (færri enn 70 starvsfólk) velja heldur at lýsa leiklutin hjá nevndini við orðum sum til dømis,»sparringspartnari í samband við dagliga virksemið«,»taka avgerð um stórar íløgur«og»at hava eftirlit við roknskapi«. Tað eru eisini onkrir av hesum stjórum og nevndarformonnum, ið nevna orðið strategi, men ikki í stóran mun. Hetta staðfestir, at nevndirnar í størri fyritøkunum við fleiri enn 70 starvsfólkum arbeiða á einum hægri strategiskum støði enn nevndir í smærri fyritøkunum. Stóri munurin er í samband við at seta mál og leggja ætlanir. Á hesum øki arbeiða nevndirnar í smærri fyritøkunum í minni mun enn nevndirnar í størru fyritøkunum. 51

53 5. Samanumtøka: Nevndararbeiði í størstu fyritøkunum í Føroyum Endamálið við hesi frágreiðing er at staðfesta, um føroysku nevndirnar kunnu sigast at hava skipað nevndararbeiði, um føroysku nevndirnar eru settar saman soleiðis, at tørvur felagsins innan øll viðkomandi øki er uppfyltur, og um feløgini kunnu metast at vera til reiðar at taka við øllum avbjóðingum, ið framtíðin kann hugsast at bjóða. Kanningin hevur víst greiðar ábendingar um, at serliga størri fyritøkur hava skipað nevndararbeiði. Á talvuni niðanfyri er víst á høvuðsniðurstøður, og hesar verða síðani lýstar nærri. Virkisleiðsla samspæl millum nevnd og stjórn 52

54 5.1 Formligu viðurskiftini Kanningin hevur víst, at formligu viðurskiftini, sum lógin ásetir, í stóran mun verða fylgd, tó við einum avgerandi undantaki. Feløgini hava skipaðar nevndarfundir, og eftirlit verður hildið við roknskaparviðurskiftunum, men ov fáar fyritøkur hava skrivliga starvsskipan, har nærri ásetingar fyri nevndararbeiðið gjølliga eru lýstar. Bert 70% av fyritøkunum siga seg hava eina starvsskipan, og ivasamt er, um fyritøkurnar dagføra og brúka hesa starvsskipan í samarbeiðnum millum nevnd og stjórn. Onkrar av heilt smáu fyritøkurnum við umleið 30 starvsfólkum kunnu als ikki sigast at uppfylla formligu krøvini fyri at hava nevndararbeiði, men hetta er ein lutfalsliga lítil partur. 5.2 Nevndarsamanseting Nevndarsamansetingin í føroysku nevndunum er merkt av, at stórur partur av fyritøkunum eru sokallaðar familjufyritøkur, og yvirhøvur er manglandi tilvitan um týdningin av eini rætt samansettari nevnd, og eisini er manglandi siðvenja innan kravseting og útskifting í nevndum. Hesi viðurskifti viðføra, at nevndirnar bert partvís eru samansettar grundaðar á førleikatørvin hjá felagnum. Høvuðsorsøkin til, at sitandi nevndarlimir sita í nevnd, eru partaeigaraviðurskifti, og yvirhøvur er vantandi faklig umboðan uttanífrá í nevndunum. Fyritøkur við fleiri enn 70 starvsfólkum hava í størri mun fólk uttanífrá, og kunnu í størri mun sigast at hava yrkisligt nevndararbeiði. Fyritøkur við færri enn 70 starvsfólkum hava gjøgnumgangandi fáar nevndarlimir uttanífrá, og talan er í stóran mun um persónligar samanrenningar ímillum eigarar, starvsfólk og nevndarlimir. Sitandi nevndarlimir í feløgunum hava yvirhøvur viðkomandi førleikar og royndir, men ein ov stórur partur av nevndarlimunum hevur serligt tilknýti til fyritøkuna, og hetta ger tað trupult at halda nevndararbeiðið á einum strategiskum støði. Lagt verður her upp til, at feløg leggja seg eftir at hava fjølbroytni í nevndarsamansetingini og brúka møguleikarnar, ið liggja í uttanhýsis nevndarlimum, yrkisligum nevndarlimum, útlendskum nevndarlimum, starvs- 53

55 fólkaumboðum og øktari kvinnuligari umboðan. Hetta krevur, at feløg raðfesta nevndararbeiði høgt og leggja tíð og orku í at finna fram til røttu nevndarsamansetingina við viðkomandi førleikum. Mælt verður eisini til, at feløg gera offurgagnsmetingar (Cost Benefit Greiningar) av fyrimunum og vansum við at seta yrkisligar nevndarlimir. Kanningin hevur víst, at fyritøkur, ið hava útlendsk umboð í nevnd, hava hægri ognar- og eginpeningsavkast, og hetta er eitt dømi um, at tað kann loysa seg at brúka pening uppá yrkisligar nevndarlimir. Mælt verður eisini til, at tíð og orka verður sett av til kravseting og eftirmetingar av nevnd, stjórn og samstarvinum partanna millum. Í fylgiskjali 3 eru sett fram dømi um, hvussu hesar eftirmetingar kunnu gerast. Sostatt vísir henda kanning, at hóast flestu fyritøkur hava fólk við viðkomandi førleikum í nevndunum, er møguligt at menna nevndarsamansetingarnar á fleiri økjum, soleiðis at nevndirnar í størri mun eru samansettar grundaðar á fakligar førleikar, við fólki uttanífrá og soleiðis, at nevndarsamansetingin er fjølbroytt. 5.3 Nevndararbeiðið og framtíðin Fyri at tryggja at fyritøkuni er lív lagað er týdningarmikið, at nevndir arbeiða við at seta mál og leggja langtíðarætlanir. Fyritøkur við fleiri enn 70 starvsfólkum gera hetta, meðan smærri fyritøkur ikki arbeiða við hesum í nóg stóran mun. 54 Lagt verður her upp til, at málseting og ætlanarlegging verður ein meira skipaður partur av nevndararbeiðnum. Hetta kann til dømis gerast við at hava eina skrivliga virkisætlan, ið er dagførd og operationell. Henda kann sostatt virka sum stýringsamboð hjá nevnd og stjórn. Tað eru bert 50% av fyritøkunum, ið hava eina skrivliga virkisætlan, og sostatt hevur ein stórur partur av fyritøkunum nógv at vinna við at menna hendan partin av nevndararbeiðnum. Úrslitini benda annars á, at flestu nevndir halda eftirlit við fíggjarligu viðurskiftunum, ið er ein av týdningarmestu uppgávunum hjá nevndini. Yvirhøvur tykist samstarvið millum nevnd og leiðslu gjøgnumgangandi at

56 virka væl, og nevndararbeiði verður eisini gjøgnumgangandi mett at hava stóran týdning í samband við at tryggja, at fyritøkuni verður lív lagað. Samanumtikið vísir kanningin, at nevndirnar eru við til at menna feløgini og brynja tey til framtíðina, men kanningin vísir eisini, at eyka orka kann nýtast á fleiri økjum fyri at menna nevndararbeiðið og brynja fyritøkurnar til avbjóðingar, ið framtíðin kann hugsast at bjóða. 55

57 6. Nevndararbeiði í fyritøkum við færri enn 30 starvsfólkum Ein kvalitativ kanning er gjørd av smærri feløgum við færri enn 30 starvsfólkum. Henda kanning byggir á samrøður við tríggjar grannskoðarar, ið hava drúgvar samstarvsroyndir við smærri feløg. Endamálið við hesi kanning er at fáa eina yvirskipaða mynd av, í hvussu stóran mun hesi feløg brúka nevndararbeiði, og hvørt hesar fyritøkur yvirhøvur eiga at brúka tíð og orku til nevndararbeiði. 6.1 Hava smærri fyritøkur brúk fyri eini vælvirkandi nevnd? Sambært grannskoðarunum er sera ymiskt, um smærri fyritøkur kunnu sigast at hava brúk fyri eini skipaðari nevnd. Hetta er m.a. ein spurningur um, hvussu dugnalig og sjálvstøðug stjórnin er. Stjórnin í smærri fyritøkum hevur ein avgerandi leiklut, og tískil eru førleikarnir hjá stjórnini fremsta fortreytin fyri, at smærri fyritøkur klára seg væl. Um talan er um dugnaliga stjórn í einum lutfalsliga lítlum felag, kann tað vera ein fyrimunur, at hon ikki skal nýta tíð og orku til at kunna nevndina um øll viðkomandi viðurskifti og ráðføra seg. Um stjórnin hinvegin ikki hevur breiðan førleika, og talan t.d. er um ein stjóra við serkunnleika innan eitt ávíst øki, er týdningurin av eini nevnd stórur. Støddin á eigaraskaranum er eisini av týdningi, tá ið metast skal um, hvørt eitt felag hevur gagn av eini nevnd. Tað gerst alsamt meira vanligt, at persónar, ið ikki hava serligt tilknýti sínámillum, stovna eina fyritøku saman. Í slíkum førum er týdningarmikið við eini vælvirkandi nevnd, hóast virksemið er avmarkað. 56 Vinnan, ið felagið virkar í, hevur eisini ávirkan. Summar fyritøkur, ið hava avmarkað virksemi, men sum virka í eini vinnu við høgum vága ella í eini vitanartungari vinnu kunnu hava gagn av eini skipaðari nevnd. Aðrar fyritøkur, hava rímiliga stórt virksemi við nógvum fólki í starvi, uttan tó at hava stóran tørv á einari virknari nevnd.

58 Grannskoðararnir eru á einum máli um, at smærri feløg yvirhøvur kunnu hava stórt gagn av eini vælvirkandi nevnd, um stjórnin er til reiðar at samstarva. Tískil er tað týdningarmikið, at fyritøkur eru tilvitaðar um hesar møguleikar. Ov nógvar fyritøkur bíða ov leingi við at seta eina yrkisliga nevnd. Virksemið veksur, men mannagongdir innan virkisleiðslu fylgja ikki við. 6.2 Hvør situr í nevdunum? Trupult er at geva eina rætta mynd av, hvør situr í hesum nevndum. Men flestu smærri feløg virka sum sokallaðar familjufyritøkur ella fyritøkur, ið eru tengdar at einum ella fáum persónum. Her er tað tískil serliga eigarar, familjulimir ella onkur vinur, ið situr í nevndini. Um talan er um uttanhýsis nevndarlimir, er ofta talan um advokatin hjá felagnum, ið situr sum nevndarformaður. Summar av fyritøkunum hava onkran lim við drúgvum vinnuligum royndum, men hetta er ein sera lítil partur av fyritøkunum, ið hava slíka umboðan. 6.3 Hvussu er nevndararbeiðið skipað? Munur er á, hvussu nevndararbeiðið formliga er skipað, og hvussu hetta virkar í veruleikanum. Flestu av smærri fyritøkunum uppfylla formligu treytirnar sambært partafelagslógini, og eisini verða roknskaparlig krøv í stóran mun fylgd. Tá talan er um veruligt nevndararbeiði, meta grannskoðararnir tó ikki, at talan er um skipað viðurskifti. Tær smáu fyritøkurnar hava gjøgnumgangandi ikki skipað nevndararbeiði, har nevndarlimir sita á fundi, seta mál og leggja ætlanir. Grannskoðararnir leggja tó allir dent á, at hóast hesar smáu fyritøkur ikki hava skipað nevndararbeiði, merkir tað ikki, at uppgávur sum at áseta mál, leggja ætlanir o.a. liggja á láni. Nevndararbeiðið verður gjørt, men arbeiðið er ikki skipað. Tað merkir, at mál, ætlanir og strategi verða ikki sett út í kortið í samráð við umboð uttanífrá, men einamest av eigarunum sjálvum. 6.4 Eru broytingar hendar seinastu árini? Samanumtikið kann sigast, at hendar eru nógvar broytingar seinastu árini. Nýggja partafelagslógin setir krøv til feløgini, og hesi krøv verða hildin í 57

59 alsamt størri mun. Serliga verða formligu roknskaparkrøvini og krøv um avlegging av roknskapi fylgd í nógv størri mun nú enn fyrr, m.a. tí Skráseting Føroya hevur eftirlit við hesum. Ein grundleggjandi hugburðsbroyting er eisini hend í kjalarvørrinum av nýggju skattalógini. Lægri partafelagskatturin hevur viðført, at fyritøkurnar í nógv størri mun leggja seg eftir at vinna pening. Áður løgdu fyritøkur seg alt ov nógv eftir at avmarka skattin, og gjørdu íløgur við hesum fyri eyga, men hugburðurin er broyttur munandi á hesum øki. Um nøkur broyting er hend, ið viðkemur veruliga nevndararbeiðinum, duga grannskoðararnir ikki at meta um við vissu, men gjøgnumgangandi hava smærri fyritøkur við millum 10 til 30 starvsfólkum lítið og einki skipað nevndararbeiði. 6.5 Samanumtøka: Nevndararbeiði í feløgum við færri enn 30 starvsfólkum Smáar fyritøkur við færri enn 30 starvsfólkum hava lítið skipað nevndararbeiði, m.a. tí hesar fyritøkur ikki hava tørv og umstøður til tess. Hóast hesa sannroynd, verður her mælt til, at eisini smærri fyritøkur í størri mun eru tilvitaðar um fyrimunir við at hava skipað nevndararbeiði, og fyrimunir við at fáa yrkisligar nevndarlimir uttanífrá inn í virksemið. Um henda tilvitan økist er væntandi, at feløg eru skjótari at umstilla seg, tá ið virksemið økist ella broytist, og at virkisleiðsla og mannagongdir verða umskipaðar í tráð við økt virksemi. 58

60 7. Útbúgvingarstøði hjá føroyskum stjórum og nevndum Í leiðslukanningini, ið varð gjørd í 1998, varð staðfest, at tørvur er á fleiri útbúgvingarmøguleikum fyri leiðarar í Føroyum. Hóast hesa niðurstøðu, tykist lítið at vera hent á økinum, og tískil er áhugavert at taka evnið uppaftur í samband við hesa leiðslukanning. Í hesum parti verður útbúgvingarstøðið millum føroyskar stjórar og nevndarformenn umrøtt, og spurt verður, um stjórar og nevndarformenn meta tørv vera á fleiri útbúgvingarmøguleikum. 7.1 Fakligir førleikar hjá stjórum Í frágreiðingini um útbúgving og gransking, ið strategibólkurin hjá Føroya Arbeiðarafelag hevur gjørt í sambandi við Visjón 2015, verður ført fram, at so nógvir borgarar sum gjørligt skulu fara undir hægri lestur. Samanbera vit okkum við grannalondini, fær næstan annar hvør borgari í Finnlandi og meira enn triði hvør í hinum grannalondunum sær eina hægri útbúgving 23. Hóast veruliga talið ikki er staðfest í Føroyum, verður í frágreiðingini um útbúgving mælt til, at málið í Føroyum eigur at verða, at annarhvør borgari fer undir hægri lestur. Hvussu er støðan so millum stjórarnar í størstu fyritøkunum í Føroyum? Á myndini til høgru verður greinað, hvussu útbúgvingarstøðið er millum stjórar í Føroyum, og tað sæst, at støðan er rímilig. 39% av stjórunum hava eina hægri longri útbúgving, ið er 4 ár ella longri, meðan onnur 16% av stjórunum hava ein miðal langa hægri útbúgving. Seinastu 45% hava eina styttri hægri útbúgving, eru faklærd ella hava onga útbúgving eftir mið- 23 Frágreiðing um útbúgving í samband við Visjón 2015, ið Vinnuhúsið hevur givið út 59

61 námsskúla. Ábendingar eru um, at ein partur av teimum spurdu hava misskilt spurningin, og tí skulu hesi tølini takast við einum lítlum fyrivarni. Fyri at rætta møguligar misskiljingar, verður her víst til júst somu tøl, ið Petur Petersen er komin fram til í síni leiðslukanning. Kanningin hjá Petur Petersen byggir á navnleys svar frá 55 stjórum í privatu vinnuni, og vísir, at 29,1% av stjórunum hava ein longri hægri útbúgving, ið er 4 ár ella longri Endurútbúgving Ein nýggj vísindalig kanning frá februar 2006, ið byggir á upplýsingar frá leiðarum kring allan knøttin, vísir, at um ein leiðari skal megna at klatra upp eftir tignarstiganum í eini fyritøku og menna seg sum stjóri, hevur leiðarin tørv á at ogna sær nýggjar førleikar og broyta atburð fyri at vera effektivur í nýggja leiklutinum 25. Sambært kanningini vísir tað seg, at dugnaligir leiðarar antin verða bendir ella enda á einum síðuspori, tí teir ikki megna at menna seg persónliga og sínar fakligu førleikar og at laga seg eftir nýggjum krøvum og arbeiðsuppgávunum, sum leiðarastarvið viðførir. Við støði í hesum er áhugavert at kanna, um føroyskir stjórar hava nomið sær endurútbúgving ella skeið innan leiðsluførleika. Á myndini omanfyri sæst, at 70% av stjórunum hava nomið sær okkurt slag av endurútbúgving ella skeið innan leiðsluførleika. Fyri stóra meirilutan av hesum er talan bert um fá skeið og ikki veruliga endurútbúgving. Tølini geva tó ábendingar um, at leiðarar eru opnir fyri at ogna sær nýggja vitan og at menna seg sum leiðarar Tørvur á útbúgvingarmøguleikum fyri leiðarar Stjórarnir vórðu eisini spurdir um, um teir meta, at útbúgvingarmøguleikarnir fyri leiðarar í Føroyum eru nøktandi. Hesum eru stjórarnir ymiskir á máli um. 24 Leiðslukanningin»Top Management Competencies«, ið Petur Petersen hevur gjørt í »I en verden hvor det mest konstante er stigende usikkerhed, øges virksomhedernes behov for strategisk klarhed. Det dokumenterer undersøgelse fra Center for Ledele.«

62 52% av stjórunum meta, at útbúgvingarmøguleikar í Føroyum eru nøktandi, og at grundarlag ikki er fyri fleiri útbúgvingarmøguleikum. Hesir vísa á fyrimunir við, at leiðarar fara uttanlands at ogna sær nýggja vitan og íblástur. Onnur 39% meta ikki at útbúgvingarmøguleikar eru nøktandi, og kundu hugsað sær, at møguleikarnir vóru betri. Núverandi útbúgvingarmøguleikar, sum Handilsskúlin bjóðar fram, eru: Akademimerkonom (har møguleiki er at lesa innan leiðslu), HD-útbúgvingin og Master of Management útbúgvingin, sum er ein master-útbúgving innan leiðsluførleika. Hesir útbúgvingarmøguleikar skulu sjálvsagt áhaldandi mennast, og ynskiligt var, at bæði HD-útbúgvingin og akademimerkonom-útbúgvingin høvdu størri útboð av leiðslugreinum, men yvirhøvur er hetta eitt hóskandi útboð til føroysk viðurskifti. Sambært stjórunum átti útboðið av skeiðum at verið betur skipað og lagt til rættis eftir tørvinum hjá føroysku leiðarunum. Sambært stjórunum hava tey skeið, ið hava staðið teimum í boði, verið ov grundleggjandi, og neyðugt er tískil við færri skeiðum, sum eru á hægri ástøðiligum støði, og sum eru beinrakin og viðkomandi fyri júst teirra tørv. 7.2 Fakligir førleikar hjá nevndarformonnum Fakliga bakgrundin hjá nevndarformonnunum í størstu fyritøkunum í Føroyum er gjøgnumgangandi á hægri støði enn fakliga bakgrundin hjá stjórunum. Á myndini til høgru sæst, at 70% av nevndarformonnunum hava eina langa akademiska útbúgving, ið er longri enn 4 ár. Sostatt hevur stóri meirilutin av nevndarformonnum eina lutfalsliga langa fakliga bakgrund. 69% av nevndarformonnunum hava luttikið á skeiði ella aðrari førleikagevandi útbúgving innan nevndararbeiði, men hjá 61

63 flestu nevndarformonnunum hevur talan bert verið um eitt ella fá grundleggjandi skeið Tørvur á útbúgvingarmøguleikum fyri nevndarlimir Heili 88% av nevndarformonnunum meta ikki, at útboðið av skeiðum ella øðrum førleikagevandi tiltøkum fyri nevndarlimir er nøktandi í Føroyum. So hóast flestu nevndarformenn eru rímiliga væl fyri fakliga, vísir kanningin, at stórur tørvur er á førleikagevandi virksemi innan nevndararbeiði. Flestu nevndarformenninir hava nógv uppá hjarta til spurningin um útbúgvingarmøguleikar fyri nevndarlimir í Føroyum. Tørvur er á einum breiðum úrvali av skeiðum bæði fyri royndar og óroyndar nevndarlimir. Skeiðini skulu m.a. fevna ujm grundleggjandi viðurskifti innan viðkomandi lóggávu, mannagongdir og leiðsluamboð í samband við nevndararbeiði, týdningin av samstarvinum millum nevnd og stjórn, og eisini er stórur tørvur á skeiðum á høgum støði, ið viðgera strategiskar spurningar og ætlanarlegging. 7.3 Felagskapur fyri leiðarar Spurningurin er so, hvør skal leggja hetta til rættis, soleiðis at føroyskir leiðarar hava best møgulig viðurskifti. 64% av spurdu stjórunum halda, at tørvur er á einum felagsskapi ella portali fyri føroyskar leiðarar. Endamálið við hesum skuldi verið at tryggja leiðarum góð viðurskifti og ein møguleiki hjá leiðarum at deila vitan. Spurdu stjórarnir eru tó ósamdir um, hvussu hetta skuldi verið framt í verki. 62 Meginparturin av stjórunum hava vánaligar royndir av at býta sína vitan og royndir við aðrar leiðarar í Føroyum. Viðurskiftini eru smá, og tað tykist sum kortini verða hildin ov tætt inn móti bringuni, og eingin ynskir at vísa síni kort fyri kappingarneytunum. Hetta er skilligt, men tað er tó stórt spell, at før-

64 oyskir leiðarar skulu verða við sviðusoð á hesum øki. Í øðrum londum, ið vit javnan samanbera okkum við, eru flestu leiðarar partur av onkrum felagsskapi, har møguleiki er fyri at kjakast um ymisk viðurskifti og læra hvør av øðrum. Henda kanning prógvar, at føroyskir leiðarar hava ein tørv á hesum. 7.4 Samanumtøka: Útbúgving Samanumtikið vísir kanningin, at tørvur er á útbúgvingarmøguleikum fyri bæði leiðarar og nevndarlimir. Ein meiriluti av stjórunum meta ikki, at grundarlag er fyri fleiri útbúgvingarmøguleikum fyri leiðarar í Føroyum, og tískil er meira hóskandi at útbjóða skeið. Sambært stjórunum skulu hesi skeið leggjast soleiðis til rættis, at útboðið av skeiðum verður minni, soleiðis at skeið, ið verða útbjóðað, eru á høgum støði. Kanningin vísir eisini, at stórur tørvur er á útbúgvingarmøguleikum hjá nevndarlimunum. Tørvur er á einum breiðum úrvali av skeiðum, bæði til royndar og óroyndar nevndarlimir. Hetta skal økja um útboðið av skikkaðum nevndarlimum. 64% av stjórunum siga, at tørvur er á einum felagskapi ella portali, ið skal gera tað møguligt hjá leiðarum í Føroyum at býta vitan sínámillum. 63

65 Fylgiskjal 1 Spurningar um førleikar 1. Hvat er títt føðiár? 2. Hvat er hægsta førleikagevandi útbúgving, tú hevur lokið aftan á fólkaskúla/miðnámsskúla? Eingin Faklærdur Innanhýsis útbúgving Styttri hægri útbúgving (1-2 ár) Miðallong hægri úbúgving (2 1 /2-3 1 /2 ár) Longri hægri útbúgving (4 ár ella longri) Onnur útbúgving 3. Hevur tú nomið tær útbúgving, endurútbúgving ella skeið innan leiðsluførleika? Ja Nei 3.1 Um ja, hvat? (Tilskila vinarliga, um talan er um skeið og tílíkt ella formella útbúgvning) 3.2 Um nei, hví ikki? 4. Metir tú, at útboðið av slíkum útbúgvingarmøguleikum í Føroyum er nóg stórt? Ja Nei 5. Um nei, hevur tú nakað hugskot til hvørjir útbúgvingarmøguleikar høvdu verið hentir hjá tær sum leiðara? Heldur tú, at tað er tørvur á onkrum felagsskapi ella portali fyri leiðarar í Føroyum? Ja Nei 6. Hvussu nógv ár hevur tú verið í hesi fyritøku? Hvussu nógv ár hevur tú verið stjóri í hesi fyritøku? 8. Hvussu nógvar tímar arbeiðir tú í miðal um vikuna? Á arbeiðsplássinum Heima 9. Hvussu nógv fólk sita í leiðsluni? 10. Hvørjar fakligar førleikar hava hini, ið sita í leiðsluni?

66 Spurningar um dagliga arbeiðið 11. Vinarliga ger eina meting av, hvussu stóran prosentpart av tíni arbeiðstíð tú nýtir til niðanfyri nevndu øki: Loysa trupulleikar, ið brádliga stinga seg upp»sløkkja brennandi bál«dagliga raksturin av fyritøkuni Fylgja settum málum (stutttíðarmál) Fylgja/arbeiða fram ímóti framtíðarætlanum (langtíðarmál) Spurningar um nevndararbeiði 12. Hvussu leingi hevur núverandi nevnd sitið 13. Hvørjir førleikar, metir tú, vóru avgerandi, tá ið nevndin varð vald? (um tú nevnir fleiri førleikar, vinarliga raðfest; har 1 hevur størst týdning og 6 hevur minst týdning) Partaeigaraviðurskifti Serligir fakligir førleikar (innlit í løgfrøði, roknskap, fíggjarligt virksemi) Viðkomandi fakligir førleikar innan ta vinnu, ið fyritøkan virkar (innlit í marknaðar- og kappingarvirðurskifti) Vinnuligar royndir Familjutilknýti Annað 14. Er nakað útlendskt umboð í nevndini? Ja Nei Um ja, vinarliga lýs hetta samstarv og greið frá fyrimunum og vansum við at hava eitt útlendskt umboð: 16. Ert tú við til at leggja dagskránna fyri nevndarfundir? Ja Nei

67 17. Hevur tú tryggjað tær, at allir nevndarlimirnir eru varugir við sínar skyldur og sína ábyrgd sambært partafelagslógini? Ja Nei 18. Fyriliggur ein starvsskipan, ið viðger arbeiðsbýtið millum stjórn og nevnd, og hvørjar heimildir partarnir hava? Ja Nei 19. Fyriliggur ein skrivlig strategi fyri, hvussu felagið skal mennast í framtíðini? 20. Er henda viðgjørd í nevndini? 21. Í hvønn mun heldur tú, at tað eru mál (stutttíðarmál) hjá nevndini, ið verða gjøgnumførd í dagliga arbeiðnum? Ja Ja Nei Nei Slett ikki Í stóran mun 22. Í hvønn mun heldur tú, at strategiskar ætlanir (langtíðarmál) hjá nevndini verða fylgdar? Slett ikki Í stóran mun 23. Í hvønn mun heldur tú, at nevndin leggur seg út í dagligu leiðsluna? Slett ikki Í stóran mun 24. Í hvønn mun heldur tú, at nevndin verður tikin við upp á ráð í sambandi við týdningarmiklar/óvanligar avgerðir? Slett ikki Í stóran mun 25. Hvussu stóran týdning, metir tú, at nevndararbeiðið hevur í sambandi við at tryggja framtíðarútlitini hjá fyritøkuni, soleiðis at fyritøkuni er lív lagað? Slett ikki Í stóran mun Hava tað verið støður seinastu árini, har nevndin hevur havt avgerandi ávirkan á viðurskifti s.s. stórar íløgur, framtíðarætlanir, setan av stjórn? 27. Vinarliga lýs tey øki/viðurskifti, ið tú metir nevndina hava avgerandi týdning fyri:spurningar um partaeigaramentan Ja Nei

68 Spurningar um partaeigaramentan 28. Í sambandi við at tosað verður um partaeigaramentan, hvat heldur tú um møguleikan at økja um eginpeningin hjá tykkum við at fáa fleiri partaeigarar? Spurningar starvsfólkaviðurskifti 30. Hvussu nógv starvsfólk starvast í fyritøkuni? 31. Hvussu nógv av starvsfólkunum hava eina miðallangaella longri hægri útbúgving? 32. Í hvussu stóran mun eru viðkomandi royndir avgerandi, tá ið eitt starvsfólk skal setast? Slett ikki Í stóran mun 33. Í hvussu stóran mun er viðkomandi útbúgving avgerandi, tá ið eitt starvsfólk skal setast? Slett ikki Í stóran mun Spurningar um eigaraskifti 34.Nær er fyritøkan stovnað? 35. Er talan um eina sokallaða familjufyritøku? 36. Er eigaraskifti farið fram í fyritøkuni? 37. Um eigaraskifti er farið fram, vinarliga royn at lýsa tilgongdina: Ja Ja Nei Nei 67 Stóra tøkk fyri tína luttøku!

69 Fylgiskjal 2 Spurningar um førleikar 1. Hvat er títt føðiár? Hvat er hægsta førleikagevandi útbúgving, tú hevur lokið aftan á fólkaskúla/miðnámsskúla? Eingin Faklærdur Innanhýsis útbúgving Styttri hægri útbúgving (1-2 ár) Miðallong hægri úbúgving (2 1 /2-3 1 /2 ár) Longri hægri útbúgving (4 ár ella longri) Onnur útbúgving 3. Hevur tú luttikið í skeiði ella øðrum førleikagevandi tiltaki innan nevndararbeiði? Ja Nei 3.1 Um ja, hvat? (Tilskila vinarliga, um talan er um skeið og tílíkt ella formella útbúgvning) 3.2 Um nej, hví ikki? 4. Metir tú, at útboðið av slíkum útbúgvingarmøguleikum er er nóg stórt? Ja Nei 5. Hevur tú nakað hugskot til hvørjir útbúgvingarmøguleikar høvdu verið hentir hjá tær sum nevndarformanni? 6. Hvussu nógv ár hevur tú verið virkin í nevndararbeiði? 7. Hvussu leingi hevur tú sitið í nevndini? Hvussu leingi hevur tú verið formaður í nevndini? 9. Hvussu nógvir nevndarlimir eru í nevndini? 10. Hvussu nógv starvsfólkaumboð sita í nevndini? 11. Hvussu er býtið millum kvinnur og menn? Kvinnur Menn

70 12. Hevur tú nakað familjutilknýti til eigaran av hesi fyritøku? Ja Nei 13. Hevur nakar av hinum nevndarlimunum familjuligt tilknýti til eigaran av hesi fyritøku? 14. Er nakað útlenskt umboð í nevndini? 15. Um ja, vinarliga lýs hetta samstarv og greið frá fyrimunum og vansum við at hava eitt útlenskt umboð? Ja Ja Nei Nei 16. Hvørjir førleikar, metir tú, vóru avgerandi, tá ið nevndin varð vald? (um tú nevnir fleiri førleikar, vinarliga raðfest; har 1 er týdingarmiklast og 6 hevur minst týdning) Partaeigaraviðurskifti Serligir fakligir førleikar (innlit í løgfrøði, roknskap, fíggjarligt virksemi ) Viðkomandi fakligir førleikar innan ta vinnu, ið fyritøkan virkar (innlit í marknaðar- og kappingarvirðurskifti) Vinnuligar royndir Familjutilknýti Annað 17. Vinarliga royn og lýs, hvønn leiklut/førleika núverandi umboð í nevndini hava? 18. Hvønn følir tú, at tit í nevndini umboða? Verður nøkur nevndarsamsýning latin fyri nevndararbeiðið? Ja Nei

71 Spurningar um nevndararbeiðið 20. Umleið hvussu nógvir nevndarfundir haldast árliga? 21. Umleið hvussu nógva tíð nýtir tú til fyrireikingararbeiði til ein nevndarfund? 22. Verður frágreiðing gjørd eftir hvønn nevndarfund? 23. Er ein skrivlig ætlan ella strategi, um hvussu felagið skal mennast í framtíðini, viðgjørd í nevndini? Ja Ja Nei Nei 24. Fyriliggur ein starvsskipan, ið viðger arbeiðsbýtið millum stjórn og nevnd, og hvørjar heimildir og uppgávur partarnir hava? Ja Nei 25. Verður frágreiðing um fíggjarligu viðurskiftini útvegað nevndini? Ja Nei Um ja, hvussu ofta? 26. Í hvussu stóran mun verður arbeitt við niðanfyri nevndu økjum á nevndarfundum? gera og gjøgnumganga roknskapin? Slett ikki Í stóran mun hava eftirlit við fíggjarligu viðurskiftunum? Slett ikki Í stóran mun tryggja, at mál verða sett? Slett ikki Í stóran mun tryggja, at strategiskar ætlanir verða lagdar? Slett ikki Í stóran mun 70 Slett ikki hava eftirlit (fylgja ætlanum og málum upp)? Í stóran mun tryggja at sambandið við áhugabólkar kring landið er gott? Slett ikki Í stóran mun

72 viðgera etiskar spurningar sum t.d. umhvørvispolitikk og starvsfólkarøkt? Slett ikki Í stóran mun tryggja, at partaeigarar fáa rætta og nóg góða upplýsing? Slett ikki Í stóran mun tryggja, at fyritøkan hevur røttu stjórnina? Slett ikki Í stóran mun Spurningar um samstarvið við stjórn 27. Í hvønn mun heldur tú, at tað eru mál (stutttíðarmál) hjá nevndini, ið verða gjøgnumførd í dagliga arbeiðnum? Slett ikki Í stóran mun 28. Í hvønn mun heldur tú, at strategiskar ætlanir (langtíðarmál) hjá nevndini verða fylgdar? Slett ikki Í stóran mun 29. Í hvønn mun heldur tú, at nevndin leggur seg út í dagligu leiðsluna? Slett ikki Í stóran mun 30. Í hvønn mun heldur tú, at nevndin verður tikin við upp á ráð í sambandi við týdningarmiklar/óvanligar avgerðir? Slett ikki Í stóran mun 31. Hvussu stóran týdning, metir tú, at nevndararbeiðið hevur í sambandi við at tryggja framtíðarútlitini hjá fyritøkuni, soleiðis at fyritøkuni er lív lagað? Slett ikki Í stóran mun 32. Vinarliga lýs tey øki/viðurskifti, ið tú metir nevndina hava avgerandi týdning fyri: 33. Hava tað verið støður seinastu árini, har nevndin hevur havt avgerðandi ávirkan á viðurskifti s.s. stórar íløgur, framtíðarætlanir, setan av stjórn? 34. At enda, vinarliga ger eina meting av, í hvussu stóran mun ávikavist nevndin og/ella stjórnin er við til at seta kósina í tykkara fyritøku? Stóra tøkk fyri tína luttøku! Ja Nei 71

73 Fylgiskjal 3 Eftirmeting av nevndararbeiðinum Meting Nevndarfundir Undir Miðal/ Yvir miðal/ miðal/ Gott Sera gott Ikki nóg gott Verður nóg nógvir nevndarfundir hildnir árliga Er uppmøtingin nøktandi Viðmerking (um svarað er»undir miðal«ella»ikki nóg gott«til ein spurning, so skal viðmerking gerast til spurningin): Nevndararbeiðið Undir Miðal/ Yvir miðal/ miðal/ Gott Sera gott Ikki nóg gott Er nevndararbeiðið:...konstruktivt...effektivt...seriøst...virðisøkjandi fyri fyritøkuna Er nóg mikið av tíð á nevndarfundum til at koma fram við egnum sjónarmiðum og hugskotum? Verður dentur lagdur á týdnignarmestu økini? Verður arbeitt í nóg stóran mun við at seta mál? Verður arbeitt í nóg stóran mun við at leggja ætlanir? Verður arbeitt í nóg stóran mun við øllum viðkomandi økjum? Viðmerking (um svarað er»undir miðal«ella»ikki nóg gott«til ein spurning, so skal viðmerking gerast til spurningin): 72 Upplýsingar/tilfar, ið nevndarlimir fáa útflýggja áðrenn nevndarfundir Er tilfarið viðkomandi? Hóskandi ikki ov nógv og ikki ov lítið? Eru nóg nógvar viðmerkingar gjørdar til tilfarið, soleiðis at tað er skilligt? Verður tilfarið sent í nóg góðari tíð áðrenn nevndarfundir? Undir Miðal/ Yvir miðal/ miðal/ Gott Sera gott Ikki nóg gott Viðmerking (um svarað er»undir miðal«ella»ikki nóg gott«til ein spurning, so skal viðmerking gerast til spurningin):

74 Eftirlit Undir Miðal/ Yvir miðal/ miðal/ Gott Sera gott Ikki nóg gott Fær nevndin nóg mikið av upplýsingum soleiðis at møguligt er at røkja uppgávuna um at halda eftirlit? Móttekur nevndin allar viðkomandi upplýsingar um týdningarmiklar hendingar og tiltøk? Móttekur nevndin hesar upplýsingar í nóg góðari tíð? Viðmerking (um svarað er»undir miðal«ella»ikki nóg gott«til ein spurning, so skal viðmerking gerast til spurningin): Samstarvið millum nevnd og stjórn Megnar leiðslan at gjøgnumføra mál og ætlanir í nóg stóran mun? Er fyritøkan hóskandi skipað í tráð við stødd og virksemi? Verða førleikar hjá øllum starvsfólkunum útnyttaðir rætt? Verða øll øki í felagnum røkta á nøktandi hátt? Gevur stjórnin bæði jaligar og neiligar upplýsingar rættstundis og í nóg stóran mun? Gevur nevndin viðkomandi og nøktandi afturmeldingar til leiðsluna? Undir Miðal/ Yvir miðal/ miðal/ Gott Sera gott Ikki nóg gott Viðmerking (um svarað er»undir miðal«ella»ikki nóg gott«til ein spurning, so skal viðmerking gerast til spurningin): Starvsskipan og virkisætlan Eru ásetingar í starvsskipanini hóskandi Er núverandi virkisætlan hóskandi og í tráð við umstøðurnar Undir Miðal/ Yvir miðal/ miðal/ Gott Sera gott Ikki nóg gott Viðmerking (um svarað er»undir miðal«ella»ikki nóg gott«til ein spurning, so skal viðmerking gerast til spurningin): 73

75 Leiðslan hevur hesa uppgávu Førleikalýsing Førleikar, ið felagið hevur tørv á í núverandi støðu: Hvørjir førleikar eru umboðaðir í nevndini? Hvøjir førleikar høvdu verið hentir hjá nevndini? Met um, um førleikarnir, ið eru umboðaðir í nevndini eru hesir nøktandi? 74

76

77

78

79

80

81

82