[a] زیرا (Gussenhoven & Jacobs, 2005: 85)

Transkript

1 85 مجلە پژوهش علوم انسانی سال نهم شمارة 24 پاي یز و زمستان 387 دانشکدة ادبیات و علوم انسانی دانشگاه بوعلیسینا بررسی یک فرآیند صرفی-واجی در فارسی محاورهاي علی پیرحیاتی (کارشناس ارشد زبانشناسی همگانی دانشگاه علامه طباطبایی ( تاریخ دریافت مقاله: فروردین 387 تاریخ پذیرش مقاله: مهر 387 چکیده در فارسی محاورهاي چنانچه پس از کلمات چندهجایی مختوم به واکە پیشین نیمافراشته [e] برخی واژهبستها شامل واژهبست [-ro] و» یپ بستهاي ضمیري» به کار روند این واکە پایانی به واکە پیشین افتاده [a] تبدیل میشود. در این مقاله سعی داریم به توصیف و تبیین صرفی و واجی این فرآیند بپردازیم. واژههاي کلیدي: محاورهاي. فرآیند صرفی- واجی پیبستهاي ضمیري واژهبست [-ro] فارسی از دکتر گلناز مدرسی قوامی که مرا در تهیە این مقاله یاري دادند سپاسگزارم.

2 م- م- بررسی یک فرآیند صرفی-واجی در فارسی محاورهاي 86. مقدمه کاربرد برخی واژهبستها پس از کلمات چندهجایی مختوم به [e] (واکە پیشین نیمافراشته) در فارسی محاورهاي باعث تبدیل [e] به [a] (واکە پیشین افتاده) میگردد. یکی از این واژهبستها حرف نشانە [-ro] است که در فارسی رسمی به صورت [-r ] تلفظ میشود. تلفظ این واژهبست پس از کلمات مختوم به همخوان [o-] است. این پیبست معمولا به عنوان «نشانە مفعول صریح معرفه» کاربرد دارد و از نظر کلامی به عنوان «نشانە مبتدا» نیز به کار میرود (دبیرمقدم 384). گروه دیگري از واژهبستها که باعث ظهور این فرآیند میشوند» یپ بستهاي ضمیري» هستند. این پیبستها در صورتی که پس از کلمە مختوم به واکه بیایند واکە ابتدایی آنها حذف میشود. تلفظ همە این پیبستها به استثناي پیبست ضمیري اولشخص مفرد با تلفظ آنها در فارسی رسمی متفاوت است. وضعیت تلفظ این پیبستها را در فارسی رسمی و فارسی محاورهاي در جدول زیر مشاهده میکنید. اولشخص مفرد دومشخص مفرد سومشخص مفرد اولشخص جمع دومشخص جمع سومشخص جمع پیبستهاي ضمیري فارسی رسمی [-am] فارسی محاورهاي [-am] ت-»» [-at] ««[-et] ت- ش-» - ش««[-e ] [-a ] ««- مان» [-em n] «- تان» [-et n] «شان» [-e n] «- مون» [-emun] «- تون» [-etun] «شون» [-e un]. براي دستیابی به شرح مفصل نقشها و رفتار نحوي و صرفی این پیبستها به مقالە راسخمهند (388) مراجعه کنید.

3 87 مجلە پژوهش علوم انسانی سال نهم شمارة 24 پاي یز و زمستان 387 به عنوان مثال کلمهاي مثل [ une] (خونه) هنگامی که قبل از این واژهبستها قرار گیرد تبدیل به [ una] میشود. به مثالهاي زیر توجه کنید: () حیاط خونهر دیدي didi] [haj te unaro (2) خونهش خیلی قشنگه. Ga an e] [ una ejli (3) خونهمون فروختیم. furu tim] [ unamuno مسا لهاي که با توجه به این فرآیند مطرح میشود آن است که آیا باید صورت زیرساختی کلماتی را که تحت تا ثیر این فرآیند قرار میگیرند مختوم به [a] در نظر بگیریم یا اینکه باید قاعدهاي براي نحوة تا ثیرگذاري واژهبستهایی که ذکر شد بر کلماتی که پیش از آنها قرار گرفتهاند اراي ه دهیم. در ادامە مقاله به توصیف و تبیین این فرآیند میپردازیم. 2. بافت عملکرد فرآیند تبدیل در ابتدا باید به این نکته توجه داشت که در عملکرد این فرآیند تفاوتی میان واژههاي اصیل و قرضی نیست. همچنین نمیتوان این پدیده را به سابقە تاریخی کلمات مختوم به [e] نسبت داد و آن را چنین توجیه کرد که زیرساخت تاریخی این کلمات مختوم به [a] است زیرا حتی کلماتی که در گذشته مختوم به [a] نبودهاند نیز تحت تا ثیر این فرآیند قرار میگیرند. به عنوان مثال کلماتی مانند «کوپه» [cupe] (که از زبان فرانسه وارد زبان فارسی شده است) «ضایع» [z ye] (که ما خوذ از زبان عربی است و در فارسی رسمی همراه با بست. ظاهرا در گویش تهرانی تنها کلمات تکهجایی مثل» هن «میتوانند مختوم به [a] باشند و هیچ کلمە چندهجایی مختوم به [a] در این گویش وجود ندارد. حتی کلمات چندهجایی جدیدي که وارد این گویش میشوند در صورتی که مختوم به [a] باشند گویشوران آنها را مختوم به [e] تلفظ میکنند. جالب اینکه در بسیاري از گویشها مثل گویش تاجیکی افغانی و نیز برخی گویشهایی که در ایران صحبت میشود عکس این مسا له صادق است. مثلا در گویش لري خرمآبادي فقط کلمات تکهجایی میتوانند مختوم به [e] باشند و اساسا هیچ کلمە چندهجایی مختوم به [e] در این گویش وجود ندارد. حتی اگر کلمە چندهجایی مختوم به [e] وارد این گویش شود اهالی این گویش آن را مختوم به [a] تلفظ میکنند. به عبارت دیگر نه تنها کلماتی که از لحاظ تاریخی مختوم به [a] هستند بلکه حتی کلمات قرضی و جدید هم که به [e] ختم میشوند لزوما باید مختوم به [a] تلفظ شوند. بنابراین تبدیل [e] به [a] دربارة تمام کلمات ا عمال میشود و اساسا به بافت خاصی هم مشروط نیست.

4 بررسی یک فرآیند صرفی-واجی در فارسی محاورهاي 88 چاکنایی [z ye ] تلفظ میشود) و «نوشابه» [nu be] (که در یک قرن اخیر ساخته شده است) هیچکدام از این فرآیند مستثنی نیستند. عملکرد فرآیند تبدیل را بر هر یک از این کلمات در جملات زیر مشاهده میکنیم: (4) این کوپ هر باید تمیز کنن. conan] [ in cuparo b jad tamiz (5) قیافە ضای ش ببین! bebin] [Gijafeje z ja o (6) نوشاب هر اینجوري نمیخورن. nemi oran] [nu baro ind uri علاوه بر این در صورتی که واژهبست [-ro] پس از واژهبست معرفهساز [-e] (عبدالملکی 385) قرار گیرد واژهبست معرفهساز به [a-] تبدیل میشود : (7) کتاب هر هنوز نخوندهام. na un'dam] [cet baro hanuz تکواژهاي دیگري که تحت تا ثیر عملکرد این فرآیند قرار میگیرد پیبست فعلی سومشخص مفرد [e-] (شقاقی 376) و نشانە نمود کامل فعل [e-] هستند. پیبست فعلی -] معنی «بودن») پیش از پیبست (به [e 2 [-ro] تبدیل به [a] میشود. نشانە نمود کامل فعل هم پس از واژهبست [-ro] و نیز پیبستهاي ضمیري تحت تا ثیر این فرآیند قرار میگیرد. تغییر تلفظ این تکواژها را در مثالهاي زیر مشاهده میکنید: (8) اونی که سادهتر هر انتخاب کن. con] [ uni ce s detararo ente b (9) کی ب رد هشون borda un] [ci (چه کسی آنها را برده است ) این فرآیند در مورد اسامی خاص مثل «فاطمه» [f teme] «عطیه» [ atije] و «بهاره» [bah re] که شاید از لحاظ کلامی گرایش به ثبات تلفظ آنها وجود داشته باشد نیز ا عمال میشود: (0) عطی هر ندیدي nadidi] [ atijaro () دیروز فاطم هشون دیدم. didam] [diruz f tema uno. پیبستهاي ضمیري هیچگاه پس از واژهبست معرفهساز به کار نمیروند و بنابراین نمیتوان چنین بافتی را به عنوان یکی از بافتهاي عملکرد این فرآیند بررسی کرد. 2. پیبستهاي ضمیري در این بافت نیز هیچگاه به کار نمیروند.

5 89 مجلە پژوهش علوم انسانی سال نهم شمارة 24 پاي یز و زمستان 387 اسامی خاص خارجی مثل قرار میگیرند: «نیچه» [nit e] و «کلکته» [calcate] هم تحت تا ثیر این فرآیند (2) من نیچ هر قبول ندارم. nad ram] [man nit aro Gabul (3) کلکت هر باید ببینی. bebini] [calcataro b jad حتی در صورتی که کلمهاي به صورت فرازبانی مثلا به شکل نقلقول به کار رود باز هم این فرآیند بر آن عمل میکند. در مثالهاي زیر ا عمال این فرآیند را بر کلمات «باشه» [b e] و «آره» [ re] میبینیم: (4) «باشه»ر یهجوري گفت. oft] [b aro je d uri (5) این «آره»ت از صدتا فحش بدتره. badtare] [ in rat az sadt foh 3. تبیین صرفی و واجی فرآیند تبدیل چنانکه پیشتر گفتیم نمیتوان بروز این پدیده را به زیرساخت تاریخی کلمات مختوم به [e] نسبت داد زیرا این فرآیند روي کلمات قرضی و جدید هم عمل میکند. البته بیشتر کلماتی که در فارسی امروز مختوم به [e] هستند در گذشته مختوم به [a] بودهاند اما به هر حال ورود واژههاي جدید مختوم به [e] که تحت تا ثیر این فرآیند قرار میگیرند باعث رد چنین فرضیهاي میشود. از سوي دیگر چنانچه صرفنظر از سابقە تاریخی این کلمات بخواهیم زیرساخت آنها را مختوم به [a] در نظر بگیریم مشکلاتی در تبیین دادهها به وجود خواهد آمد. چنین فرضی کاملا بر خلاف اصل «هر جاي دیگر» Condition) (Elsewhere که براي تعیین زیرساخت به کار میرود خواهد بود [a] زیرا (Gussenhoven & Jacobs, 2005: 85) جز بافتهایی که قبلا ذکر شد در هیچ بافت دیگري ظاهر نمیشود. به عبارت دیگر صورت آوایی این کلمات در ترکیبها و نیز پیش از وندهاي تصریفی وندهاي اشتقاقی و سایر واژهبستها کماکان مختوم به [e] باقی میماند. عدم تا ثیرگذاري این فرآیند را پیش از وندهاي تصریفی در این مثالها میبینیم: «خونهها».[s detarin] «سادهترین» [ hestetar] «آهستهتر» [cupeh ] کوپهها [ uneh ]

6 بررسی یک فرآیند صرفی-واجی در فارسی محاورهاي 90 این فرآیند پیش از وندهاي اشتقاقی نیز عمل نمیکند: «خونگی» [ une i] «لالهزار».[bahremand] «بهرهمند» [tecije h] «تکیهگاه» [hile ar] «حیلهگر» [l lez r] عدم ا عمال این فرآیند را پیش از سایر واژهبستها در این مثالها مشاهده میکنیم: (6) خونهاي [ une i] (به معنی «در خانه هستی») (7) اینجا نامهاي ندیدم. nadidam] [ ind n me i (8) از بس سادهایم. s de im] [ az bas در کلمات مرکب هم این فرآیند عمل نمیکند: خونهنشین [ unene in] «واژهپرداز».[s deloh] «سادهلوح» [p repure] «پارهپوره» [v epard z] بنابراین راه اقتصاديتر آن است که صورت آوایی و واجی این کلمات را یکسان در نظر بگیریم. با توجه به این فرض فرآیند تبدیل [e] به [a] از لحاظ صرفی مشروط به حضور واژهبست [-ro] یا پیبستهاي ضمیري است. از سوي دیگر این فرآیند تنها در مورد کلمات چندهجایی عمل میکند. به عبارت دیگر تنها مورد استثنا براي این فرآیند کلمات تکهجایی هستند که تلفظ آنها در بافتهایی که ذکر شد تغییر نمیکند. البته تعداد واژههاي تکهجایی مختوم به [e] در زبان فارسی بسیار اندك است. تا ثیرگذاري فرآیند تبدیل را بر این کلمات میبینیم: (9) جلد سهر ب هم بده. bede] [d elde sero bem (20) فصل سهش خیلی سخته. sa te] [fasle se ejli (2) باید ب هشون بگیم. be im] [b jad be un (22) مگه ما چهمونه t emune] [ma e m (23) گزینە ج ر زدي zadi] [ ozineje d ero (24) باید گزینە ب ش میزدي. mizadi] [b jad ozineje be o در مثالهاي زیر عدم با توجه به مثالهاي فوق نتیجه میگیریم که بهترین راه براي تبیین فرآیند تبدیل [e] به [a] آن است که آن را هم از لحاظ صرفی و هم از لحاظ واجی مشروط بدانیم. براي. منظور از کلمه «کلمە واجی» است که هم شامل کلمات بسیط میشود و هم کلماتی که داراي تکواژ وابسته هستند.

7 9 مجلە پژوهش علوم انسانی سال نهم شمارة 24 پاي یز و زمستان 387 عملکرد فرآیند از لحاظ صرفی وجود واژهبست [-ro] یا پیبستهاي ضمیري ضروري است. از لحاظ واجی نیز کلماتی که پیش از این واژهبستها میآیند باید چندهجایی باشند. 4. نتیجهگیري در این مقاله پس از بررسی فرآیند تبدیل [e] به [a] پیش از واژهبست [-ro] و پیبستهاي ضمیري و توصیف بافت عملکرد این فرآیند به تبیین صرفی و واجی آن پرداختیم. ابتدا نشان دادیم که نمیتوان زیرساخت کلماتی را که تحت تا ثیر این فرآیند قرار میگیرند چه به صورت تاریخی و چه به صورت همزمانی مختوم به [a] دانست. به این ترتیب صورت واجی کلمات را همانند صورت آوایی آنها در نظر میگیریم. لذا باید گفت که این فرآیند از لحاظ صرفی مشروط به حضور واژهبست [-ro] یا پیبستهاي ضمیري است. از سوي دیگر چون این فرآیند در مورد کلمات تکهجایی عمل نمیکند از لحاظ واجی نیز مشروط به حضور کلمات چندهجایی است. پس این فرآیند یک فرآیند مشروط صرفی-واجی محسوب میشود. منابع دبیرمقدم محمد 384 «پیرامون را در زبان فارسی» در پژوهشهاي زبانشناختی فارسی (مجموعه مقالات) ص تهران: مرکز نشر دانشگاهی. راسخمهند محمد 388 الف» یپ شقاقی ویدا 376 بستهاي ضمیري» در گفتارهایی در نحو ص 43-5 تهران: نشر مرکز. «واژهبست چیست آیا در زبان فارسی چنین مفهومی کاربرد دارد» مجموعه مقالههاي سومین کنفرانس زبانشناسی ص 4-57 تهران: دانشگاه علامه طباطبایی. عبدالملکی حسین 385 «واژهبست /e-/ ص تصغیر و معرفه در زبان فارسی» مجلە زبانشناسی ش 4 و 42 Gussenhoven C. & H. Jacobs (2005), Understanding Phonology, 2nd edition, London: Hodder Arnold.