instrumentarium nstrumentariumondergrond
|
|
- Edith Lindholm
- 5 år siden
- Visninger:
Transkript
1 Inventarisatiegebruik instrumentarium nstrumentariumondergrond DefinitiefEindconcept20november2017
2 INHOUDSOPGAVE 1. INLEIDING AANLEIDING DOELENAFBAKENING 4 2. RELATIEMAATSCHAPPELIJKEOPGAVENENINSTRUMENTARIUM 5 3. GEBRUIKHUIDIGINSTRUMENTARIUM INLEIDING RESULTATENGESPREKKENDECENTRALEOVERHEDEN 8 4. ANALYSE/CONCLUSIE INVENTARISATIEINSTRUMENTARIUM INVENTARISATIEGEBRUIKINSTRUMENTARIUM INZOOMENOPEENREGIO CONCLUSIESENAANBEVELINGEN CONCLUSIE AANBEVELINGEN 18 BIJLAGE1:UITSPLITSING MAATSCHAPPELIJKEOPGAVEN 20 BIJLAGE2:INVENTARISATIEBESTAANDINSTRUMENTARIUM 22 BIJLAGE3:GEÏNTERVIEWDEORGANISATIES 43 BIJLAGE4:GERAADPLEEGDEBRONNEN 44 2
3 1.1.Inleiding 1.1.Aanleiding Debodembiedtvelekansen,maardemogelijkhedenvandebodemzijnnieteindeloos.De drukteneemttoe,nieuweontwikkelingendoenhunintrede.zoalsbijvoorbeeldrondhet themaenergie,waarbijactiviteitenindezeerdiepeondergrondplaatsvinden.deoverheidals belangrijkebeheerdervandebodem,dienteengoedbeeldtehebbenvandegewenste,maar ookdeongewensteactiviteitenindeondergrond.daaromishetvanbelangom weloverwogenkeuzestemaken.eenkeuzedienúwordtgemaakt,kanenormeimpacthebben vooreenlangeretijd.denkaanhetaanleggenvaneen,metrolijn,een WKO,eengasopslagof grondstofenwinning. Waarkanwelkeactiviteitplaatsvindenenwatisdeimpactdaarvanop mogelijkeandereactiviteiten(onderdegrondenópdegrond)enhoekandatjuridisch wordenvastgelegdenhoeenwiegaatdathandhaven? Daarwaarinhetverledendefocusopbodemonderzoekensaneringlag,inmetnamede ondiepebodem,verschuiftditsteedsmeernaarbeschermenenbenutenvanondiepebodem totgroterediepte.defunctieszijnheeldiversendaarmeeookdepartijendieindebodem werkzaamhedenverichten.ditstrektzichuitvankabelsenleidingentotgeothermie, drinkwaterwinningetc.debodemisdaarmeeeenonderwerpgewordenwaareenbreedscala aandeskundigenzichmeebezighoudt.hetistijdvooreenintegralebenadering! Maarhoeen metwelkebestaandinstrumentarium(juridisch,financieel) MoetenwewachtenophetinstrumentariumonderdeOmgevingswetofishethuidig instrumentariumtoereikendomooknualintegraaltewerken? Keuzesdieneninsamenhanggemaaktteworden.Hiervoorishetuitvoeringsprogramma ConvenantBodemenOndergrond opgesteldwaaringemeenten,provincies, waterschappenenhetrijksamenwerken.hetrijkheeftinsamenspraakmetpartijende ontwerp-structuurvisieondergrond(strong)opgesteld. Inmaart2015ishetConvenantBodemenOndergrond afgesloten.Binnenhet UitvoeringsprogrammaBodemenOndergrondwordtonderandereinvulinggegevenaan artikel2en3.ditbetreft (Onderzoeknaarhetinstrumentariumvoorhet)duurzaamen eficiëntbeheerengebruikvandebodemenondergrond. Inartikel2en3vanditconvenantwordtnaderingegaanophetbelangvande3D-ordening. Zostaatinartikel2.1vermeld: Deprovinciesengemeentenbetrekkenbijhetopstelenof actualiserenvanhunruimtelijkeplannenzoveelmogelijkdeondergrondenbeschouwende boven-enondergrondalsééngeheel(3d-ordening). 3
4 HetUitvoeringsprogrammaConvenantBodemenOndergrond heeftaan HendriksenStrategieenAdviesgevraagdomeeninventarisatietemakenvanhethuidige juridischenfinancieelinstrumentariumenhetgebruikdaarvandoordecentraleoverheden. Daartoeiseeninventarisatievanhetinstrumentariumuitgevoerdenzijngesprekkenmet vooraldecentraleoverhedengevoerd.devragendiebovenstaandzijngesteldvormdeneen belangrijkonderdeelvandezegesprekken. 1.2.Doelenafbakening Doelvandezestudieisvaststelenofhethuidigeinstrumentarium,datinvloedheeftop activiteitenindebodem,toereikendisvoorhuidigbeheerengebruikvanbodemen ondergrondinderegioinafwachtingvanhetinstrumentariumonderdeomgevingswet. Hiertoeiszoweleeninventarisatievanhetinstrumentariumalseeninventarisatievanhet gebruikvanhetinstrumentariumgedaan. Deinventarisatieisuitgebreid,maarniettotaaluitputend.Eeninventarisatievanhet instrumentariumisnodigomdateenoverzichtvanhethuidigebeschikbareinstrumentarium gemistwordt. Deuitgevoerdeinventarisatierichtzichtevensophetgebruikvanhethuidigejuridischen financieelinstrumentariumgerichtopde3d-ordeningmetbetrekkingtotdeondergrond.3dordeningmetbetrekkingtotdeondergrondrichtzichopeenveelbredergebiedmet bijbehorendinstrumentarium,danpuurhetwerkveld bodem,waarbijdefocusligtopde Wetbodembescherming(Wbb). Deovergangvande WbbnaardeOmgevingswetisgeenonderdeelvandezeinventarisatie. Defocusisgerichtophuidigewet-enregelgevingenfinanciëleregelingen.Deze inventarisatiegaatnadrukkelijknietoverinstrumentenentools. 4
5 2.2.Relatie maatschappelijkeopgavenen instrumentarium Inartikel2.3vanhetConvenantBodemenOndergrond isaangegevendat decentraleoverheden,iedervanuithuneigenverantwoordelijkheid,uitwerkingzulengaan gevenaandebeleidsopgaven,zoalsgeformuleerdinhetrapport Opgavenvoorde ondergrond,probleemstelingvanhetprogrammastrong uitjuni2014. Hetbetrefthierdevolgendebeleidsopgaven,ookwelmaatschappelijkeopgavengenoemd: - Energievoorziening; - Beschikbaarheidvanvastedelfstofen; - Watervoorziening; - Eengezondebodemvoorlandbouwennatuur; - Bodemomtebouwen; - Cultuurhistorischennatuurlijkerfgoedindebodem. Deondergrondkaneenbijdrageleverenaandezemaatschappelijkeopgaven. Desamenstelingvandeondergrondiswiselendennietiedereondergrondisgeschiktvoor elkemaatschappelijkeopgaven. Daarnaastdientinbeschouwingtewordengenomenwelkebovengrondseenondergrondse functieserreedsaandeordezijn.sommigefunctiesindeondergrondzijnnietoflastigte combineren. Inbijlage1zijndemaatschappelijkeopgavenwatmeeruitgesplitst.Hieruitblijktook duidelijkdathetaantalfunctiesindeondergrondheelbreedkanzijn.hetjuridischen financieelinstrumentariumomvatditzelfdebredeveldenisdanookheeldivers.inbijlage2 ishetbelangrijkstejuridischenfinancieelinstrumentariumweergegeven. Voorhetrealiserenvandemaatschappelijkeopgavenishetmakenvaneenkoppelingmethet juistehuidigeinstrumentariumindebreedstezinvangrootbelang. Intabel1isdekoppelingtusendemaatschappelijkeopgavenendegrotehoeveelheid bestaandjuridischinstrumentariumaangegeven.daarbijstaandegroenevlakkenvooreen koppeling. 5
6 6 Tabel1:Koppelingmaatschappelijkeopgavenenbestaandjuridischinstrumentarium Energievoorziening Beschikbaarheidvan vastedelfstofen Watervoorziening Gezondebodemvoor landbouwennatuur Bodemomtebouwen Cultuurhistorischen natuurlijkerfgoed Wetruimtelijkeordening:structuurvisie Wet ruimtelijkeordening:bestemmingsplanen inpasingsplan Wetruimtelijkeordening:beheersverordening Wetruimtelijkeordening:Algemeneregelsen specifiekeaanwijzingen(amvbenverordening) Algemeen:verordeningen Keur Waterschap Omgevingsverordening WetBasisregistratieondergrond Wetalgemenebepalingenomgevingsrecht (waaronderomgevingsvergunning) Wetnatuurbescherming Tracéwet Wet Milieubeheer BesluitMilieuefectrapportage Woningwet Crisis-enherstelwet Erfgoedwet Meststofenwet Wetbodembescherming Gebiedsgerichtgrondwaterbeheer Besluitbodemkwaliteit Arbeidsomstandighedenwet Warmtewet Telecommunicatiewet Wetinformatie-uitwiselingondergrondseneten Lokaleverordeningkabelsenleidingen Ontgrondingenwet Kaderichtlijn Waterincl.Grondwaterichtlijn Waterwet Watertoets Drinkwaterwet:BeleidsnotaDrinkwater Wijzigingsbesluitbodemenergiesystemen Kernenergiewet Mijnbouwwet Uittabel1kanwordengeconcludeerddateenveelheidaansectoraalgerichtinstrumentarium betrekkingheeftop3dordening,watdenodigecomplexiteitmetzichmeebrengt.
7 Intabel2isdekoppelingtusendemaatschappelijkeopgavenenhetbestaandfinancieel instrumentariumaangegeven.ookhierstaandegroenevlakkenvooreenkoppeling. Tabel2:Koppelingmaatschappelijkeopgavenenbestaandfinancieelinstrumentarium Energievoorziening Beschikbaarheidvan vastedelfstofen Watervoorziening Gezondebodemvoor landbouwennatuur Bodemomtebouwen Cultuurhistorischen natuurlijkerfgoed Garantstelingdoorprovincie Provincialefondsen Subsidieverordeningprovincie Precariobelasting Besluitenregelingfinanciëlebepalingen bodemsanering ConvenantBodemenOndergrond Provincialegrondwaterhefing Provincialegrondwaterbeschermingshefing Convenantmetdrinkwaterbedrijven Watersysteemhefing Rioolhefing Leges Ontgrondingenhefing ISDE RNESAardwarmte SDE+ Energie-investeringsaftrek(EIA) Milieu-investeringsaftrek(MIA/Vamil) Intabel2isteziendatokvoordemaatschappelijkeopgaveninrelatietothetfinancieel instrumentariumgeldtdatheteencomplexgeheelis.ondanksdathetinstrumentarium beperktervanomvangis. Naasthetenkelvoudigegebruikmakenvanhetfinancieelinstrumentariumzijnerooksteeds meervoorbeeldenwaarbijerbredergebruikwordtgemaaktvanhetfinancieel instrumentarium.opdiewijzeontstaanfinanciëlearangementen. Inbijlage2zijnenkelevoorbeeldenvanfinanciëlearangementenopgenomen.Opvalend daarbijisdatdefinanciëlearangementenzichmetnamerichtenopdediepereondergrond. Energieenaardwarmtestaandaarbijvooralindebelangsteling.Financiëlearangementen zijnvaakeenvormvanpubliek-privatesamenwerking. 7
8 3.3.Gebruikhuidiginstrumentarium 3.1.Inleiding Omeengoedbeeldtekrijgenvanhetgebruikvanhethuidiginstrumentariumdoorde decentraleoverhedenzijndiversegesprekkengevoerd.erzijngesprekkengevoerdmet: - Bodem+; - DecentraleoverhedenverspreidoverNederland; - Decentraleoverhedenineenspecifiekeregio:gebiedrondomArnhemenNijmegen. Daarnaastismeteenomgevingsdienstgesproken. DegesprekkenmetBodem+warenvooralomscherptekrijgenwathunbeeldbijdit vraagstukis.dezegesprekkenzijnnietverwerktinparagraaf3.2omdathethieralgehele contextbetreft. Degesprekkenmetdedecentraleoverhedenzijnverdeeldintweegroepen.Omhetbeeldvan 3D-ordeningvoldoendebreedtehoudenisermetdecentraleoverhedenverspreidover Nederlandgesproken.Doordaarnaastintezoomenopeenspecifiekeregiokaneenbeter beeldverkregenwordenvandeonderlingesamenhangbinneneengebied. Eriszowelmetdecentraleoverhedengesprokendieinhetkadervande Wbbbevoegdgezag zijn,alsookmetdecentraleoverhedendieditnietzijn.inbijlage3iseenlijstopgenomenmet aleorganisatieswaarmeeisgesproken. Centraleonderzoeksvraagwas: Voldoethethuidigjuridischenfinancieelinstrumentariumdatinvloedheeftopdeactiviteiten indebodem,voorhuidigbeheerengebruikvanbodemenondergrondinderegio? Daarbijiszowelingegaanopdebekendheidmethetinstrumentariumalshetdaadwerkelijk gebruikvanhetinstrumentariumenofernoginstrumentariumontbreektomdeordening mogelijktemaken. 3.2.Resultaten gesprekkendecentraleoverheden Onderstaandzijnderesultatenvandegesprekkenmetdedecentraleoverhedenende omgevingsdienstweergegeven.ditbetrefenpuurdemeningenvandegesprekspartners. Geziende(interne)gevoeligheidzijndegesprekspartnersdaarbijnietherleidbaar weergegeven. Deanalyseisinhoofdstuk4weergegeven. Bekendzijnmet3D-ordening Tusendegesprekspartnerszatengroteverschileninkennisniveau.Zowarenerpartijendie betrokkenwarenbijhetopstelenvanhetconvenantbodemenondergrond enop dehoogtewarenvanhetbestaanvanartikel2en3.tevensisgesprokenmetpartijendienog nieteerdervanhetbestaanvan3d-ordeningofartikel2en3inhetconvenantbodemen Ondergrond haddengehoord. 8
9 Samenwerkingruimtelijkeordening,maatschappelijkeopgavenenbodem Descheidingtusenruimtelijkeordening,maatschappelijke opgavenenbodem(indezinvan bodemverontreiniging)komtregelmatigterugindegesprekken.zoisersneldeneigingom hetonderwerp3d-ordeningtezienalseenonderdeelvanhetwerkveldbodemaleen.ofzelfs aleenalseenkleineverbredingtenopzichtevanhetveldvanbodemverontreiniging.ook gesprekspartnersdienognauwelijkskennisvan3d-ordeninghebben,gevenaandatdithun eersteneigingwas.natoelichtingvanhetonderwerpisereenduidelijkeherkenningenwordt erookaangegevendathetjuistgaatomdecombinatievanruimtelijkeordening, maatschappelijkeopgaven enbodem. Diverseorganisatieswaaractiefwordtnagedachtover,ofgewerktaan3D-ordeningvande bodem,gevenaandat decolega sofbestuurdersvanhetruimtelijkdomein zichniet aangesprokenvoelendoorhetonderwerpenhetsnelterugverwijzennaardebodemcolega s. Regelmatigwordtookaangegevendat hetnietsprekenvanelkaarstaal eenisueis. Gesprekspartnersvindenhetlastigom3D-ordeningtoteengezamenlijkeexercitievande ruimtelijkeordening,demaatschappelijkeopgavenenbodemtemaken. Bijdiverseorganisatiesheeftmendefunctieofrolondergrondcoördinatorinhetleven geroepen(ofisbezigdezeaantestelen)omditprobleemoptelosen. Rolomgevingsdiensten Detakenvandeomgevingsdienstenzijnwiselendingevuld.Erzijnomgevingsdienstendie eengrootdeelvanhetbeleidsmatigeveldophetgebiedvanbouwen,ruimteenmilieu(gaan) invulen.aandeanderekantvanhetspectrumstaandeomgevingsdienstendiealeende VTH-taken(vergunningverlening,toezichtenhandhaving)vervulen. Degeïnterviewdeomgevingsdienstgeeftaandatzijvoordeomgevingsdienstgeenrolzietop hetgebiedvanbeleidsvormingbij3d-ordening.ditisinhaarogenechteentaakvan provinciesengemeenten. Welkanzijdesgevraagdsectoraaladviesgeven. DeprovincieZuid-Holandzetinopeenstevigerolvandeomgevingsdienstenbijhetdosier van3d-ordening.daarbijkijkenzijofdeomgevingsdienstendegemeentenkunnen ondersteunenbij3d-ordening.zestekendaarbijinopmaatwerk peromgevingsdienst.bijeen deelvandebetrefendeomgevingsdienstenlooptditinmiddelsgoed.eendeelvandezuid- Holandseomgevingsdienstenziethiernietofnauwelijkseenrolvoorzichzelf. Derolenrobuustheidvanomgevingsdienstenwordtdoordiversegemeentenalszorgpunt aangegeven.zijgevenonderandereaandatdoordekomstvandeomgevingsdienstenhet aantalbodemcolega sbijdegemeentenisgedaald.deafstandvandebodemkundigentotde ruimtelijkecolega sishierdoortoegenomen.juistbij3d-ordeningvandeondergrondwordt hetalsbelangrijkervarenommetcolega sintegraalsamenaanhetgebiedtewerken. 9
10 Juridischinstrumentarium Veelgemeentenenprovinciesgevenaanhetbeginvanhetgesprekaandatzijhetbelangrijk vindendathethuidigeinstrumentariumwordtbenut.zijvindendatergeenaanvulend instrumentariumontwikkeldhoeftteworden.daarbijduidenzeoverigensnietopde Omgevingswet,maaropinstrumentariuminhethuidigekader. Inafwijkingvandegemeentenenprovinciesgeefthetwaterschapaandatzijhethuidig instrumentariumnietoptimaalvindtvoor3d-ordening. Bijhetjuridischinstrumentariumligtdefocusvanveeldecentraleoverhedenopde structuurvisie,omgevingsvisieofhetbestemmingsplan.anderjuridischinstrumentariumis (metuitzonderingvanhetinstrumentariumvoorbodemsanering)nauwelijksinbeeld. Onderdehuidigeregelgeving(Wro)hebbenomgevingsvisiesformeeldestatusvan structuurvisie.inzijnalgemeenheidhebbendeomgevingsvisiesechtereenbredereblikzoals ookbedoeldindeomgevingswet. Metde structuurvisie/omgevingsvisiewordtdeinternebeleidslijngoedvastgelegd,maardit legtgeenverplichtingopaananderepartijen.metdebestemmingsplannenrespectievelijkde provincialeverordeningenwordende(on)mogelijkhedenookaananderepartijenopgelegd. Doorgesprekspartnerswordtaangegevendathetvastleggenvande3D-ordeninghetbestekan gebeurendoorhetzowelindestructuurvisie/omgevingsvisievastteleggenalsinde bestemmingsplannenrespectievelijkprovincialeverordeningen.hetinstrumentariumis daarbijvolgensprovinciesengemeentennietdebeperking. Eéngemeenteisvanmeningdataleenwetelijkedwangoffinanciëlemiddelenzulen helpen. Hetwaterschapvindthethuidigeinstrumentariumvoor3D-ordeningnietoptimaal.Ditheeft onderanderetemakenmetbevoegdheden.integenstelingtotdegemeentenendeprovincies hebbendewaterschappengeeneigenstructuurvisie/omgevingsvisieofbestemmingsplannen inhetkadervande Wetruimtelijkeordening.Hetstaateenwaterschapvrijomeeneigenvisie temaken,maareendergelijkevisiewordtalstevrijblijvendgezien.hetwaterschapmoethun visieinbrengenineengrootaantalvisiesvan32gemeentenen4provincies. Hetwaterschapgeefttevensaandatdeverantwoordelijkhedenvoorgrondwaterbehoorlijk doorelkaarheenlopen.datmaakthetooklastigeromeigenbeleidteformuleren. Financieelinstrumentarium Hetfinancieelinstrumentariumisbijveelgesprekspartnersnauwelijksinbeeld. Mengeeft aandathiertotophedendefocusnietechtopheeftgelegen.desgevraagdkanmenook nauwelijksvoorbeeldenvanfinancieelinstrumentariumgeven. Degemeentedieaangafdataleenwetelijkedwangenfinanciëlemiddelenzoudenkunnen helpen,geeftaandatfinancieelinstrumentariumwelichteengoedhulpmiddelzoukunnen zijn.zijhebbenzichhierechternognietexplicietinverdiept. 10
11 Overzichtvan3D-ordeningeninstrumentarium Zeerveelgesprekspartnersgevenaandatereengebrekaanoverzichtvanzowel maatschappelijkeopgavenalshetinstrumentariumwordtervaren.sommigegesprekspartners gevenaandatdebehoeftenietzozeerisomzelfoverzichttekrijgen,omdatzegoedzijn ingevoerdinditveld,maardathetzekerhelptomhetgesprekmetcolega sofandere organisatiestevoeren. Tevenskaneenoverzichthelpenbijhetprioriteren. Daarbijwordthetalslogischervarenomdeindelingvande6maatschappelijkeopgaven zoalsverwoordindeprobleemstelingvanstrongalsleidraadaantehoudenendaaropte verdiepen. Doorhetgebrekaanééneenduidigeoverzichtelijkeindelingwordtersomsookgebruik gemaaktvandiverseindelingendievanuiteenanderperspectiefdan3d-ordeningzijn gemaakt,zoalsdeindelingvan natuurlijkealiantie. Slechtseenenkelegemeentegeeftaangeenbehoeftetehebbenaaneenindelingdiegerichtis op3d-ordening. Beperkingnauwelijksininstrumentarium,maarmeerinhetgebruik Veeldecentraleoverhedengevenaandathetechtvanbelangisomhetbeleidophetgebied van3d-ordeningtijdigteontwikkelen.zijgevenaandatzolangeenhelder(eaanzettot) beleidontbreekt,deinzetvaninstrumentariumvoor3d-ordeningopzijnbestadhocblijft. Zogafeengemeenteaandatzijnugeconfronteerdwordenmetdevraagvaneenkabel-en leidingenbedrijfdat,inverbandmetdedrukteindeondergrond,op15meterdiepwilgaan boren.degemeenteheefthiernieteerderovernagedachtenhierdusooknietsover vastgelegdinhaarbeleid. Veelgesprekspartnersgevenaandathetinstrumentariumnietdebeperkendefactoris,maar hetgebruikvanhetinstrumentarium.daarbijgevenzeaandathetinstrumentariumvoldoende geschiktisom3d-ordeningmeetenemen.devraagof3d-ordeningismeegenomeninhet beleidismetnameafhankelijkvandevraagofcolega senhetbestuurdetoegevoegde waardevan3d-ordeningzien.hetbetrefthierbeleidsmatigekeuzes. Inhoudelijkenprocesmatigwordtditalseenzoektochtomschreven. Dematevaninzetvandestructuurvisie,omgevingsvisieenbestemmingsplanisnogal verschilend.eenveelgehoordpuntismenhetinternnietofmoeizaamvoorelkaarkrijgtom de3d-ordeninggoedmeetenemen. Deprovincieshebben3D-ordeningopgenomeninhunstructuurvisie/omgevingsvisie.Een aantalgemeentengeeftaandatzede3d-ordeningpasineenlaterefaseinhetprocesinde structuurvisie/omgevingsvisiegekregenhebben.diversegemeentenhebben3d-ordeningniet indestructuurvisie/omgevingsvisiestaan. Insommigegemeentengeeftmenaandathetvanwegeinterneprocesenenkeuzesnietlukt om3d-ordeningindestructuurvisie/omgevingsvisievastteleggen.zijkiezenervoorom aleendaarwaaropportuunenhaalbaar,elementenvan3d-ordeninginbestemmingsplannen teregelen. 11
12 Daarnaastzijnerenkelegemeentendie,vanwegeonbekendheid,nognietgestartzijnmet activiteitenophetgebiedvan3d-ordening.opvalendisoverigensdatdereactievandeze gemeentenexplicietisdatze3d-ordeningt.z.t.sowiesoindestructuurvisie/omgevingsvisie wilenvastleggen. Eéngemeenteheefteennoemenswaardigvoorbeeldvandeinzetvanhetbestemmingsplanals instrumentarium.indezegemeentewashetdewensomineenbepaalddeelvandegemeente deleemlagentebeschermen.ditinverbandmetdevoedingvannabijgelegenbeken.daarom isinéénbestemmingsplanvastgelegddatindeleemlagenondereendieptevan1,5meterniet geboordofgebouwdmagworden. Degemeentegeeftaandatzeditnogaanhetinregelenzijnendathetinstrumentarium bestemmingsplan hierprimavoorvoldoetmaardatnietiedereenvooraleactiviteiteneen bestemmingsplancheckt.bijvoorbeeldbijhetuitvoerenvaneenbodemonderzoek. Degemeentegaathierpragmatischmeeom.Enerzijdszijnzebezigmeteen voorlichtingscampagneenanderzijdsgevenzeaan: welichtglipternuherenderonbedoeld watdoor,maardebeschermingvandeleemlaagisalsterkverbeterd. KomstOmgevingswet DemeestegesprekspartnersziendekomstvandeOmgevingswetmetvertrouwentegemoet. DeOmgevingswetwordtdoorveelgesprekspartnersalseenkansgezienomdatditde organisatiezalstimulerenomintegralertewerken.dathelptde3d-ordening. DeOmgevingswetismomenteelnogniethelemaalingevuld.Demeestegesprekspartners gevendaaroveraandatditvoor3d-ordening,nietechtalsremmendwordtervaren.zijzijn zichervanbewustdatbepaaldezakennunognietgeregeldkunnenworden.zijpakkendat laterinhetprocesop. EenenkelingzetkantekeningenbijdekomstvandeOmgevingswetomdatermeer bevoegdhedenbijdegemeentenkomenteliggen.datkan,volgenshen,ookbetekenendat menbinnendegemeenteminderwaardeaanmilieugaathechten. Hetgrosvandegesprekspartnersziet,voorwatbetreft3D-ordening,dekomstvande Omgevingswetalswenkendperspectief. 12
13 4.4.Analyse Analyse/Conclusie 4.1.Inventarisatieinstrumentarium Inventarisatie:Juridischinstrumentarium Bijhetjuridischinstrumentariumvaltopdatereenveelheidaanwetenenregelingenis, waardoorhetnieteenvoudigisomoverzichttekrijgen.deondergrondvormtbijveelvan dezewetenenregelingeneenrelatiefkleinaspect. Specifiekjuridischinstrumentariumisvaaksectoraalingestokenenmetnamegerichtop bodemverontreiniging,kabelsenleidingen,grondwaterenenergie.voorhetoverigebetreft hetmetnamemeer algemeneregelgeving. De Wetruimtelijkeordeningneemteenbijzonderepositieinvanwegede bredegeschiktheid omfunctiesvastteleggen,watookeenmeerintegralebenaderingmogelijkmaakt. Inventarisatie:Financieelinstrumentarium Hetfinancieelinstrumentariumisoverzichtelijkerdanhetjuridischinstrumentarium.Deels komtdatdoordatditinstrumentariumveelspecifiekeris.veelregelingenzijngerichtop energieenwater.voordeondiepeondergrondzijnermaareenbeperktaantalfinanciële regelingen. Veelregelingenzijngerichtopbedrijvenen/ofinitiatiefnemersenmaarbeperktopgemeenten enwaterschappen.voordeprovincieszijnernaastdiversemogelijkhedenomfinancieelte stimulerenenkelespecifiekeregelingenvoorgrondwaterontrekking.hetisdanookniet verwonderlijkdatzijaangevendatdefocusnietechtophetfinancieelinstrumentariumheeft gelegenendatzijweinigvoorbeeldenkunnenaandragen. Steedsvakerontstaanerfinanciëlearangementen,waarbijeenmixvanhetfinancieel instrumentariumwordtingezet.definanciëlearangementenzijnmetnamesterkgerichtop warmteenenergie.dediepereondergrondvoertdaarindeboventoon.noemenswaardigishet financiëlearangementinheerhugowaardwaarbijdecombinatievanbovengrond,ondiepe ondergrondendiepeondergrondisgemaakt. 4.2.Inventarisatiegebruikinstrumentarium Eenbelangrijkeconstateringisdatdestructuurvisie/omgevingsvisie,gevolgddoorde bestemmingsplannenalsbelangrijkenwaardevoljuridischinstrumentariumwordtgezien. Daarnaastishetinstrumentariumvoorbodemsaneringinbeeld.Overigjuridisch instrumentariumwordtnauwelijksgenoemdterwijldittocheenbelangrijkerolkanspelen. Hetfinancieelinstrumentariumisnauwelijksinbeeld. Hetverschilinniveautussengesprekspartnersisopvalend.Variërendvan:geenkennisvan totzeerdeskundig. 13
14 Decentraleoverhedendienietofnauwelijkskennishebbenvan3D-ordening Opvalendaspectisdat,vandegeïnterviewdegemeenten,aleendegemeentendiegeen bevoegdgezagzijninhetkadervande Wbbgeenkennishebbenvandeconvenantsafspraken over3d-ordening.gemeenteapeldoornvormthieropeenuitzondering,dezegemeenteheeft eenactieverolinhetuitvoeringsprogrammaconvenantbodemenondergrond. Eenanderopvalendpuntbijdezegemeentenisdatzijeerstaangegevendat3D-ordeningbij hennietspeelt/nietnoodzakelijkis.echter,naeenkortetoelichtinggevenzeaandatditzeker eenisueisomoptepakken. Naasthetkennisniveauvandegesprekspartnerszelf,isookhetkennisniveauvanandere gemeentenaandeordegeweest.daarbijgavenveelgesprekspartnersaandathetkennisniveau bijgemeentendiegeenbevoegdgezagzijninhetkadervande Wbbinhunogenerglaagis. Daarnaastspeeltookdathetbeeldover3D-ordeningnietaltijdevenconcreetofcorectis. Decentraleoverhedendiezoekendezijnnaardraagvlak Eenaantaldecentraleoverhedenheeftvoldoendekennisvan3D-ordeningenisintern zoekendenaarbrederdraagvlak.dezedecentraleoverhedenhebben3d-ordening(nog)nietin hunstructuurvisie/omgevingsvisieopgenomen. Veelvandezedecentraleoverhedengevenaandathetinternedraagvlakbijruimtelijke ordeningenmaatschappelijkeopgavennogonvoldoendeisomdezeverankeringvoorelkaar tekrijgen.zijgevenaandathetvooralkanhelpenomtewerkenaaneenbeterewiselwerking tusenbodem,ruimtelijkeordeningenmaatschappelijkeopgaven.daarbijishetbelangrijk omvooralookelkaarstaaltesprekenen3d-ordeningnietaleenvanuitbodemperspectiefte benaderen. Decentraleoverhedendie3D-ordening(gaan)opnemenstructuurvisie/omgevingsvisie Eenaantaldecentraleoverhedenheeftde3D-ordeningvastgelegdinde structuurvisie/omgevingsvisieenbestemmingsplannenofverordeningenofisdaaractiefmee bezig.dezedecentraleoverhedengevenookaandatvoor3d-ordeningeenintegraleen gezamenlijkebenaderingmetruimtelijkeordeningenmaatschappelijkeopgavennoodzakelijk isenverder(werkenderwijs)ontwikkelddientteworden.datisookinterneenprocesvan kennisenervaringmeeopdoen.ookhierlooptmentegendebarièreopdatcolega svan ruimtelijkeordening,maatschappelijkeopgavenenbodemeenanderetaalspreken. Dewenstot3D-ordeningwordtvaaknogalseenonderwerpvan bodem gezien.hetisvan belanghiereenkantelingaantebrengenomereengezamenlijkeopgavevanruimtelijke ordening,maatschappelijkeopgavenenbodemvantemaken.hierbijgaathetnietover doorwerkingvanbodemnaarruimtelijkeordeningenmaatschappelijkeopgaven,maarover wiselwerkingensamenwerking.ookvoorbodemkundigenbetrefthethiereennieuw werkveld. 14
15 Demismatchzitnietaleenininhoudelijktaalgebruik,maarbetreftookbeeldvorming.Vaak wordtbodemalsonderwerpgezienwaaraleenproblemen(leeskosten)uitvoortkomen.de kantelingnaarhetbeeldvankansen(oftewelbeschermenenbenuten)isbelangrijkenlevert eenveelpositievereboodschap.diversedecentraleoverhedenstelen ondergrondcoördinatorenaanomdezebrugteslaan. Degemeentenenprovinciesgevenaandathetjuridischinstrumentariumvoldoetvoor3Dordening.Hetgebruikvanhetjuridischinstrumentariumtenbatevan3D-ordeningisechter beperkt.deinternebesluitvormingligtdaaraantengrondslag. Hetwaterschapgeeftaandathetjuridischinstrumentariumvoorhennietgoedvoldoetom 3D-ordeninggoedvastteleggen.Hetbelangrijkstejuridischinstrumentariumisde structuurvisie/omgevingsvisieenhetbestemmingsplan.hetwaterschapisdaarzelfnietaan zetenkanaleendeeigenvisieinbrengenbijeengrootaantalanderedecentraleoverheden, dieelkhuneigenvisiehebben. Uitvoorgaandeblijktdathethuidiginstrumentariumvoorgemeentenenprovinciesvoldoet entoereikendisvoorhuidigbeheerengebruikvanbodemenondergrondinderegio. TentijdevandezeinventarisatieisdeinvoeringsdatumvandeOmgevingswetuitgesteld.3DordeninghoeftevenwelniettewachtenopdeOmgevingswet.Datzoualeenmaarkostbaar tijdverliesopleveren.uiteraardishetvanbelangdaterzorgvoorwordtgedragendathet instrumentariumindeomgevingswetpasendisvoor3d-ordening.dankande Omgevingsweteenextraimpulsgevenaanhetintegraalengebiedsgerichtwerken,watook zijnpositievedoorwerkingzalhebbenopde3d-ordening. 4.3.Inzoomenopeenregio Omdewiselwerkingtussendeverschilendedecentraleoverhedengoedinbeeldtekrijgenis ingezoomdopééngebied.hetgebiedrondomarnhemennijmegen. Indezeregioisgesprokenmetdevolgendedecentraleoverheden. - Provincie; - Gemeentenmeteeninwoneraantalvan ; - Gemeentenmeteeninwoneraantaltusende30.000en50.000inwoners; - Waterschap. DaarnaastisgesprokenmeteenOmgevingsdienst. AlswordtgekekennaardeonderlingewiselwerkingdanvaltdirectopdatdeProvincie binnendezeregioeenvoortrekkersrolneemt.zijhebbeneenomgevingsvisiewaarinhet beleidophetgebiedvanbodemenondergrondisopgenomen.deprovincieisbezigmeteen herijkingvanheteigenbeleidophetgebiedvanbodemenondergrond. 15
16 Daarnaastzoektdeprovincieactiefnaarmanierenomdegemeentenbeterteondersteunen zodatermeermasawordtgemaakt.daarbijishetuitgangspuntdatdeprovincieeenimpuls wilgevenennietinderolofverantwoordelijkhedenvandegemeentenwilstappen,maareen handwilreiken.zijdenkthierbijonderandereaaneengebiedsgerichtebenaderingwaarbij agenderenengebiedsgerichtesesiesaandeordezijn. Deprovincieheefteenalgemenefinanciëleregelingophetgebiedvanruimte.Viadeze regelingkunnengemeentenookeenbijdragekrijgenrondombodem-enondergrondaspecten ineengebied. Deafstemmingophetgebiedvan3D-ordeningisnogbeperkt.Voorwatbetreft3D-ordening isergeengezamenlijkeinvulingvanhetinstrumentarium. Welisersprakevansectorale afstemmingeninvuling. Deprovincieenhetwaterschapstemmeninhoudelijkafophetgebiedvangrondwater. Aleerderhebbendeprovincieendetwee gemeentenhunbeleidophetgebiedvan de Wbbopelkaarafgestemd.Dezedrieorganisatieszijninditgebied,ookdeenigedrie bevoegdegezageninhetkadervande Wbb. Binnen(endeelsbuiten)ditgebiedishetGeldersOndergrondOverleg(GOO)actief.Daarin participereneenaantalgemeentenendeprovincie. Waterschappenenomgevingsdiensten wordenweluitgenodigdmaarzijnnogbeperktbetrokken. HetGOOisvanoudsheraltijdeenbodemoverleggeweest.Deelnemerskomenderhalveook vaakuitdatwerkveld.hetgooagendeert3d-ordeningookregelmatig. InmeerderegesprekkeninGelderlandwordtoverkleineregemeentenaangegevendatdeze hetbeeldhebbendat3d-ordeningnauwelijksspeeltvoorhen. Dekleineregemeentenwaarmeeinhetkadervandezeinventarisatieisgesprokengavenbij hetalereerstecontactaandatzijnietopdehoogtewarenvan3d-ordening. Tijdenshetgesprektrokkenbeidegemeentendeconclusiedat3D-ordeningeenonderwerpis datzij(t.z.t.)bijeenstructuurvisie/omgevingsvisiemeezoudenmoetennemen. Uitdegesprekkenmetdegemeentenblijktdatzijgraageenregionalebenaderingzouden zien.zowelhetagenderen,informerenalshethoudenvangebiedsgerichtesesiesspreken daarbijaan. 16
17 5.5.Conclusies Conclusiesenaanbevelingen anbevelingen Onderstaandzijndeconclusiesenaanbevelingenweergegevenuitdeinventarisatieenhet gebruikvanhethuidigeinstrumentariumvandeondergrond. 5.1.Conclusie Beperkingzitnietinhetinstrumentarium,maarinhetgebruikvanhet instrumentarium Debelangrijksteconclusiediekanwordengetrokkenis,dathetinstrumentariumgeen beperkendefactoris,maarwelhetgebruikervan.ditgeeftaandathetontwikkelenvan nieuwinstrumentariumopditmomentnietnoodzakelijkis.aanbevolenwordtomte focusenophetdaadwerkelijkgebruikvanhetbestaandeinstrumentarium. Gemeentenenprovincie Destructuurvisie/omgevingsvisieendebestemmingsplannen/provincialeverordeningen wordenhierbijvanuitdegesprekspartnersbijdeinventarisatie,gezienalsbelangrijksteen goedtoepasbaarinstrumentarium.aangemeentenenprovincieswordtgeadviseerdom3dordeningintegraalindestructuurvisie/omgevingsvisieoptenemen.opdezewijzewordtde internebeleidslijngoedvastgelegd. Vervolgenskunnenindebestemmingsplannen/provincialeverordeningen(on)mogelijkheden voorhetgebruikvandebodem,ookaananderepartijenwordenopgelegd. Waterschappen Voordewaterschappenishetinstrumentariumcomplexomdatzemetveleanderegemeenten enprovinciesmoetenafstemmen.vandaarookdathetaantebevelenisdateenwaterschap gebruikmaaktvandemogelijkheidomeeneigenvisieop3d-ordeningteontwikkelenenhet betrefendebeleidzovermogelijkdoorzetindekeurvanhetwaterschap.ditkandan vervolgensingebrachtwordenbijdetotstandkomingvandestructuurvisie/omgevingsvisieen bestemmingsplannen/provincialeverordeningenvangemeentenenprovincies.uiteindelijk zijnwaterschappenvoorhetdoorvoerenvanhunvisie,hierbijafhankelijkvangemeentenen provincies. Aanbeveling: Aanbevolenwordtomtefocusenophetgebruikinstrumentariumennietopextra instrumentarium. 17
18 5.2.Aanbevelingen Bekendzijnmet3D-ordening Eriseengrootkennisverschiltusendeverschilendedecentraleoverheden.Hetiszaakdat decentraleoverheden(voldoende)opdehoogtezijnvandemogelijkhedenvan3d-ordening endekansendieditbiedt. Ditgaatverderdaneenstandaardvoorlichtingscampagne.3D-ordeningiskansrijkmaarook complexenhetiszaakdatmensenhierookechteenrealistischbeeldvankrijgen. Aanbeveling: Zetinopbewustwordingenkennisverspreidingvan3D-ordening Overzichtvan3D-ordeningeninstrumentarium Omookdaadwerkelijkmet3D-ordeningaandegangtegaanhelpthetalsermeeroverzicht vanmaatschappelijkeopgavenenhetinstrumentariumkomt. Zoalseerderaangegeven:3D-ordeningiscomplexennietmakkelijkteoverzien. Tegelijkertijdspelenbepaaldevraagstukkenvaakopeenbepaaldediepte.Voorhetoverzicht helpthetomdaarbijdeondergrondwatexplicieterweertegeveninlagen,zoalsonderandere indepublicatie probleemstelingvanhetprogrammastrong (juni2014)isgedaan. Daarmeeiseroogvoordeschaalverschilenvandeverschilendevraagstukken.Onderstaand iseenietsaangepasteindelingweergegeven,waarbijdetoplaagintweelagenisverdeeld. - Toplaag,ondiepelaag:funderingen,kabels,leidingen,rioleringen, bodemproblematiekboeren(totca.10meter) - Toplaag,ietsdieperelaag:metro,diepereleidingen,diepekelders(tot10-talen meters) - Grondwatersysteemenenergielaag:drinkwaterwinning, WKO(totenkele100-en meters) - Diepereondergrond:Geothermie,mijnbouw Aanbeveling: Zetinopoverzichtvan3D-ordening Samenwerkingruimtelijkeordening,maatschappelijkeopgavenenbodem Naasthetkennenvan3D-ordeningishetookvanbelangomintezetenophetwilen toepasenvan3d-ordening.hetiszaakomhiereengezamenlijkeopgavenvanruimtelijke ordening,maatschappelijkeopgavenenbodemvantemaken. Daarbijzalhetzekerhelpenalserwordtgewerktaan vertaalslagen waarmee3d-ordening voordediversewerkveldenlevendwordtgemaakt. Hetisvoordecentraleoverhedenaantebeveleneenondergrondcoördinatoraantestelen. Dezekanhelpendebrugteslaantusenruimtelijkeordening,maatschappelijkeopgavenen bodem. 18
19 Aanbeveling:Desamenwerkingtusenruimtelijkeordening,maatschappelijkeopgavenen bodemdientversterktteworden.dekansendie3d-ordeningvoorhengezamenlijkenper werkveldgeeft,dienenmeervoorhetvoetlichttewordengebracht. Regionaalgeoriënteerdebenadering Om3D-ordeningmeertelatenlevenkanhethelpenomintezetenopeenmeerregionaal georiënteerdebenadering.daarmeekanerwatkleinschaligerenspecifiekereenimpuls gegevenworden.zoweldoorbestuurlijkalsambtelijkteagenderen,alsdoorhethoudenvan gebiedsesies. Doelgroepvandergelijkesesieszoudanbreedmoetenzijn:ruimtelijkeordenaars, dosierhoudersmaatschappelijkeopgavenenbodem. Aanbeveling:Zet(naastdenationalebenadering)ookmeerinopeenregionalebenadering omeenimpulstegeven. 19
20 Bijlage1: Uitsplitsing maatschappelijkeopgaven Voorbeeldenvanbodem-enondergrondfunctiesdiekunnenvalenonderdemaatschappelijke opgaven Energievoorziening - Warmteneten; - Opensystemen(WKO)(<500m); - Geslotensystemen(bodemwarmtewiselaars)(<500m); - Geothermie(aardwarmte)(>500m); - Gaswinninguitkleinevelden; - Oliewinning; - Injectievanproductiewater; - Opslagvanstofeninlegegasvelden; - Zoutwinning; - Opslagvanstofeninzoutcavernes; - Schaliegas; - Eindbergingvanradioactiefafval. Beschikbaarheidvanvastedelfstofen - Winningvan delfstofen(zand,grind,klei,mergelenkalkophetland); - Winningvandelfstofen(zoutindiepereondergrond). Watervoorziening - Drinkwater:waterwingebied; - Drinkwater:grondwaterbeschermingsgebied; - Drinkwater:boringsvrijezone(WKO-bescherming); - Drinkwater:aanvulendestrategischegrondwatervooraden; - Drinkwater:Nationalegrondwaterreserves; - Winningvangrondwatervoormenselijkeconsumptie(metnameindustriële grondwaterontrekkingenvoorgrondwatervoormenselijkeconsumptie); - Grondwaterwinning:industriewater,nietvoormenselijkeconsumptie(andere producten,proceswater,koelwater); - (Grond)waterwinningvoorland-entuinbouw(zieook:eengezondebodemvoor landbouwennatuur); - Waterbeheer; - Klimaatadaptatie; - Bronbemaling; - Brijnlozing. 20
21 Eengezondebodemvoorlandbouwennatuur - Toepasenvanmeststofenenbestrijdingsmiddelen; - Gewasproductie; - Bodemverontreiniging; - (Grond)waterwinningvoorland-entuinbouw(zieook:watervoorziening); - Biodiversiteit. Bodemomtebouwen - Ondergrondseinfrastructuur(tunnels,warmteleidingenetc.); - Oude/bestaandebodem-engrondwaterverontreinigingen; - Nietgesprongenexplosieven; - Behoefteaanondergrondsekabelsenleidingen(nieuw); - Bestaandekabelsenleidingen(incl.rioleringen); - Bomen/boomwortels(o.a.i.r.t.kabelsenleidingen); - Oudefunderingen; - Potentiesvoorwinnenbodemenergie(bijpotentiële(grote)afnemersvankoudeen warmtezoalskantoren,bedrijven,utiliteitsgebouwen); - Relatietusenbovengrondsoptewekkenenergie/warmteenbijbehorendeen ondergrondsenetwerken; - Glastuinbouwgebieden:toenemendebehoefteaanruimtevooraanlegvan transportleidingenvoorwarmteenco2; - Groteretransportleidingen; - Waterkeringen; - Integraalstedelijkgrondwaterbeheer; - Draagkrachtomtebouwen; - Stabielebodem; - Bodemdaling; - Aardbevingen; - Verzilting. Cultuurhistorischennatuurlijkerfgoedindebodem - Archeologischewaarden; - Aardkundigewaarden; - Landschappelijkediversiteit. 21
22 Bijlage2:Inventarisatiebestaandinstrumentarium Juridischinstrumentarium Wetruimtelijkeordening(Wro) De Wroiseenbelangrijkewetomruimtelijkebehoeftenalswonen,werken,recreëren, mobiliteit,waterennatuurineensamenhangendebenaderingteverdelen.dewrobevat diverseinstrumenten.dezeinstrumentenzijnrelevantvoorde6maatschappelijkeopgaven zoalsdieinhoofdstuk2zijnbenoemd. Structuurvisie Destructuurvisieiseenbeleidsmatigenontwikkelingskaderwaarindehoofdzakenvanhette voerenruimtelijkbeleidwordenvastgelegd.gemeenten,provinciesenhetrijkzijnverplicht ominhetkadervaneengoederuimtelijkeordeningvoorhungrondgebiedéénofmeer structuurvisiesvasttestelen.ineenstructuurvisiekanzowelruimtelijkbeleidvoorde ondergrondalsvoordebovengrondwordenvastgelegd. Destructuurvisieheefteenverplichtendkarakternaardeeigenorganisatie,maarnietnaar anderen.bovendienisergeenhiërarchischeverhoudingtusenstructuurvisiesvanrijk, provincieengemeente. VoorbeeldenvanrelevanteRijkstructuurvisieszijn:DestructuurvisieOndergrond, StructuurvisieInfrastructuurenRuimte(SVIR),Nationaal WaterplanendeStructuurvisie Buisleidingen. Omgevingsvisie(voorbeeldvaneenstructuurvisie) Eensteedsvakervoorkomendevormvaneenstructuurvisieisdeomgevingsvisie.Zowelbij hetrijk,provinciesengemeentenwordenomgevingsvisiesontwikkeld.deomgevingsvisieis eenvandezeskerninstrumentenonderdeomgevingswet.onderdehuidigeregelgeving (Wro)hebbendezeomgevingsvisiesformeeldestatusvanstructuurvisie.Inzijn algemeenheidhebbendeomgevingsvisiesechtereenbredereblikzoalsookbedoeldinde Omgevingswet. Bestemmingsplaneninpasingsplan Gemeentendienenvoorhetgehelegrondgebiedvandegemeenteeenofmeer bestemmingsplannen(ofeventueeleenbeheersverordening)vasttestelen.provinciesenhet Rijkkunneninpasingsplannenvaststelen.Inpasingsplannenoverulen bestemmingsplannen.inbestemmingsplanneneninpasingsplannenkanzowelde bovengrondalsdeondergrondmeewordengenomen. Eenbestemmingsplan(ofinpasingsplan)bestaatuitbestemmingenenregels. Meteen bestemmingwordtvooriedergebiedaangegevenwaarvoorhetgebruiktmagworden. 22
23 Beheersverordening Eengemeentekanvooreengebiedwaaringeenruimtelijkeontwikkelingenwordenvoorzien eenbeheersverordeninginplaatsvaneenbestemmingsplanvaststelen.navaststelingvande beheersverordeningvervalthetonderliggendebestemmingsplan. Eenbeheersverordeninglegtdebestaandesituatievast.Omdaterbijdebeheersverordening geenvoorbereidingsprocedureenberoepsmogelijkhedenzijnisditgoedkoperensnelerdan devaststelingvaneenbestemmingsplan. Algemeneregelsenspecifiekeaanwijzingen(AMvBenverordening) HetRijkheeftdebevoegdheidommiddelseenalgemenemaatregelvanbestuur(AMvB) eisentestelenaanruimtelijkebesluitenvanprovinciesengemeenten. Provincieshebbendebevoegdheidommiddelseenverordeningeisentestelenaan ruimtelijkebesluitenvangemeenten. DevaststelingvanalgemeneregelsineenprovincialeverordeningofAMvBdient,methet oogopeengoederuimtelijkeordening,totborgingvandeprovinciale-ennationale belangen.dedefinitievandezebelangenisnietinde Wroopgenomen. Vaakgaathetovereisendiebetrekkinghebbenopbestemmingsplannen, beheersverordeningenofomgevingsvergunningen. Barro(voorbeeldvaneenAMvB) HetBaro(Besluitalgemeneregelsruimtelijkeordening)iseenvoorbeeldvaneenalgemene regelinhetkadervande Wro. HetRijkheeftinhetBarovastgelegdhoedenationalebelangenmoeten doorwerken inde ruimtelijkeplannenvandedecentraleoverheden,zoalsbestemmingsplannen.daarvoorzijn verschilendegebieden/gebiedstypenaangegevenzoalsbijvoorbeeld:project mainportontwikkelingvanroterdam,groterivieren,defensie,elektriciteitsvoorziening, buisleidingenvannationaalbelangvoorhetvervoervangevaarlijkestofen,natuurnetwerk Nederlandenerfgoederenvanuitzonderlijkeuniverselewaarde. Ditisverderuitgewerktineenministerieleregeling:deRaro(Regelingalgemeneregels ruimtelijkeordening). Eenvoorbeeldophetgebiedvanbuisleidingen. IndeBaroenRarowordtookexplicietingegaanopbuisleidingenvannationaalbelangvoor vervoervangevaarlijkestofen.daarbijisdeverplichtingopgenomenombijdeopstelingof aanpasingvanbestemmingsplannenofinpasingsplannenstrokenvrijtehoudenvoorde buisleidingen.hetgaathierbijomvrijwarenennietombestemmen. Gemeentendietemakenhebbenmetleidingstrokenzijnverplichtombijhetwijzigenvan bestemmingsplannenrekeningtehoudenmettoekomstigeleidingenophungrondgebieden moetenvoorkomendaternieuwebelemmeringenontstaan. 23
24 InhetBaroisaangegevendataanweerszijdenvandevoorkeurstracéseenzoekgebiedgeldt van250meter.daarbinnenkandegemeentedeexacteliggingvanhetbuisleidingentracé bepalen. Mitshettracéaansluitophetvoorkeurstracébijdenaastliggendegemeentenenhet tracédezelfdebreedteheeftalsdebreedtevanhetgrootstedeelvanhettracé. Anderruimtelijkenmilieugeoriënteerdjuridischinstrumentarium Algemeen:verordeningen Provincies,gemeentenenwaterschappenkunnendiverseverordeningenvaststelen.Debasis hiervoorismedegelegeninrespectievelijkdeprovinciewet,gemeenteweten Waterschapswet. Voorbeeldenhiervanzijn:eengemeentelijkeverordeningkabelsenleidingenendeKeurvan eenwaterschap. Verordeningenzijnrelevantvoorde6maatschappelijkeopgavenzoalsdieinhoofdstuk2zijn benoemd. Keur Waterschap:voorbeeldvaneenalgemeneverordening Waterschap DeKeuriseenvoorbeeldvaneenAlgemeneverordening Waterschapgebaseerdeopde Waterschapswet.ElkwaterschapsteltzijneigenKeurvast.Hierinstaandegebodenen verbodendiebetrekkinghebbenopwatergangenenwaterkeringenen grondwaterontrekkingen.opbasisvandekeurkunnenvergunningenvoor grondwaterontrekkingenwordenaangevraagd. DeKeurismetnamerelevantvoordemaatschappelijkeopgave: Watervoorziening. Omgevingsverordening Bijprovinciesengemeentendieeenomgevingsvisiehebbenvastgesteldisvaakookeen omgevingsverordeningvastgesteld,zodatdeomgevingsvisieookjuridischisgeborgd.de omgevingsverordeningisnetzoalsdeomgevingsvisieeenkerninstrumentinhetkadervande Omgevingswet.Provinciesengemeentenhebbenopditmomentaldebevoegdheidom verordeningenvasttestelen,bijvoorbeeldonderde Wetruimtelijkeordening, Wet milieubeheeren Waterwet.Deomgevingsverordeningomvatvaakditbredepaletenwordtin datkaderdanvaakalséénverordeningvastgesteldwaarbijdestatusnaarbovenstaande wetenverwijst.eenomgevingsverordeningheeftindatgevaldusdestatusvaneen ruimtelijkeverordening,milieuverordening,waterverordeningenverkeersverordening. Deonderwerpenwaardeomgevingsverordeningbetrekkingopheeftkanperdecentrale overheidverschilen. Omgevingsverordeningenzijnrelevantvoorde6maatschappelijkeopgavenzoalsdiein hoofdstuk2zijnbenoemd. 24
25 Wetbasisregistratieondergrond(BRO) De WetBasisregistratieondergrondisvastgesteldenwordtnaaralewaarschijnlijkper1 januari2018vankracht.debasisregistratievandeondergrondwordtgefaseerdingevoerd.in debasisregistratieondergrondwordengegevensopgenomenover: - Degeologischeenbodemkundigeopbouwvandeondergrond; - Deondergrondseinfrastructuur; - Degebruiksrechteninrelatietotdeondergrond. Gegevensoverbodemverontreiniging,kabelsenleidingenenondergrondsebouwwerken, behorenvooralsnogniettotdebro. De Wetbasisregistratieondergrondismetnamerelevantvoordemaatschappelijkeopgaven: - Beschikbaarheidvanvastedelfstofen; - Watervoorziening; - Bodemomtebouwen. Wetalgemenebepalingenomgevingsrecht (Wabo)/Omgevingsvergunning Inde Wabowordtdeomgevingsvergunninggeregeld.Deomgevingsvergunningiseen geïntegreerdevergunningvoorbouwen,wonen,ruimte,natuur,milieuenmonumenten.de Waboisaleenvantoepasingopdebovengrondinclusiefdebovengrondseactiviteitendie samenhangenmetondergrondseactiviteiten.onderdeelvande Waboisonderanderehet Besluitomgevingsrecht. De Wabohanteerthetuitgangspuntdaterperprojectéénbevoegdgezagverantwoordelijkis voordeverleningendehandhavingvandeomgevingsvergunning.ditbevoegdgezagbeslist ookopaleaanvragenomeenomgevingsvergunningdienadienwordeningediend.als hoofdregelkentde Wabohetbevoegdgezagtoeaandegemeentewaarhetproject(in hoofdzaak)zalwordenuitgevoerd. Voorbepaaldeinrichtingenisdeprovinciehetbevoegdgezag.Deprovincieiseveneens bevoegdgezagindegevalenwaarinbesluitvorminginhetkadervanderuimtelijkeordening voorgemeentegrensoverschrijdendeplannennoodzakelijkis. InsommigegevalenishetRijkbevoegdgezag.Hetgaathierbijmetnameombepaalde defensie-inrichtingenenommijnbouwwerken. De Wetalgemenebepalingenomgevingsrechtisrelevantvoorde6maatschappelijkeopgaven zoalsdieinhoofdstuk2zijnbenoemd. Wetnatuurbescherming De Wetnatuurbeschermingisnietingerichtopbeschermenvandeondergrond,maarkan (indirect)ookruimtelijkeconsequentiesvoordeondergrondhebben.derhalveisdezewet hierwelopgenomen. Provincieszijnbevoegdgezagvoorde Wetnatuurbescherming.Uitzonderingdaaropishet beleidvangrotewatereneninternationaalbeleid,waarvoorhetrijkbevoegdgezagis. 25
26 De Wetnatuurbeschermingismetnamerelevantvoordemaatschappelijkeopgaven: Watervoorziening eneengezondebodemvoorlandbouwennatuur. Tracéwet DeTracéwetisgerichtophetRijkenheeftbetrekkingophoofdinfrastructuurvoorverkeeren vervoer.hetrijkisvaakinitiatiefnemerenisookbevoegdbeslisingentenemeninhetkader vandetracéwet. ErzijntweeTracéwetprocedures: - Eenreguliereprocedurevooraanpassingenvanbestaandehoofdwegen; - Eenuitgebreideprocedurevoordeaanlegvannieuwehoofdwegen,ofeenwijziging vaneenbestaandehoofdwegwaardoordewegmetmeerdan2rijstrokenwordt verbreed. BijdeuitgebreideTracéwetprocedureisinspraakmogelijkbijdeontwerpstructuurvisie.Bij dereguliereprocedureisdatnietmogelijk. BijprojectendievalenonderdeuitgebreideTracéwetprocedureisvaakookeen Milieuefectrapportagenoodzakelijk. DeTracéwetismetnamerelevantvoordemaatschappelijkeopgave:Bodemomtebouwen. Wetmilieubeheer(Wm) De Wetmilieubeheeriseenkaderwet,diedebasisvormtvooreenbreedpaletaanbesluiten enregels.zovormtde Wetmilieubeheer(mede)debasisvoor:hetBesluit Milieuefectrapportage, hetgemeentelijkrioleringsplan,degrondwaterbeschermingshefing, aanwijzinggrondwaterbeschermingsgebiedenenbodemenergiesystemen. Daarnaastheeftde Wetmilieubeheerdirecterelatiesmetde Waterwet,Kaderichtlijn Water, Wetalgemenebepalingenomgevingsrecht, Wetbodembescherming,Ontgrondingenweten Kernenergiewet. De Wetmilieubeheerkomtderhalveindezerapportageopdiverseplaatsenterug. Naastbovenstaanderelatiesishetvanbelangdatinde Wetmilieubeheervastgelegddat provinciesmiddelseenprovincialeverordening regelsvastleggenterbeschermingvande kwaliteitvanhetgrondwatermethetoogopdewaterwinninginbijverordeningaangewezen gebieden. Hetbetrefthieronderanderedeaanwijzingvangrondwaterbeschermingsgebieden enwaterwingebieden. De Wetmilieubeheerisrelevantvoorde6maatschappelijkeopgavenzoalsdieinhoofdstuk2 zijnbenoemd. 26
27 Besluit Milieuefectrapportage(Besluitm.e.r.) HetBesluit Milieuefectrapportageisgebaseerdopde Wetmilieubeheer(Wm). Middelseen milieuefectrapportage(m.e.r.)worden,voordathetbesluitwordtgenomen,milieugevolgen vaneenbesluitinbeeldgebracht.eenmilieuefectrapportageisnietvooraleactiviteiten verplicht.inhetbesluitisvastgelegdvoorwelkeactiviteiteneenmilieuefectrapportdientte wordenopgesteld. Erzijntwee MER-procedures: - Beperkteprocedure; - Uitgebreideprocedure. Welkeprocedurevantoepasingis,isafhankelijkvandeactiviteitendiemenwilontplooien. Indeuitgebreideprocedureishetbevoegdgezagverplichtomeentoetsingsadviesvande Commisievoordem.e.r.tevragen.Indebeperkteprocedureisditnietverplicht. HetBesluit Milieuefectrapportageisrelevantvoorde6maatschappelijkeopgavenzoalsdie inhoofdstuk2zijnbenoemd. Woningwet/Bouwbesluit De WoningwetvormtdebasisvoorhetBouwbesluit2012waarookondergrondse bouwwerkenaanmoetenvoldoen.hetbouwbesluitbevatvoorschriftenoverhet(ver)bouwen vanbouwwerken.degemeenteismeestalhetbevoegdgezag. De Woningwetismetnamerelevantvoordemaatschappelijkeopgave:Bodemomte bouwen. Crisis-enherstelwet(Chw) BasisvandeCrisis-enherstelwetisdatbepaaldebouwprojectenwordenversnelddoor proceduresteverkorten. MiddelsdeCrisis-enherstelwetkunnenookvernieuwendeof duurzameprojectenwordenuitgevoerd. DeCrisis-enherstelwetisnietintegraalvantoepasing.Erzijncategorieënvastgesteld waaropdecrisis-enherstelwetvantoepasingis,bijvoorbeeldbodemenergiesystemen. Daarnaastzijnerperprojectvastgesteldwaaropdecrisis-enherstelwetvantoepasingis. Elkhalfjaarwordthiervaneentranchevanprojectenvastgesteld. DeCrisis-enherstelwetisrelevantvoorde6maatschappelijkeopgavenzoalsdiein hoofdstuk2zijnbenoemd. 27
28 Erfgoedwet IndeErfgoedwetzijnonderandereregelsophetgebiedvanarcheologieondergebracht. ToezichthouderisdeRijksdienstvoorhetCultuurErfgoed(ministerievanOnderwijs,Cultuur en Wetenschap). Relevantvoordeondergrondisdatpartijendiearcheologischvooronderzoekofopgravingen doeneencertificaatdienentehebben.erzijnhieropenkeleuitzonderingenzoalsvrijwiligers endetector-amateurs.zijmogen,oplocatieswaarvandegemeentevindtdatergeen profesioneelarcheologischonderzoeknodigis,zondercertificaatopgravingendoen. DeErfgoedwetismetnamerelevantvoordemaatschappelijkeopgave:Cultuurhistorischen natuurlijkerfgoedindebodem. Meststofenwet(Msw) De Meststofenwetsteltonderandereeisenaandetoepasingvanmeststofenop landbouwgrond. Metdezeeisenwordtdeverontreinigingvanhetgrondwaterdoorstikstofen fosfatenvoorkomenofbeperkt. DeAlgemeneInspectiedienst(tegenwoordigonderdeelvandeNederlandseVoedsel-en Warenautoriteit (NVWA)bijhet MinisterievanEconomischezaken)houdttoezichtopde nalevingvande Meststofenwet.De Meststofenwetomvatonderandereookeen implementatievandeeuropesenitraatrichtlijn. De Meststofenwetismetnamerelevantvoordemaatschappelijkeopgave:Eengezonde bodemvoorlandbouwennatuur. Wetbodembescherming(Wbb) Inde Wetbodembeschermingzijnderegelsterbeschermingvandebodemkwaliteit opgenomen.daarnaastwordendesaneringvanverontreinigdebodem(grondengrondwater) doormiddelvande Wbbgeregeld. Bevoegdgezagvoorde Wetbodembeschermingzijndeprovincieendedaartoeaangewezen bevoegdgezaggemeenten.inde Wetbodembeschermingwordtbodemverontreiniging,met uitzonderingvansituatieswaaropgebiedsgerichtgrondwaterbeheervantoepasingis,per individueelgevalbekeken. De Wetbodembeschermingismetnamerelevantvoordemaatschappelijkeopgave:Een gezondebodemvoorlandbouwennatuur,maarwerktindirectdooropdeandere5 maatschappelijkeopgaven. 28
29 Gebiedsgerichtgrondwaterbeheer(onderdeelvande Wbb) De Wetbodembescherminggeeft,opvrijwiligebasis,demogelijkheidomovertegaantot gebiedsgerichtgrondwaterbeheer.daarbijzijnnietmeerdeindividuelegevalenleidend, maarhetbeheerenbeheersenvaneengroteregrondwaterverontreiniging. Daarmeewordteengebiedsgerichteaanpakvandegrondwaterverontreinigingvoorgestaan. Ditkanmiddelsnatuurlijkeafbraakvandeverontreinigendestofenofeventuele saneringsmethodenterplaatse.injuridischezinvaltditbeheersenvandeverontreiniging onderhetbegrip'saneren'. Gebiedsgerichtgrondwaterbeheerismetnamerelevantvoordemaatschappelijkeopgave:Een gezondebodemvoorlandbouwennatuur,maarwerktindirectdooropdeandere5 maatschappelijkeopgaven. Besluitbodemkwaliteit(Bbk) HetBesluitbodemkwaliteitisonderanderegebaseerdopde Wetbodembeschermingende Waterwet. HetBesluitbodemkwaliteitgeeftgemeentenenwaterschappendemogelijkheidomeenbetere balanstusenbeschermingvandebodemkwaliteitengebruikvandebodemkrijgen.ditkan onderanderedoorhetopstelenvaneenbodemkwaliteitskaartwaarinvooreengebiedeen bepaaldebodemkwaliteitkanwordenvastgelegdengrondstromenkunnenworden gereguleerd. HetBesluitbodemkwaliteitismetnamerelevantvoordemaatschappelijkeopgave:Een gezondebodemvoorlandbouwennatuur,maarwerktindirectdooropdeandere5 maatschappelijkeopgaven. Arbeidsomstandighedenwet DeArbeidsomstandighedenwetismetnamerelevantvoor nietgesprongenexplosieven.dit metnameomdatdearbeidsomstandighedenwetdeenigewetisdieexplicietingaatopniet gesprongenexplosievenengemeentendebevoegdheidgeeftomopdatpunteisentestelen. Degemeenteisbevoegdgezagvanuitopenbareordeenveiligheid.Vanuitdatkaderwordt ookaanbevolenomalsgemeenteeenrisicokaartvoorexplosievenoptestelen. Deverantwoordelijkheidvoorhetonderzoeknaarenderuimingvanexplosievenvanuit Arbo-regelgevingligtineersteinstantiebijdeinitiatiefnemervandegraafactiviteiten. DeArbeidsomstandighedenwetisinditkadermetnamerelevantvoordemaatschappelijke opgave:bodemomtebouwen. 29
30 Warmtewet Inde Warmtewetraaktopzichnietrechtstreeksaandeordeningvandeondergrond.Deze wordthierslechtsvoorhetoverzichtgenoemd. De Warmtewetregeltdeleveringvanwarmteaanconsumentenenmidden-enkleinbedrijf vooraansluitingentot100kw.deautoriteitconsument& Markt(ACM)ziettoeopde uitvoeringvandewarmtewet. De Warmtewetismetnamerelevantvoordemaatschappelijkeopgave:Energievoorziening. Telecommunicatiewet DeTelecommunicatiewetiseenwetdievanbelangisalshetgaatoverhetaanleggenen verwijderenvankabels.hetagentschaptelecomisalsonderdeelvanhetministerievan EconomischezakenbelastmethetbestuursrechtelijketoezichtopdeTelecommunicatiewet. IndeTelecommunicatiewetisaangegevendat: eenbeheerdervanopenbaregronden verplichtistegedogendattendienstevaneenopenbaarelektronischcommunicatienetwerk kabelsinenopdezegrondenwordenaangelegd,instandgehoudenenopgeruimd. IndeTelecommunicatiewetismomenteelnogeenopruimverplichtingvoorbuitengebruik zijndekabelsopgenomen.eriseenwijzigingvandetelecommunicatiewetgaandediemaakt datdezeopruimverplichtingversoepeldgaatworden(wijzigingrichtlijnkostenreductie breedband). DeTelecommunicatiewetismetnamerelevantvoordemaatschappelijkeopgave:Bodemom tebouwen. Wetinformatie-uitwiselingondergrondseneten(WION) HetKadastervoertinopdrachtvandeministeriesvanEconomischeZaken(EZ)en Infrastructuuren Milieu(IenM)de WIONuitenfaciliteertdeinformatieverstrekkingoverde liggingvankabelsenleidingen.hetagentschaptelecom(ministerievaneconomische Zaken)istoezichthoudervoordewet. De Wetinformatie-uitwiselingondergrondseneten(WION)wordtookwelde grondroerdersregelinggenoemd.dezewetverplichtpartijenom,voorafgaandaanhetgraven, eengraafmeldingtedoen.daarnaastverplichtdewetomkabel-enleidingbeheerdersomhun ondergrondsekabelsenleidingendigitaalbeschikbaarhebben. Hetkabinetisvoornemensde WIONtevervangendoorde WIBON. De Wetinformatie-uitwiselingondergrondsenetenismetnamerelevantvoorde maatschappelijkeopgave:bodemomtebouwen. 30
31 Lokaleverordeningkabelsenleidingen Opgrondvandegemeentewetkunnengemeenteneenverordeningvoorkabelsenleidingen vaststelen.dezeverordeningisdanvantoepasingopalekabelsenleidingenindeopenbare ruimte,metuitzonderingvandekabelsdieonderdetelecommunicatiewetvalen. Ineendergelijkeverordeningkunnengemeentenookeenopruimplichtvoorkabelsen leidingenopnemen. Delokaleverordeningkabelsenleidingenismetnamerelevantvoordemaatschappelijke opgave:bodemomtebouwen. Ontgrondingenwet IndeOntgrondingenwetzijnderegelsrondomhetwinnenvanoppervlaktedelfstofenzoals zand,grindenkleiopgenomen. LangsrivierenenindeNoordzeeishetRijkbevoegdgezag.Inaleanderegevalenisde provinciebevoegdgezag. DeOntgrondingenwetismetnamerelevantvoordemaatschappelijkeopgave: Beschikbaarheidvanvastedelfstofen. Kaderrichtlijn Water(KRW)incl.Grondwaterrichtlijn DeKaderichtlijn WateriseenEuropeserichtlijn.DezeisvertaaldindeNederlandse wetgeving,metnamede Waterwetende Wetmilieubeheer. BinnendeKaderichtlijn WaterisdeGrondwaterichtlijnvantoepasing.Ookdezeisonder andereverankerdinde Waterwet. IndeKaderichtlijn Waterisonderandereaangegevendatalegrondwaterlichamenuiterlijk in2015ingoedetoestandmoetenverkeren.nederlandgaatuitvanhetmaximaalmogelijke uitstel,waarbijin2027aandedoelenmoetwordenvoldaan.lidstatenwordengeachtelkezes jaarviastroomgebiedbeheerplannen(sgbp's)terapporterenoverdetoestandvande (grond)waterlichamen. VoorhetgrondwaterzijnindeGrondwaterichtlijnnormenvoordegrondwaterkwaliteit opgenomen.degrondwaterichtlijnvormttevenshetjuridischkadervoorhetnemenvan maatregelenomdeinbrengvanschadelijkestofeninhetgrondwatertevoorkomenofte beperken. DeKaderichtlijn Waterismetnamerelevantvoordemaatschappelijkeopgave: Watervoorziening. 31
32 Waterwet De Waterwetheeftonderanderebetrekkingophetgrondwater.Daarbijgaathetzowelom kwantitatievealskwalitatievecomponenten. Deprovincieisbevoegdgezagvoordevolgendegrondwaterontrekkingenofinfiltratiesten behoevevan: - Industriëletoepasingenmeteendebiet(mits> m 3 perjaar); - Openbaredrinkwatervoorziening; - Eenopenbodemenergiesysteem. Rijkswaterstaatisbevoegdgezagvoorgrondwaterontrekkingeninhetbeheergebiedvan Rijkswaterstaat. Hetwaterschapisbevoegdgezagvooraleoverigeontrekkingen. Ontrekkingeneninfiltratiesdienietvergunningplichtigzijn,moeteninprincipeworden gemeld.deinhoudvanmeldingenvangrondwaterontrekkingeneninfiltratiesisgeregeldin het Waterbesluitende Wateregeling.Hetbetrefendewaterschapkanindekeurbepalendat demeldplichtinbepaaldegevalennietvantoepasingis. Inhetkadervande Waterwetdienenwaterbeheerderseenwaterbeheerplanoptestelen. Daarinzijnvaakookpeilbesluitenopgenomen. Inhetkadervande Waterwethebbengemeentenookeeninspanningsverplichtingvoorhet hemelwaterenhetondiepegrondwater.dezijngemeentenookopgrondvande Wet milieubeheerende Waterwetverplichthunwerkzaamhedenvoorhemelwaterengrondwater ineengemeentelijkrioleringsplan(grp)tebeschrijven. De Waterwetismetnamerelevantvoordemaatschappelijkeopgave: Watervoorziening. Watertoets Hetprocesinstrumentwatertoetsisaleenvoorhetbestemmingsplanenhetinpasingsplanbij wetgeregeld.inhetbestuursakkoordwaterisafgesprokendatbijruimtelijkeplannendievan belangzijnvoorhetwaterbeheereenwatertoetswordtuitgevoerd. Dewatertoetsiseeninstrumentdatwaterhuishoudkundigebelangenexplicietenop evenwichtigewijzelaatmeewegenbijhetopstelenvanruimtelijkeplannenenbesluiten.het isnieteentoetsachteraf,maareenprocesdatdeinitiatiefnemervaneenruimtelijkplanende waterbeheerdermetelkaaringesprekbrengtineenzovroegmogelijkstadium. Opbasisvandewatertoetswordtbijvoorbeeldbijeenbestemmingsplanindetoelichtingvan hetbestemmingsplaneenwaterparagraafopgenomen.dejuridischestatusvande waterparagraafwordtnietalheelhardervarenomdatdezenietindeplankaarten planvoorschriftenstaat. DeWatertoets ismetnamerelevantvoordemaatschappelijkeopgave:watervoorziening. 32
33 Drinkwaterwet:BeleidsnotaDrinkwater IndeDrinkwaterwetisexplicietvastgelegddatdeduurzameveiligstelingvandeopenbare drinkwatervoorzieningalseendwingenderedenvangrootopenbaarbelanggeldt. ElkezesjaarwordtdoordehetRijkdeBeleidsnotaDrinkwatervastgesteld.Hierinzijnde hoofdlijnenenbeginselenvanhetbeleidmetbetrekkingtotdeproductieendistributievan deugdelijkdrinkwaterendeduurzameveiligstelingvandeopenbaredrinkwatervoorziening opgenomen. DeDrinkwaterwetismetnamerelevantvoordemaatschappelijkeopgave:Watervoorziening. Wijzigingsbesluitbodemenergiesystemen Het Wijzigingsbesluitbodemenergiesystemenisgeenzelfstandigemaatregelvanbestuur, maarwijzigteenaantalbestaandebesluiten.ditzijn:activiteitenbesluitmilieubeheer,besluit bodemkwaliteit,besluitlozingenbuiteninrichtingen,besluitlozingafvalwaterhuishoudens, Besluitomgevingsrechtenhet Waterbesluit. Omdathetvaakseparaatbenoemdwordtishethierooklosopgenomen. Het Wijzigingsbesluitbodemenergiesystemenbepaaltderegelsvoorbodemenergiesystemen toteendieptetot500meter.inhetbesluitwordtonderscheidgemaakttusenopenengesloten bodemenergiesystemen. Deopensystemenwordenvaakaangeduidalswarmte-koude-opslag(WKO)endegesloten systemenvaakalsbodemwarmtewiselaars. Vooropenbodemenergiesystemenisdeprovinciebevoegdgezagendienteenvergunningin hetkadervande Waterwettewordenaangevraagd. Voorgeslotenbodemenergiesystemenisdegemeentebevoegdgezag.Afhankelijkvanhet bodemzijdigvermogendientereenmeldingtewordengedaanofeenvergunningteworden aangevraagd. Het Wijzigingsbesluitbodemenergiesystemenisookbelangrijkvoordeaanwijzingvan interferentiegebiedeningemeentelijkeenprovincialeverordeningen. Het Wijzigingsbesluitbodemenergiesystemenismetnamerelevantvoordemaatschappelijke opgavenenergievoorzieningen Watervoorziening Kernenergiewet DeopslagvanradioactiefafvalindeondergrondvaltonderdeKernenergiewet.Hetkabinet heeftinhetnationaleprogrammavoorhetbeheervanradioactiefafvalenverbruikte splijtstofenvastgelegddattot2100ergeensprakezalzijnvanondergrondseopslagvan radioactiefafval.dedefinitievebesluitvorminghieroverzalpasrond2100plaatsvinden. DeKenenergiewetismetnamerelevantvoordemaatschappelijkeopgave: Energievoorziening. 33
34 Mijnbouwwet De Mijnbouwwetisvantoepasingopdewinningenopsporingvandelfstofenen aardwarmteenophetopslaanvanstofenbenedendeoppervlaktevandeaardbodem.onder delfstofenwordenaardgas,aardolieofzoutverstaan,maargeengrind,kalksteenofzand,etc. De Wetisvantoepasingbij: - Opsporenenwinningvandelfstofendieopeendieptevanmeerdan100meter aanwezigzijn; - Opslaanvanstofenopdieptevanmeerdan100meter; - Winningvanaardwarmteopeendieptevanmeerdan500meter. Hetbelangrijksteinstrumentariumbinnende Mijnbouwwetbestaatuit: - Opsporingsvergunning; - Winningsvergunning; - Opslagvergunning. HiervoorisdeministervanEconomischeZaken(EZ)bevoegdgezag.Staatstoezichtopde mijnen(sodm)istoezichthouder. Voorbovengrondseinstalatiesisconformde Wabo(Wetalgemenebepalingen omgevingsrecht)eenomgevingsvergunningbenodigd.indatgevalisdeministervan Economischezakentevenshetbevoegdgezagvoordeomgevingsvergunning. DeMijnbouwwet ismetnamerelevantvoordemaatschappelijkeopgave: Energievoorziening. Wetinformatie-uitwiselingbovengrondseenondergrondseneten(WIBON) DeministervanEconomischeZakenheefthetwetsvoorstel Wetinformatie-uitwiseling bovengrondseenondergrondseneten(wibon)ingediend.invoeringwordtopkortetermijn verwacht.beoogdtoezichthouderishetagentschaptelecom.dezewetwordtdeopvolger vande WION.Relevantverschilmetde WIONisdemogelijkheidombestaande infrastructuurtebenutenvoordeaanlegvansnelinternet.insteekisdathierdoorkosten kunnenwordenbespaardendathiermeegraafwerkzaamheden(wat)kunnenwordenbeperkt. Bovendienkandetelecombeheerderaaneenanderenetbeheerdervragenomde werkzaamhedenaanbeideinfrastructurentecoördineren. DeWetinformatie-uitwiselingbovengrondseenondergrondsenetenwordtmetname relevantvoordemaatschappelijkeopgave:bodemomtebouwen. 34
35 Financieelinstrumentarium Garantstelingdoordeprovincie Voorbeeldenvangarantstelingdoordeprovincialeoverheidvindenmetnameplaatsbij geothermieprojecten.zobrengendeprovincienoord-brabant,zuid-holandenoverijsel dergelijkegarantstelingenindepraktijk. Degarantstelingdoordeprovincieismetnamerelevantvoordemaatschappelijkeopgave: Energievoorziening. ProvincialeFondsen Provincieskunnenfondseninstelenwaarmeezeinvestereninprojectenofleningen verstrekken.dergelijkefondsenwordenmetnameingezetomdeenergietransitiete versnelen.deaanvragendepartijzaldaarbijvaakdeinitiatiefnemerzijn.eenvoorbeeldvan eendergelijkfondsishetinnovatie-enenergiefondsgelderland. Deprovincialefondsenzijnmetnamerelevantvoordemaatschappelijkeopgave: Energievoorziening. Subsidieverordeningdoorprovincieintestelen Provincieskunnenervoorkiezenomeensubsidieverordeningintestelen.Ditkaninprincipe vooralerleiopgaven.zoheeftdeprovinciegelderlanddesubsidieverordening Regels RuimtevoorGelderland2016 ingesteld.dezeregelingbiedtonderanderegemeentende gelegenheidsubsidieaantevragen. Deprovincialesubsidieverordeningkanindepraktijkrelevantzijnvoorale6de maatschappelijkeopgavenzoalsdieinhoofdstuk2zijnbenoemd. Precariobelasting Precariobelastingiseenbelastingdiegemeentenenwaterschappenkunnenhefenvoorhet plaatsenvanvoorwerpenonder,opofbovenvoordeopenbaredienstbestemde gemeentegrond. Voordeondergrondwordtdeprecariobelastingmomenteelvooralgebruiktvoorkabelsen leidingen.dehefingvanprecariobelastingopnutsleidingenistot1januari2022toegestaan. DePrecariobelastingismetnamerelevantvoordemaatschappelijkeopgave:Bodemomte bouwen. 35
36 Besluitenregelingfinanciëlebepalingenbodemsanering Hetbesluitenderegelingfinanciëlebepalingenbodemsaneringzijngebaseerdopde Wet bodembeschermingenrichtzichopdeaanpakvanernstigebodemverontreiniging.hetbesluit enderegelingfinanciëlebepalingenbodemsaneringvormendegrondslagvoordevolgende (somsgedeeltelijkvervalen)stimuleringsregelingen: - Bedrijvenregeling; - Cofinanciering; - Draagkrachtregeling; - Bosatexregeling. Financieringofsubsidieisaleenmogelijkvoorverontreinigingdie(deels)ontstaanisvóór 1975.Voorwaardeisdaarnaastdatbedrijvenzichvoor1januari2008moestenaanmelden. Betrefendebedrijvenhebbennogtot1januari2024tijdomeensaneringsplanintedienenbij hetbevoegdgezag. DefinancieringwordtgecoördineerddoorStichtingBodembeheerNederland. Hetbesluitenregelingfinanciëlebepalingenbodemsaneringzijnmetnamerelevantvoorde maatschappelijkeopgave:gezondebodemvoorlandbouwennatuur,waar bodemverontreinigingondervalt. FinancieringopbasisvanhetConvenantBodemenOndergrond InhetConvenantBodemenOndergrond iseenindicatievebudgetverdeling opgenomenvoorbevoegdegezageninhetkadervande Wbb. Hetbetrefthierzowelbudgetenvoorbodemsaneringalsvoorandereonderwerpenuithet Convenant. FinanceringopbasisvanhetConvenantBodemenOndergrond isrelevantvoorde 6maatschappelijkeopgavenzoalsdieinhoofdstuk2zijnbenoemd. Provincialegrondwaterhefing Provincialegrondwaterhefingiseenbelastingvoorhetontrekkenvangrondwater.Het betrefthiereenbestemmingshefingdiegebaseerdisopde Waterwet.Dehefingdientter dekkingvanspecifiekekostendiedeprovinciemaaktinhetkadervandeontrekkingen. Belastingplichtigisdeontrekkervanhetgrondwater.Alsgrondslagvoordehefinggeldtde onttrokkenhoeveelheidgrondwater,eventueelverminderdmetdehoeveelheidgeïnfiltreerd water. Deprovincialegrondwaterhefingismetnamevanrelevantvoordemaatschappelijkeopgave: Watervoorziening. 36
37 Provincialegrondwaterbeschermingshefing Opgrondvandewet Milieubeheerkunnenprovincies,middelseenmilieuverordening,een grondwaterbeschermingshefinginstelen.dezehefingisbedoeldomdekostentedekken vanschadevergoedingendiedeprovinciemoetuitkerenalsgevolgvanhetinstelenvan grondwaterbeschermingsgebieden. Dehefingwordtgehevenbijdedrinkwaterbedrijven.Alshefingsmaatstafgeldtde hoeveelheidontrokkenwater,gemeteninkubiekemeters. Deprovincialegrondwaterbeschermingshefingwordtnauwelijksgebruikt. Deprovincialegrondwaterbeschermingshefingismetnamevanrelevantvoorde maatschappelijkeopgave: Watervoorziening. Convenantmetdrinkwaterbedrijven Inplaatsvandegrondwaterbeschermingshefingsluitenveelprovinciesindepraktijkeen convenantmetdedrinkwaterbedrijvenwaarindekostenvandeadditionelemaatregelenen/of schadevergoedingenwordengeregeld. Hetconvenantmetdrinkwaterbedrijvenismetnamevanrelevantvoordemaatschappelijke opgave: Watervoorziening. Watersysteemhefingwaterschap Dewatersysteemhefingisgebaseerdopde Waterwet.Aleingezetenenvaneenwaterschap betalendezogenaamdewatersysteemhefing.dezeisnietgerelateerdaanactiviteiten. Waterschappenkunnengeenrechtstreeksegrondwaterhefingopleggenofinnen. Dewatersysteemhefingismetnamevanrelevantvoordemaatschappelijkeopgave: Watervoorziening. Rioolhefing Opbasisvandegemeentewetkandegemeenteeenrioolhefinginstelen.Hetbetrefteen bestemmingshefingvoordeinzameling,transportenzuiveringvanafvalwateren hemelwater.tevensisdezebestemmingshefingbedoeldvoorhetdekkenvandekostenvan maatregelenteneindestructureelnadeligegevolgenvandegrondwaterstandvoordeaande grondgegevenbestemmingzoveelmogelijktevoorkomenoftebeperken. Derioolhefingismetnamevanrelevantvoordemaatschappelijkeopgaven: WatervoorzieningenBodemomoptebouwen. 37
38 Leges Legeskunnenwordengeheveninverbandmetvergunningverleningenhandhaving. HetRijkkanopbasisvande Waterwetlegesopleggenvooreenwatervergunning,maardoet datindepraktijkniet.deprovinciesenwaterschappenopbasisvanrespectievelijkde Provinciewetende Waterschapswetlegesopleggen. Delegeskunnenvoorverschilendetypevergunningenwordenopgelegd.Indepraktijkisdit vaakwatergerelateerd. Delegeszijnmetnamevanrelevantvoordemaatschappelijkeopgave: Watervoorziening, maarkunnenookvoordeandere5maatschappelijkeopgavenzoalsdieinhoofdstuk2zijn benoemd. Ontgrondingenhefing OpgrondvandeOntgrondingenwetkunnenprovincieskunneneenontgrondingenhefing hefenvoorontgrondingenvanmeerdan10.000m 3.Ditbetrefteenbestemmingshefingdie dientterdekkingvankostendiebetrekkinghebbenopschadevergoedingenenbijbehorende onderzoeken. Alsgrondslagvoordehefinggeldtdeingevolgedevergunningofmachtigingtewinnen hoeveelheidvastestofen,gemeteninprofielvanontgraving. Deontgrondingenhefingismetnamevanrelevantvoordemaatschappelijkeopgave: Beschikbaarheidvanvastedelfstofen. ISDE Deinvesteringsubsidieduurzameenergieiseensubsidievandehet Ministerievan Economischezaken.Dezesubsidieisgerichtoplucht-enwarmtepompen. Warmtepompen wordeningezetbij WKO-instalaties.Ditisduseensubsidiediegerichtisopdebovengrond, maardiedeinzetvaneen WKO-instalatiefinancieelaantrekkelijkerkanmaken. Metingangvan1juli2017kunnenookgemeentenenprovincies,alseigenaarvaneen instalatie,gebruikmakenvandezeregeling. DeISDEismetnamerelevantvoordemaatschappelijkeopgave:Energievoorziening. RNESAardwarmte Het MinisterievanEconomischezakensteltregelmatigdegarantieregelingRisico sdekken vooraardwarmte(rnesaardwarmte)open.ineendeelvan2017isdezeregelingook opengesteld.deregelingdektvooreendeeldegeologischerisico safvanmisboringbijeen aardwarmteproject.daarbijwordt,netzoalsbijdesde+,onderscheidgemaakttusen reguliereaardwarmteprojecten(diepte>500meter)endiepeaardwarmteprojecten(diepte> 3.500meter).Degarantieregeling verzekert eventuelemisboringenenwerktopdiemanier alseenfinancieelvangnet. DeRNESaardwarmteismetnamerelevantvoordemaatschappelijkeopgave: Energievoorziening. 38
39 SDE+ Het MinisterievanEconomischezakensteltregelmatigdeStimuleringDuurzame Energieproductie(SDE+)open.Ookineendeelvan2017isdezeregelingopgesteld.De SDE+compenseerthetverschiltusendekostprijsvaneenhernieuwbaarenergieproject(het basisbedrag)endemarktwaardevandegeleverdeenergie(hetcorectiebedrag):onrendabele top.beidebedragenzijnuitgedruktin perkwh. DeSDE+maakt,netzoalsdeRNESaardwarmte,onderscheidtusenaardwarmteprojecten meteendieptevanminimaal500metereneendieptevanmeerdan3.500meter. DeSDE+ismetnamerelevantvoordemaatschappelijkeopgave:Energievoorziening. Energie-investeringsaftrek(EIA) OpbasisvandeUitvoeringsregelingenergie-investeringsaftrekkaneenenergieinvesteringsaftrekwordenaangevraagd.DezeregelingwordtuitgevoerddoordeRijksdienst voorondernemendnederland(rvo),eenonderdeelvanhet MinisterievanEconomische Zaken.Ondernemerskunnengebruikmakenvandezeregeling.Dezeregelingisonderandere vantoepasingbij(colectieve)systemenvankoude-warmte-opslag.daarbijbetrefthetzowel deopenalsgeslotensystemen. DeEIAismetnamerelevantvoordemaatschappelijkeopgave:Energievoorziening. Milieu-investeringsaftrek(MIA/Vamil) Opbasisvande Wetinkomstenbelastingkaneen Milieu-investeringsaftrek(MIA)of Wilekeurigeafschrijvingmilieu-investeringen(Vamil)wordenaangevraagd.Dezeregeling wordtuitgevoerddoorderijksdienstvoorondernemendnederland(rvo),eenonderdeel vanhet MinisterievanEconomischeZaken.Ondernemerskunnengebruikmakenvandeze regeling.dezeregelingisonderanderevantoepasingbijgrondwatersanering,omgekeerde ofpeilgestuurdedrainageoplandbouwpercelenenwaterdoorlatendstraatwerkmet drainvoegen. DeMIAenVamilzijn metnamerelevantvoordemaatschappelijkeopgaven: Watervoorziening,EengezondebodemvoorlandbouwennatuurenBodemomoptebouwen Mogelijktoekomstigfinancieelinstrumentarium ETTF(EnergietransitieFinancieringsfaciliteit) Eind2016isaangekondigddatBNGBank,hetministerievanEconomischeZakenenhet NederlandsInvesteringsAgentschap(NIA)eenEnergietransitieFinancieringsfaciliteit (ETFF)opengaanstelen. Wanneerdeopenstelingdaadwerkelijkplaatszalvindenisnog nietbekend. DeETTFzalineersteaanlegEUR100miljoenaanachtergesteldeleningenverstrekkenvoor energietransitieprojectendiemomenteelnietfinancierbaarzijndooreentekleineinbrengvan risicodragendvermogen. 39
40 DeETFFrichtzichineersteinstantieopprojectenophetgebiedvanaardwarmte, energiebesparing,energieopslagenbiomasa.defaciliteitbiedteenoplosingvoor economischentechnologischgezondeinvesteringsprojecten,dienunogworden geconfronteerdmetverschilendefinancieringsknelpuntenzoalslangeterugverdientijden, beperkteschaalenonbekendheidvandetechnologie. Gezamenlijkeinvesteringsagendavangemeenten,provinciesenwaterschappen. Hetbetrefthiernieteenfinancieelinstrumentarium,maareenvoorstelvooreengezamenlijke investeringsagendavangemeenten,provinciesenwaterschappen.ditvoorstelisaangeboden tenbehoevevandekabinetsformatie2017. Mogelijkerwijswordtditvoorstellater geconcretiseerd. Invest-NL Ondanksdathetnietvaltonderhetbestaandinstrumentarium,isertochvoorgekozenomwat informatieoverinvest-nloptenemen.dezeregelingwordtnaarverwachtingin2018of 2019operationeel.Onderstaandeenbeschrijvinggebaseerdopinformatiedieinhetvoorjaar van2017beschikbaarwas. Nuishetnogzodatveelbedrijvenenprojectenvanwegeonzekerheidoverdeverhouding tusenrisicoenrendementofdoorlange,onzekereterugverdientijdenopinvesteringen, moeilijkaanfinancieringkomen.hetkabinetheeftdaarominvest-nlaangekondigd:middels bestaandefinancieringsinstrumentariumenmeteenkapitaalstortingvan2,5miljardeuro.dat zalookleidentotmeerhefboom:meerfinancieringvanuitinstitutionelebeleggersen Europesefondsenenprogramma s. Invest-NLwordteenprivaatrechtelijkestaatsdeelnemingenkanindiennodigrisicokapitaal verstrekkenaanondernemingen.invest-nlwerktaanvulendaanwatbankenen pensioenfondsendoen. Invest-NLzalzichonderanderegaanrichtenoprisicovoleactiviteitenopverschilende transitiegebieden.daarbijwordtonderanderegeothermiegenoemd. 40
41 Voorbeeldenfinanciëlearrangementen Noord-Brabant:GreendealGeothermie EenvoorbeeldvaneenfinancieelarangementistevindeninNoord-Brabant.Daarisde GreendealGeothermieBrabantafgesloten.Overheid,initiatiefnemers,afnemersenenkele anderepartnershebbendekrachtendaarbijgebundeld.dezegreendealgaatverderdanaleen financiering.kennis(ontwikkeling)iserookeenfundamenteelonderdeelvan. Degreendealheeftfeitelijkbundelingcentraalstaan: - Verschilendetypenpartijen; - Meerderegeothermieprojecten; - Verschilendevormenvanfinanciering. Degarantstelingvandeprovincieisnietaleenvantoepasingopéénproject,maarschuift mitsnietuitgeput-doornaareenviertalandereprojecten.dekrachtenvande5projecten wordenzogebundeld. Erisereencombinatiegemaaktvangarantstelingdoordeprovincie,een(nognietnader gespecificeerde)vormvanfinancieringdoorhetministerievaneconomischezakenen gegarandeerdeafnamedoorafnemers. GreendealUltradiepeGeothermie (UDG) DegreendealUDGiseenvoorbeeldophetkantelpunttusenfinanciëlearangementenen stimulerendinstrumentarium.degreendealultradiepegeothermieiseenvoorbeeldvaneen greendealdatmeerinzijnalgemeenheiddeontwikkelingvandieperegeothermiestimuleert. Hetmaaktdaarnaastdeontwikkelingvaneen7-talconcreteontwikkelingenvangeothermie doorkrachtenbundelingbeterhaalbaar.bijdezegreendealultradiepegeothermiezijnonder andereeengrootdeelvandepartnersvandegreendealgeothermienoord-brabant aangesloten. Trias Westland:Geothermieop4kilometerdiepte Inhet Westlandheefteencombinatievanpartijengezamenlijkdefinancieringvoorhetboren naaraardwarmteop4kilometerdiepterondgekregen.hetheeftruim5jaargeduurdomde vergunningen,financieringenrisicoafdekkingvoorelkaartekrijgen. Bijdezefinancieringzijndevolgendefinanciersbetrokken: - Banken:BankNederlandseGemeenten(BNG)enRabobank - MinisterievanEconomischeZaken/RVO; - HVC(afval-,grondstofen-enenergiebedrijfvan46gemeentenen6waterschappen); - Gemeente Westland; - Regionaalnetbeheerder; - RoyalFloraHoland; - Individueletelers. 41
42 Definancieringisonderandereeencombinatievan: - Lening - Subsidies - Risicoafdekking - Afsprakenoverafname Erzijntevensafsprakengemaaktoverterugvalscenario sbijtegenvalenderesultaten. Daarmeeisenerzijdsdebusinescaserondomdeboringgeborgdenanderzijdsde businescaserondomhetgebruikenbeheervandebron. SlimenergienetHeerhugowaard InHeerhugowaardiseencombinatiegemaaktvanwarmte-enkoudeleverendebedrijven, warmteenkoudeuitasfaltenaardwarmte.feitelijkwordthiermeeeenkringloopvanwarmte enkoudegecreëerd.debouwvindt,geziendeforseinvesteringen,gefaseerdplaats. Dewarmte-enkoudeleverendebedrijvenzijngebundeldinhet WaerdseEnergieCircuit.Dit WaerdseEnergieCircuitwiseltwarmteenkoudeuitbinnendebetrokkenbedrijven. Daarnaastwiselthetviaasfaltcolectorenwarmteenkoudeuitmetdeaardwarmte-instalatie. Opvalendaandezecasusisdecombinatievanbovengrondse,ondiepeendiepewarmteen koude. Betrokkenfinancierszijn: - DeRijksoverheid; - ProvincieNoord-Holand; - EuropeesFondsvoorRegionaleontwikkeling. - Partnersindezeontwikkelingzijn - Kodi; - ZONEnergie(Esco); - GemeenteHeerhugowaard; - HogeschoolInholand. Devormenvanfinancieringzijnnietopenbaargemaakt. Welisafteleidendathethiereen combinatieisvansubsidie,voorinvesteringenafnameafspraken. 42
43 Bijlage3: Geïnterviewde organisaties Erzijngesprekkengevoerdmet: - Bodem+ o 2gesprekkenmetrespectievelijkeensenioradviseureneenjuridischadviseur - DecentraleoverhedenverspreidoverNederland o GemeenteAlkmaar; o GemeenteDeventer; o GemeenteApeldoorn; o ProvincieZuid-Holand. - Decentraleoverhedenineenspecifiekeregio:gebiedrondomArnhemenNijmegen o Gemeentenmeteeninwoneraantalvan ; GemeenteArnhem; GemeenteNijmegen. o Gemeentenmeteeninwoneraantaltusende30.000en50.000inwoners GemeenteOverbetuwe; GemeenteBergenDal; o ProvincieGelderland; o Waterschap Rivierenland. o Naastdedecentraleoverhedenisindezeregiotevensgesprokenmetde OmgevingsdienstRegioArnhem. 43
44 Bijlage4:Geraadpleegdebronnen Atlasnatuurlijkkapitaal,(2017), Atlasnatuurlijkkapitaal,URL:htp:/ GemeenteArnhem,(december2012), StructuurvisieArnhem2020,doorkijk2040 GemeenteArnhem,(december2013), VerordeningkabelsenleidingengemeenteArnhem GemeenteGroesbeek,(juni2013), StructuurvisieGroesbeek2025,doorlopendgoed GemeenteHeerhugowaard,(2017), SlimenergienetHeerhugowaard,URL:htp:/ Gemeente MilingenaandeRijn,(januari2013),Structuurvisiegemeente MilingenaandeRijn2025 GemeenteNijmegen,(december2013), StructuurvisieNijmegen GemeenteOverbetuwe,(september2009), Overbetuweverbindt.,Toekomstvisie+ GemeenteUbbergen,(oktober2011), StructuurvisieBuitengewoonUbbergen2020 Geonovum&Kadaster,(2017) ruimtelijkeplannen.nl,url:htp:/ Hageman,C.(november2016), SturinginruimtelijkeordeningdoorRijkenprovincies IFTechnology,(mei2016), EvaluatieAlgemeeninstrumentariumgeothermie MinisterievanInfrastructuuren Milieu&VerenigingNederlandseGemeenten&VerenigingInterprovinciaal Overleg&Unievan Waterschappen,(maart2015), ConvenantBodemenOndergrond MinisterievanInfrastructuuren Milieu& Ministerievan Economischezaken,(november2016), OntwerpstructuurvisieOndergrond MinisterievanInfrastructuuren Milieu,(juni2014), ProbleemstelingvanhetprogrammaSTRONG Natuurlijkealiantie,(2017), Natuurlijkealiantie,URL:htps:/ NederlandsInvesteringsagentschap,(oktober2016), Energietransitiefinancieringsfaciliteit: 100miljoen risicodragendvermogenvoorenergietransitieinnederland,url: htps:/ Overheid.nl,(2017), Arbeidsomstandighedenwet,URL:htp:/weten.overheid.nl/BWBR / Overheid.nl,(2017), Besluitbodemkwaliteit,URL:htp:/weten.overheid.nl/BWBR / Overheid.nl,(2017), Besluitfinanciëlebepalingenbodemsanering,URL: htp:/weten.overheid.nl/bwbr / BNGbank,(oktober2016), BNGBankstelteur100miljoenbeschikbaarvoorenergietransitie,URL: htps:/ OostNL,(2017) Innovatie-enEnergiefondsGelderland,URL:htp:/oostnl.nl/nl/innovatie-en-energiefondsgelderland Overheid.nl,(2017), Besluitmilieuefectrapportage,URL:htp:/weten.overheid.nl/BWBR / Overheid.nl,(2017), Crisis-enherstelwet,URL:htp:/weten.overheid.nl/BWBR / Overheid.nl,(2017), Drinkwaterwet,URL:htp:/weten.overheid.nl/BWBR / Overheid.nl,(2017), Erfgoedwet,URL:htp:/weten.overheid.nl/BWBR / Overheid.nl,(2017), Gemeentewet,URL:htp:/weten.overheid.nl/BWBR / Overheid.nl,(2017), Kernenergiewet,URL:htp:/weten.overheid.nl/BWBR / Overheid.nl,(2017), Meststofenwet,URL:htp:/weten.overheid.nl/BWBR / Overheid.nl,(2017), Mijnbouwwet,URL:htp:/weten.overheid.nl/BWBR / Overheid.nl,(2017), Ontgrondingenwet,URL:htp:/weten.overheid.nl/BWBR / Overheid.nl,(2017), Provinciewet,URL:htp:/weten.overheid.nl/BWBR / Overheid.nl,(2017), Tracéwet,URL:htp:/weten.overheid.nl/BWBR / Overheid.nl,(2017), Telecommunicatiewet,URL:htp:/weten.overheid.nl/BWBR /
45 Overheid.nl,(2017), Warmtewet,URL:htp:/weten.overheid.nl/BWBR / Overheid.nl,(2017), Waterschapswet,URL:htp:/weten.overheid.nl/BWBR / Overheid.nl,(2017), Waterwet,URL:htp:/weten.overheid.nl/BWBR / Overheid.nl,(2017), Wetalgemenebepalingenomgevingsrecht,URL: htp:/weten.overheid.nl/bwbr / Overheid.nl,(2017), Wetbodembescherming,URL:htp:/weten.overheid.nl/BWBR / Overheid.nl,(2017), Wetinformatie-uitwiselingondergrondseneten,URL: htp:/weten.overheid.nl/bwbr / Overheid.nl,(2017), Wetmilieubeheer,URL:htp:/weten.overheid.nl/BWBR / Overheid.nl,(2017), Wetnatuurbescherming,URL:htp:/wetten.overheid.nl/BWBR / Overheid.nl,(2017), Wetruimtelijkeordening,URL:htp:/weten.overheid.nl/BWBR / Overheid.nl,(2017), Wijzigingsbesluitbodemenergiesystemen,URL: htp:/weten.overheid.nl/bwbr / Overheid.nl,(2017), Woningwet,URL:htp:/weten.overheid.nl/BWBR / ProvincieGelderland,( ), AfwegingskadergebiedsgerichtgrondwaterbeheerGelderland ProvincieGelderland, BesluitvanGedeputeerdeStatenvandeprovincieGelderlandhoudenderegelsvoor ruimte;regelsruimtevoorgelderland2016 ProvincieGelderland,(2009/2017), GrondwaterhefingsverordeningGelderland,URL: htp:/decentrale.regelgeving.overheid.nl/cvdr/xhtmloutput/actueel/gelderland/83798.html ProvincieGelderland,(juni2017), OmgevingsverordeningGelderland ProvincieGelderland,(juni2017), OmgevingsvisieGelderland ProvincieGelderland,(december2015), Voortgangsrapportage2015meerjarenprogrammaBodemen Ondergrond ProvincieOverijsel,(juni2017), ProvincieachtmeestegebiedeninOverijselongeschiktvoorondergrondse opslag ProvincieZuid-Holand,(2017), Bodematlas,URL:htp:/pzh.b3p.nl/viewer/app/Bodematlas ProvincieZuid-Holand,(maart2017), Ondergrondwijzer Rijksoverheid,(2017) Basisregistratieondergrond,URL:htps:/bro.pleio.nl/ Rijksoverheid,(april2014) Beleidsnotadrinkwater,schoondrinkwatervoornuenlater Rijksoverheidet.al.(2016), GreendealgeothermieBrabant,krachtenbundelingenkennisontwikkeling Rijksoverheid,(februari2017) KabinettrektinvesteringenlosmetoprichtingInvest-NL,URL: htps:/ Rijksoverheid,(februari2017), Mogelijk30%vanindustriëlewarmtevraagdoorUltraDiepeGeothermie, URL:htps:/ Rijkswaterstaat,Bodemplus, Bodemplus.nl (2017),URL:htps:/ RijkswaterstaatLeefomgeving/Bodem+,(2017) Bodemvizier,URL:htps:/ RVO,(2017) Hernieuwbareenergie,URL:htps:/ Rijksoverheid,(februari2017), Wibonvermindertkostenenoverlastaanlegsnelinternet,URL: htps:/ RVO,(2017) Energie-investeringsaftrek,URL:htps:/ RVO,(2017) Investeringsubsidieduurzameenergie,URL:htps:/ 45
BIJLAGE V WATERGANGEN BENEDEN LINGE, WATERBEHEERPLAN
BIJLAGE V WATERGANGEN BENEDEN LINGE, WATERBEHEERPLAN 2010-2015 Railinfra Solutions, bijlage V behorende bij rapport RIS473-3/azah/020 d.d. 29 april 2014 Railinfra Solutions, bijlage V behorende bij rapport
Læs mereWatermanagement i holland V a n d i b y e r T e k n o l o g i s k I n s t i t u t 2 4. n o v e m b e r
Watermanagement i holland V a n d i b y e r T e k n o l o g i s k I n s t i t u t 2 4. n o v e m b e r 2 0 1 1 P r æ s e n t a t i o n INTRO 1HVAD KAN VI BRUGE REGNVAND TIL? watermanagement i holland Intermezzo
Læs mereDevisievanBrandNew Dayom succesvolvermogenoptebouwenbestaatuitvijfstappen.dezevijf
Vermogensopbo Vermogensopbouw VisieBrandNew Day Inleiding DevisievanBrandNew Dayom succesvolvermogenoptebouwenbestaatuitvijfstappen.dezevijf stappenhebbeneengroteinvloedophetuiteindelijkbehaalderendement,maarookophetbereiken
Læs mereGronddepot Klein Zwitserland BV te Gilze
16ink00851 16zk00034 1 november 2016 Gronddepot Klein Zwitserland BV te Gilze Onderzoek stikstofdepositie in het kader van de Natuurbeschermingswet Rapportnummer F 20701-1-RA d.d. 12 januari 2015 Gronddepot
Læs mereVaatwasmachine. Onderdelen handboek. DR60i. Model Rhima-webshop.nl 1 Rhima-webshop.nl
Vaatwasmachine DR60i Onderdelen handboek Model 2011 Rhima-webshop.nl 1 Rhima-webshop.nl Rhima-webshop.nl 2 Rhima-webshop.nl Onderdelen wastank 50500031 50710011 50800009 50800008 51200017 51200017 51200018
Læs mereVaatwasmachine. DR60i. Onderdelen handboek
Vaatwasmachine DR60i Onderdelen handboek Model 2011 Onderdelen wastank 50500031 50710011 50800009 50800008 51200017 51200017 51200018 50900025 51210286 51210286 50810004 51210232 51210284 51210306 50300040
Læs mereVaatwasmachine. DR60i. Onderdelen handboek
Vaatwasmachine DR60i Onderdelen handboek Model 2008 Onderdelen wastank 50500031 50710011 50800009 50800008 51200017 51200017 51200018 50900025 51210286 51210286 50810004 51210232 51210284 51210306 50300040
Læs mereFactsheetBloembolengroothandel2018. OntwikkelingenindesectoropbasisvandeadministratievanColandArbeidsmarktin2017
FactsheetBloembolengroothandel OntwikkelingenindesectoropbasisvandeadministratievanColandArbeidsmarktin ColandBestuursbureau April Inhoudsopgave. Werkgevers. Overzichtsectoren. Regionalespreidingbedrijvenenbedrijfsgroote.
Læs mereFactsheetVarkensverbetering2018. OntwikkelingenindesectoropbasisvandeadministratievanColandArbeidsmarktin2017
FactsheetVarkensverbetering8 OntwikkelingenindesectoropbasisvandeadministratievanColandArbeidsmarktin ColandBestuursbureau April8 Inhoudsopgave. Werkgevers. Overzichtsectoren. Regionalespreidingbedrijvenenbedrijfsgroote.
Læs mereFactsheetBedrijfsverzorging2019. OntwikkelingenindesectoropbasisvandeadministratievanColandArbeidsmarktin2018
FactsheetBedrijfsverzorging OntwikkelingenindesectoropbasisvandeadministratievanColandArbeidsmarktin ColandBestuursbureau September Inhoudsopgave. Werkgevers. Overzichtsectoren. Regionalespreidingbedrijvenenbedrijfsgroote.
Læs mereFactsheetBosenNatuur2018. OntwikkelingenindesectoropbasisvandeadministratievanColandArbeidsmarktin2017
FactsheetBosenNatuur OntwikkelingenindesectoropbasisvandeadministratievanColandArbeidsmarktin ColandBestuursbureau April Inhoudsopgave. Werkgevers. Overzichtsectoren. Regionalespreidingbedrijvenenbedrijfsgroote.
Læs mereBBR-meddelelse (Udskrift af udvalgte oplysninger fra bygnings- og boligregistret)
Ejer (I henhold til kommunens oplysninger) Andelsboligforeningen Rødtjørnløkke c/o Gram Ejendomsadministration ApS: Læssøegade 24 5000 Odense C Ejerlav Ejlstrup, Ubberud Oplysninger fra bygnings- og boligregisteret
Læs mereFactsheetOpenteeltenBloembolen2018
FactsheetOpenteeltenBloembolen0 OntwikkelingenindesectoropbasisvandeadministratievanColandArbeidsmarktin0 ColandBestuursbureau Datum Inhoudsopgave. Werkgevers. Overzichtsectoren. Regionalespreidingbedrijvenenbedrijfsgroote.
Læs mereFactsheetGlastuinbouw2018. OntwikkelingenindesectoropbasisvandeadministratievanColandArbeidsmarktin2017
Factsheet2018 OntwikkelingenindesectoropbasisvandeadministratievanColandArbeidsmarktin ColandBestuursbureau April2018 Inhoudsopgave 1. Werkgevers 2. Overzichtsectoren 3. Regionalespreidingbedrijvenenbedrijfsgroote
Læs mereBilag&2& Interview&med&Sally& Starter"3:03"inde"i"interviewet:" Esben:"(griner)"
1 S ide Bilag&2& Interview&med&Sally& Starter3:03indeiinterviewet: Pelle:Ja,vikommerjosåfraRUC,ogvigårpåvoresandetsemesterogøh,viharvalgtatskriveom Scientologyidetherprojekt,ogviharskrevetenproblemformulering,derhedderøhm:
Læs mereV2.6
WWW.LongviewADK.COM V2.6 The LakeGeorge Room The WarnerBay Room The FriendsLake Room The SarnacLake Room The Queensbury Room FourSeasonActivities& FamilyFun Boatingandotherwateractivitiesawaitfromyourreservedboatslip.Fischer'sMarina,closebyinWarnerBay,
Læs mereDear Due to the Danish text it was not in accordance with the condition to transfer the bird to a trading company. Best regards
doc 1 Van: Aan: RVO Bestuurlijke Handhaving Flora en Fauna Cc: Onderwerp: SV: Questions about EU-certificate : maandag 20 augustus 2018 14:10:30 Dear Due to the Danish text it was not in accordance with
Læs mereDeelnemerslijst Nationaal BREEAM Congres april 2019, Eindhoven. Bedrijf Functie Naam categorie. ALIAS Vastgoed Partner / Adviseur Expert
Deelnemerslijst Nationaal BREEAM Congres 2019 16 april 2019, Eindhoven Bedrijf Functie Naam categorie ALIAS Vastgoed Partner / Expert Altera Vastgoed N.V. Research Manager ESG ANK + DICK GAAF GROEN WONEN
Læs mereDOMSTOLENS DOM (Femte Afdeling) 15. juni 2000 *
DOM AF 15.6.2000 FORENEDE SAGER C-418/97 OG C-419/97 DOMSTOLENS DOM (Femte Afdeling) 15. juni 2000 * I de forenede sager C-418/97 og C-419/97, angående anmodninger, som Raad van State (Nederlandene) i
Læs mereDOMSTOLENS DOM (Sjette Afdeling) 25. juni 1998 *
BESIDE OG BESSELSEN DOMSTOLENS DOM (Sjette Afdeling) 25. juni 1998 * I sag C-192/96, angående en anmodning, som Nederlandenes Raad van State i medfør af EF-traktatens artikel 177 har indgivet til Domstolen
Læs mereRELATIONER TEORI METODE PRAKSIS. Målgruppe. Mål. Varighed Forberedelse
LIGESIDET TREKANT Målgruppe Elever og undervisere. Mål Ingen begrænsning af størrelse - dog gerne mere end 10 deltagere. - At skabe en forståelse for, hvordan hele gruppen påvirker hinanden gensidigt -
Læs mereP A R K L I N G E Z E G E N
P A R K L I N G E Z E G E N i n t e r g e m e e n t e l i j k e s t r u c t u u r v i s i e Gemeente Lingewaard NL.IMRO.1705.17-VG01 vastgesteld 31 maart 2011 Gemeente Overbetuwe NL.IMRO.1734.0112BUITsvlingezeg-VSG1
Læs mereIndustriële Luchtdrogers
3500,5000,10K Industriële Luchtdrogers Ontvochtigingscapaciteitbij 20 Cmet60% RV 30-85kg/uur Drogeluchtdebiet 3.500 10.000m3/uur Geschiktvoorindustriëleomgevingen Geenhindervanfiltervervuilingdoorconstantevolumeregeling
Læs mereUddannelsessystemer for advokater i EU
Uddannelsessystemer for advokater i EU Oplysninger tilvejebragt af: Det nederlandske advokatsamfund (Nederlandse Orde van Advocaten) BESKRIVELSE AF DET NEDERLANDSKE UDDANNELSESSYSTEM FOR ADVOKATER 1. Adgang
Læs mereGRØN OMSTILLING OG VINDMØLLER BORNHOLMS REGIONSKOMMUNE UNDERSØGELSESART FORETAGET APRIL RESPONDENTER
GRØN OMSTILLING OG VINDMØLLER BORNHOLMS REGIONSKOMMUNE UNDERSØGELSESART FORETAGET 1. 4. APRIL 2019 500 RESPONDENTER 1.INTRODUKTION OM MEGAFON MEGAFON har gennem mere end 25 år været en af Danmarks mest
Læs mereSkoleparathed i Aabenraa Kommune
Skoleparathed i Aabenraa Kommune I Aabenraa Kommune ser vi skoleparathed som noget, der foregår i samspil mellem barnet og dets omgivelser. Vurdering af skoleparathed er en individuel vurdering. I vurderingen
Læs mereVaatwasmachine. Onderdelen handboek DR53E. Rhima-webshop.nl 1 Rhima-webshop.nl
1 2 3 Vaatwasmachine DR53E Onderdelen handboek Model 2014 Rhima-webshop.nl 1 Rhima-webshop.nl Rhima-webshop.nl 2 Rhima-webshop.nl Onderdelen wastank 50730009 50500031 50710011 51210031 50810041 50830008
Læs mered'dansk 1. klasse Årsplan kapitel 1
d'dansk klasse Årsplan kapitel 1 Sprog Tekst læse hvdags vælge en finde aldspassede forbede anvende måd at for læse i sikkt ktekstbetingede forstå k i instrukti og i betydning gengive et af kombine baggrundsviden
Læs mereBijlandtterrein Millingen aan de Rijn
16 17 18 beeldkwaliteitplan 15 Bijlandtterrein Millingen aan de Rijn 5.00 1.70 19 2.02 5.00 1.15 5.60 5.40 5.40 5.40 5.40 5.40 5.60 1.80 8.80 1.70 1.15 20 14 13 12 (V) 10.60 11 (V) 10 9 (V) 8 1 2 (V) 3
Læs mereMateriale til brug før og efter jeres besøg på Musikmuseet. Har du hørt min lyd?
Materiale til brug før og efter jeres besøg på Musikmuseet Har du hørt min lyd? Introduktion (til læreren) Inden I besøger Musikmuseet for at opleve forløbet Har du hørt min lyd?, giver dette materiale
Læs mereHandreiking EURAL. Augustus 2019
Handreiking EURAL Augustus 2019 Verantwoording Titel Handreiking EURAL Opdrachtgever Rijkswaterstaat Water Verkeer en Leefomgeving (WVL) Projectleider Jurgen Ooms Auteur(s) Karin Los, Jurgen Ooms Figuren
Læs mereBrugsanvisning Bidette R3 Art. nr. 11 122 DK
Brugsanvisning Bidette R Art. nr. DK Efter installation skal brugsanvisningen og monteringsvejledningen efterlades hos brugeren. SC 08 B Bidette R med armlæn (ekstraudstyr) Produktbeskrivelse Bidette R
Læs mereNederlandseVerenigingvan Hoofdpijnpatiënten. FinancieelJaarverslag2016
NederlandseVerenigingvan Hoofdpijnpatiënten FinancieelJaarverslag2016 Inhoudsopgave Inleiding.3 Samenstelingbestuur.3 Balans.4 Staatvanbatenenlasten.5 Toelichtingalgemeen.6 Werkzamepersonen.6 Waarderingsgrondslagen.6
Læs mereMateriale til brug før og efter jeres besøg på Musikmuseet. Har du hørt min lyd? (Dagtilbud)
Materiale til brug før og efter jeres besøg på Musikmuseet Har du hørt min lyd? (Dagtilbud) Introduktion (til pædagogen) Inden I besøger Musikmuseet for at opleve forløbet Har du hørt min lyd? giver dette
Læs mereSMTTE for rollespil. Sammenhæng:
SMTTE for rollespil Sammenhæng: Igennem de seneste år er Live rollespil vundet indpas i de fleste børn og unge menneskers hverdag. Med Tv programmer der handler om rollespil, og film der tager fantasy
Læs mered'dansk 2. klasse Årsplan kapitel 1 Små digte - rim og remser
d'dansk klasse Årsplan kapitel 1 Små digte - rim og rems Sprog Tekst læse hvdags vælge en finde aldspassede forbede anvende måd at for læse i sikkt ktekstbetingede forstå k i instrukti og i betydning gengive
Læs mereGraddage korriger kundens totalforbrug:
Graddage korriger kundens totalforbrug: Fra kundens totalforbrug fratrækkes andel af energi som går til det varme brugsvand, idet vi ikke kan graddage korrigere herpå. Vi fratrækker 0,85Mwh/person/år til
Læs mereHvordan kommer vi videre og får alle med?
Hvordan kommer vi videre og får alle med? 1. Gennemfør handlingsplanerne 2. Sikre at miljøarbejdet fortsætter 3. Information og dialog 4. Nye input til den næste handlingsplan Gennemførelse af handlingsplanen
Læs mereKlimastyring B213. 22. marts 2010. Klimastyring B213. Kommunikation. Her og Nu. Fremtiden. Google Groups Google Code Google Calendar L AT E X
22. marts 2010 Indhold L A T E X Et nemt værktøj som tillader os og kommuniker bedre og collaborate mere som et team Vi bruger til version kontrol, SVN som protokol Tillader nem fildeling, version kontrol,
Læs mereNetværket Interne Auditorer i Danmark. Frederiksminde
Netværket Interne Auditorer i Danmark Frederiksminde 21. marts 2012 Coach og Organisationskonsulent Karsten Schiøtz Der sker forandringer i virksomheder Eksempler: re-organisering fyringer der bliver skrevet
Læs mereBEKENDTGØRELSE OM SUPPLERENDE OPLYSNINGER, UAFSLUTTET PROCEDURE ELLER BERIGTIGELSE
1/ 5 ENOTICES_freros 08/01/2010- ID:2010-002588 Standardformular 14 - DA Offentliggørelse af Supplementet til Den Europæiske Unions Tidende 2, rue Mercier, L-2985 Luxembourg Fax (352) 29 29-42670 E-mail:
Læs mereMARS på SDE. Præsentation af MARS på Syddansk Erhvervsskole. Tirsdag den 1. september 2009 WWW.SDE.DK
MARS på SDE Præsentation af MARS på Syddansk Erhvervsskole. Tirsdag den 1. september 2009 WWW.SDE.DK MARS modellen WWW.SDE.DK - MARS, 1. september 2009, SIDE2 MARS modellen Kvalitetsprocesser Kvalitetsudvikling
Læs mereNational oplevelsesbooking i Danmark Maj 2015
National oplevelsesbooking i Danmark Maj 2015 Oplev Danmark visitdenmarkbooking.com Det nye oplevelsesbooking system skal ligge i tre sprogversioner: Dansk, tysk og engelsk. Oplevelser og oplevelsespakker
Læs mere5. Kursusgang. Carbon footprint og perspek5ver
12/18/09 5. Kursusgang Carbon footprint og perspek5ver Mikkel Thrane, Lektor Forskningsgruppen for miljøvurdering Ins5tut for Samfundsudvikling og Planlægning, Aalborg Universitet Disposi'on 1. 2. 3. 4.
Læs mereAppendix 1: Questionnaire survey
Appendix 1: Questionnaire survey Conducted: 5 May, 2014 10 June, 2014 Respondents: Danish and Dutch user-translators on Facebook 1. Hvad er dit køn? 3. Hvad er din nationalitet? 3. Hvad er din nationalitet?
Læs mereNetværket Interne Auditorer i Danmark. Frederiksminde
Netværket Interne Auditorer i Danmark Frederiksminde 16. april 2013 Coach og Organisationskonsulent Karsten Schiøtz Auditorers udfordringer? Hvad oplever du som dine største udfordringer ved at være intern
Læs mereNSN Item Name NCAGE Part # COVER,GUN MUZZLE 3AF T COVER,GUN MUZZLE 3AF G BOOT,ROTOR
NSN Item Name NCAGE Part # 1005-01-453-4187 COVER,GUN MUZZLE 3AF10 8104-T 1005-01-453-5310 COVER,GUN MUZZLE 3AF10 8103-G 1005-21-914-8273 BOOT,ROTOR 3AF10 8100-G2 1670-20-003-2991 SEA ANCHOR ASSY 3AF10
Læs mereAnsøgning Motiverende Omslags Brev
- Åbning Kære Hr., Formel, mandelig modtager, navn ukendt Kære Fru., Formel, kvindelig modtager, navn ukendt Kære Hr./Fru., Formel, modtager navn og køn ukendt Geachte heer Geachte mevrouw Geachte heer,
Læs mereUndervisningsbeskrivelse
Undervisningsbeskrivelse Stamoplysninger til brug ved prøver til gymnasiale uddannelser Termin maj - juni 2013 Institution HTX Sukkertoppen Uddannelse Fag og niveau Lærer(e) Hold htx Musik B Rikke Hadrup
Læs mereFITTINGEN DRAAD GALVA GIETIJZER RACCORDS FILETTE FONTE EN GALVA FITTINGE GEWINDEFITTINGE FEUERVERZINKTE GUSSEISERNE
knie nr 90 90 FF coude nr 90 90 FF Winkel Nr. 90-90 I/I 002 1/" 0 1,3 003 3/" 0 S 1,1 00 1/2" 0 S 0,7 005 3/" 0 S 1,22 00 1" 50 S 1, 007 1 1/" S 3, 00 1 1/2" S 5,2 009 2" 12 S,3 0 2 1/2" 19,2 011 3" 2,3
Læs mereForeløbige eksamensspørgsmål til fysik-c eksamen i 2a/3b 2014 med LA. Der kan optræde små ændringer, hvis censor ikke godkender alle spørgsmål.
1 Foreløbige eksamensspørgsmål til fysik-c eksamen i 2a/3b 2014 med LA. Der kan optræde små ændringer, hvis censor ikke godkender alle spørgsmål. Bemærk dublering af spørgsmål, så sidste elev har mindst
Læs mereLær at spille livets spil Workshop lørdag d. 09.06. kl. 10.00-17.00 mindfulness og de spirituelle love - om energier og at leve livet i nærvær,
Lær at spille livets spil Workshop lørdag d. 09.06. kl. 10.00-17.00 mindfulness og de spirituelle love - om energier og at leve livet i nærvær, glæde, harmoni og flow På denne Workshop har vi det ene ben
Læs mereGældende fra den Oktober En fælles skolekultur med fælles grundlæggende værdier skal sikre, at eleven oplever:
Antimobbestrategi for eleverne på Maglebjergskolen Gældende fra den Oktober 2017 En fælles skolekultur med fælles grundlæggende værdier skal sikre, at eleven oplever: Maglebjergskolen er en specialskole
Læs mereSkolemessen 2012. Anvendelse af it i skolen - og undervisningsdifferentiering
Skolemessen 2012 It i folkeskolen Fra vision til didaktisk praksis Anvendelse af it i skolen - og undervisningsdifferentiering Lektor, ph.d. Jeppe Bundsgaard Institut for Uddannelse og Pædagogik (DPU)/Aarhus
Læs mereKursus for Afdelingsformænd K U R S U S
Kursus for Afdelingsformænd Afdelingsformandens ansvarsområder Motivation og socialt samspil med de frivillige Det skal være attraktivt at være frivillig i afdelingen, overvej hvordan du kan fremme fællesskab
Læs mereV. 1.0 ToppTOPO A/S * Banegraven Slangerup * Tlf
Quick Guide for: Opstilling af Topcon RL-SV2S Etabler en base linje parallelt med pladsen i retning af det ønskede fald. Sæt en lodret landmålingsstok i den fjerneste ende af baselinjen til at sigt efter.
Læs mereUge
Nyhedsbrev Michael Skolen Uge 10 2019 www.michaelskolen.dk/nyhedsbreve/nyhedsbreve/ fra Skoleforeningen Kalenderen Marts Mandag d. 11. Michaelsangerne voksenkor kl. 19.00 Fredag d. 15. Forårskoncert kl.
Læs mereKARCHER HIGH PRESSURE CLEANER &KARCHER VACUUM CLEANER
KARCHER HIGH PRESSURE CLEANER &KARCHER VACUUM CLEANER BERKAT KARCHER Vacuum Cleaner > KARCHER PROFESSIONAL WET & DRY VACUUM CLEANERS KARCHER RESIDENTIAL WET & DRY VACUUM CLEANERS KARCHER PROFESSIONAL DRY
Læs mereAfdeling Rør III. udlejningsprojekt - Konsul Jensens Gade 10 - Horsens
Afdeling 921 - Rør III udlejningsprojekt - - Horsens Andelsboligforeningen Beringsgaard opfører nu 33 almene familieboliger beliggende på, Horsens. Der er tale om udfyldelsen af lokalplan 228 fra oktober
Læs mereUdvalget for Børn og Familie
REFERAT Udvalget for Børn og Familie Mødedato: Fredag den 22-08-2008 Mødested: Karl Erik Olesens kontor Starttidspunkt: Kl. 08:00 Sluttidspunkt: Kl. 10:15 Afbud: Ingen Bemærkninger: Udvalget for Børn og
Læs mereØkologisk mad i danske skoler
Økologisk mad i danske skoler et bidrag til sundere skolemåltider? Bent Egberg Mikkelsen & Chen He Aalborg Universitet Konferance: Økologisk k mat til ungdommen 02.09.2010 Norges Forskningsråd, Oslo. Formål
Læs mereI dag. Velkommen Program: 9.00: Oplæg v. Nis 10.00: Mødes med techno-folk 11.00: Oplæg v. Tanja 13.00: Øvelser (formidling)
Design & etnografi - Med udgangspunkt Heath & Luff (1992): Collaboration and control; Crisis management and multimedia technology in London Underground line control rooms. I dag Velkommen Program: 9.00:
Læs mereHydromorphological challenges for sediments
Hydromorphological challenges for sediments Oscar van Dam Team leader water management RPS BCC with contributions of Bram de Groot and Arnold Osté Hydromorphology? Definition: The knowledge of the shapes
Læs mereBestemmingsplan Feanwâlden-kom VASTGESTELD
Bestemmingsplan Feanwâlden-kom VASTGESTELD Bestemmingsplan Feanwâlden-kom VASTGESTELD Inhoud Toelichting + bijlagen Regels + bijlagen Verbeelding 2 juli 2013 Projectnummer 040.00.07.34.00 Overzichtskaart
Læs mereHvor godt kender du energisektoren i Danmark?
Hvor godt kender du energisektoren i Danmark? - fortid, nutid og fremtid - Anders Kofoed-Wiuff, Ea Energianalyse Tip en 13 er 1 X 2 1. Hvor stor en del af Danmarks faktiske bruttoenergiforbrug udgjorde
Læs mereLicitationsliste - Gråsten Nygade - Ringgade 15.07.2010
Entreprise 1 - Anlægsentreprisen Fynsk & Søn A/S, Nordborg Johan C. Nielsen A/S, Sønderborg 1.727.060,00 Chr. Johannsen's Eftf. A/S, Padborg 1.187.000,00 John Nørgård Ribe ApS, Ribe Freiberg A/S, Tønder
Læs mereForsyn dig selv med energi
Lærervejledning Formål I denne aktivitet skal eleverne vha. en ombygget kondicykel få konkrete erfaringer med at forsyne sig selv med energi, dvs. mærke energibehovet til at dække forskellige belastninger
Læs mereDOMSTOLENS DOM (Tredje Afdeling) 2. juni 2005 *
DOM AF 2.6.2005 - SAG C-378/02 DOMSTOLENS DOM (Tredje Afdeling) 2. juni 2005 * I sag C-378/02, angående en anmodning om præjudiciel afgørelse i henhold til artikel 234 EF, indgivet af Hoge Raad (Nederlandene)
Læs mereDOMSTOLENS DOM 10. november 1998 *
DOMSTOLENS DOM 10. november 1998 * I sag C-360/96, angående en anmodning, som Gerechtshof, Arnhem (Nederlandene), i medfør af EF-traktatens artikel 177 har indgivet til Domstolen for i den for nævnte ret
Læs mereStøvsugere Multi 20. Nilfisk-ALTO Danmark Industrivej 1 - DK 9560 Hadsund Tel: +45 72 18 21 20 - Fax: +45 72 18 21 11
Grovsuger til såvel indendørs som udendørs støvsugning Multi til støvsugning både inde og udendørs. Velegnet til hjemmet, bilen, værkstedet og til hobbyfolket, der ønsker en støvsuger til opsugning af
Læs mereErfaringer med udbud af affaldsopgaver i Storbritannien
Erfaringer med udbud af affaldsopgaver i Storbritannien 20. april 2017 Sarah Ettlinger Konsulent Eunomia Research & Consulting Indhold 1. Indledning 2. Udbud i Storbritannien 3. Eksempler 1. Camden 2.
Læs mereMin morfar Min supermand
Dedikeret til min farmor og min far. Skrevet af Lilian Rask Andersen 2012. Manuskript doneret til Kræftens Bekæmpelse, i et håb om at bogen kan hjælpe familier og pårørende til at tale og græde sammen
Læs mereBewaartermijn (jaar) Lid vereniging aspirant lid
Overzicht gegevens per persoon. (ivm AVG invoering per 25 mei 2018.) categoriën Bewaartermijn (jaar) Lid vereniging aspirant lid Respondent Onderzoek Nieuwsbrief abonnee Netwerk Facebookvolgers Voornaam
Læs mereLicitationsliste - Byskoven afd. 3814 18.11.2011
Entreprise 1 - Jord-entreprisen 1 Chr. Johannsens Eftf.A/S, Padborg 1 Freiberg A/S, Tønder 3.421.895,00 1 Mads Vejrup, Skærbæk 2.492.060,00 1 Ommen & Møller A/S, Rødekro 2.882.950,00 1 John Nørgaard Ribe
Læs mereOmkring sampling af vejvand, hvad er repræsentativt. Regn med kvalitet Nødebo, 3-4/12-2012 Anitha K. Sharma+Peter S. Mikkelsen
Omkring sampling af vejvand, hvad er repræsentativt Regn med kvalitet Nødebo, 3-4/12-2012 Anitha K. Sharma+Peter S. Mikkelsen Online sampling af vejvand, Hvad er repræsentativt Regn TSS (mg/l), Cu T (
Læs mereSvane Køkkenet. Køkken Glat Colour. Perspektivtegning: Køkken 317894/2/1 Køkken 0.15.08 Projekt: Lejerbo afd. 187-0 Flintmarken Dato: 08-10-2013
Perspektivtegning: 317894/2/1 0.15.08 Projekt: Lejerbo afd. 187-0 Flintmarken Dato: 08-10-2013 Svane et København ApS. Svane et Kunde: Adresse: Postnr./By: Lejerbo Forvaltningsgruppe Nordsjælland afd.
Læs merePatienten I eget hjem anno 2025 Er teknikeren vigtigere end klinikeren?
Patienten I eget hjem anno 2025 Er teknikeren vigtigere end klinikeren? Jane Clemensen Lektor, CIMT, Odense University Hospital, SDU, University College Lillebælt Agenda Bevægelser i sundhedssektoren.
Læs mereI 3B I 31. MAJ 2016 I REPRÆSENTANTSKABSMØDE. Velkommen til repræsentantskabsmøde 2016
SDE 1 Velkommen til repræsentantskabsmøde 2016 SDE 2 3B Sangen 1. Engang i Danmark opstod der en handlekraft til noget mer man skabte en ny boligform og peged på en anden norm Det gjaldt om boliger til
Læs mereDESITEK A/S DESITEK A/S. 2012 DEHN + SÖHNE / protected by ISO 16016
Jens A. Møller Salgsingeniør El- og Kraftværksmaterial Fortid: Installationsmester Middelfart Energirådgiver Odense Energi Faglære Svendborg erhvervsskole JAM@DESITEK.DK Program Energiretning Faglig ekspertise
Læs mereDagens emner. Effektivitet kræver godt samarbejde. Merete Lehmann Andersen. Ledelse. Forskellighed og forventninger
Effektivitet kræver godt samarbejde Merete Lehmann Andersen Merete Lehmann Andersen 100 pct. ledelse - soliv Rekruttering Samarbejde og kommunikation MUS-samtaler Motivation af ejer og medarbejdere Fastholdelse
Læs merePolitik for fremtidens kommunale byggeri
Politik for fremtidens kommunale byggeri Nybyggeri Nybyggeri skal overholde kravet til energiforbrug og tæthed svarende til lavenergiklasse 2020 Energiforbruget produktion og til transport af byggematerialer
Læs mereTaknemmeligheds dagbogen
Taknemmeligheds dagbogen Taknemmelighedsdagbogen Lær at leve i nuet og blive bevidst om de små ting der sker omkring dig Taknemmelighed Det er et faktum at mennesker, der er glade og taknemmelige for deres
Læs mereNationalt: Strategisk energiplanlægning i Danmark
Nationalt: Strategisk energiplanlægning i Danmark KICKSTART AF GRØN OMSTILLING I DANSKE KOMMUNER 29-30 oktober 2015 Anders Kofoed-Wiuff Partner, Ea Energianalyse Spørgsmål Hvordan ser Danmarks energisystem
Læs mereWorld Robot Olympiad 2019
World Robot Olympiad 2019 Regler for Open kategori Version: 4. januar 2019 Vigtige ændringer for WRO 2019... 2 Regler for Open kategori... 3 1. Materiale... 3 2. Regler for robot... 3 3. Konkurrencen...
Læs mereINTEGRALE RAPPORTAGE VISIE EN VERTROUWEN
INTEGRALE RAPPORTAGE VISIE EN VERTROUWEN 9 AFSPRAKENKADER BORGING PROJECT MAINPORTONTWIKKELING ROTTERDAM OKTOBER 2018 INTEGRALE RAPPORTAGE VISIE EN VERTROUWEN 09 INHOUDSOPGAVE Voortgangstabel: samenvatting
Læs mereLAR i Københavns Kommune. Permeable belægninger
Rørcentret 17 juni 2009 LAR i Københavns Kommune Permeable belægninger Jan Burgdorf Nielsen LAR i Københavns Kommune Politiske mål Kommuneplan 2009 og Miljømetropol Grønne forbindelser Forbedring parkkvaliteten
Læs mereBridge over troubled water
Bridge over troubled water Palliation på plejehjem og samarbejde/hvad kan det specialiserede team tilbyde Margit Lundager Forstander Kildevæld Sogns Plejehjem Thomas Gorlen Praktiserende læge Diplom palliation
Læs mereSolen og dens 8(9) planeter. Set fra et rundt havebord
En gennemgang af Størrelsesforhold i vort Solsystem Solen og dens 8(9) planeter Set fra et rundt havebord Poul Starch Sørensen September / 2012 Solen vores stjerne Masse: 1,99 x 10**30 kg Diameter: 1,4
Læs mereState sequence prediction in imprecise hidden Markov models
State sequence prediction in imprecise hidden Markov models Jasper De Bock & Gert de Cooman 27 July 2011 Jasper De Bock & Gert de Cooman Jasper De Bock & Gert de Cooman Research group SYSTeMS Jasper De
Læs mereSvane Køkkenet. Køkken Glat Colour. Perspektivtegning: Køkken 317894/4/1 Køkken 1.15.08 Projekt: Lejerbo afd. 187-0 Flintmarken Dato: 08-10-2013
Perspektivtegning: 317894/4/1 1.15.08 Projekt: Lejerbo afd. 187-0 Flintmarken Dato: 08-10-2013 Svane et København ApS. Svane et Kunde: Adresse: Postnr./By: Lejerbo Forvaltningsgruppe Nordsjælland afd.
Læs mereBATTERIOPLADER 6 V / 12 V, GEL, WET & AGM
BATTERIOPLADER 6 V / 12 V, GEL, WET & AGM Art nr 78000020 EAN nr 5709133780043 LÆS BRUGERMANUAL FØR BRUG! FØLG OMHYGGELIGT SIKKERHEDSINSTRUKTIONERNE FOR AT UNDGÅ SKADER PÅ PERSONE OG UDSTYR! SIKKERHEDSINSTRUKTIONER
Læs mereBæredygtighedsanprisninger. Rikke Dreyer 3. November 2015
Rikke Dreyer 3. November 2015 NGO erklæringer Deklarationer Mærker Bæredygtighedsstandarder Egenerklæring Donationer Bæredygtighedspris Virksomhedsrapportering Klassificeringer - eksempler Mængden af bæredygtige
Læs mereKort/langt sygefravær
Jul 2018, 02 Ny Hollænderskolen peroden Aug 17 tl Jul 18 Sygefravær peroden Aug 17 tl Jul 18 Index ft. hele Udvklng pct.pont forhold år Indkator Lærere m.fl. folkesk. og spec.underv. 66,1 3,7% 77 3,3%
Læs mereDANMARKS POSTSTEMPLER
Jernbanen Roskilde - Korsør åbnes 27.4.1856, og tages straks i brug af postvæsenet. Afgående poster Ankommende poster BORUP LAP IIa, k84 1 POST Tog 12 ladepost til Roskilde, Tog 2 Tog 1 2 POST Tog 5, Tog
Læs mereTilkendegivelse meddelt mandag den 28. februar 2011 i faglig voldgiftssag Fødevareforbundet NNF for A (adv.fm. Kim Brandt Jensen/LO) mod
Tilkendegivelse meddelt mandag den 28. februar 2011 i faglig voldgiftssag 2011.0003 Fødevareforbundet NNF for A (adv.fm. Kim Brandt Jensen/LO) mod DI for Danish Crown Tønder-Oksekødsdivision (fagleder
Læs mereWorkshop d ( ) Tidligere tysk med fokus på flersprogethed eksemplarisk årsplan og undervisningsmateriale
Workshop d. 25.5. 2018 (13-15.30) Tidligere tysk med fokus på flersprogethed eksemplarisk årsplan og undervisningsmateriale Program: Præsentation af deltagere og workshoppens indhold Sich begrüßen mit
Læs mereBILAG I. Afsløring af overtrædelser
BILAG I Afsløring af overtrædelser Tabel 1.1. Midler til afsløring af overtrædelser (Situationen pr. 31. december 2002) År Klager 1 Opdaget af Kommissionen selv Manglende I alt I alt Skriftlige forespørgsler
Læs mereKøbenhavns Energis fjernvarmepriser
Københavns Energis fjernvarmepriser Nedenstående oversigt viser udviklingen i Københavns Energis fjernvarmepriser fra januar 2002 og frem. Dokumentet opdateres løbende. Fjernvarmepris: Forbrug oktober
Læs mereVi er i turnusordning i læringsrummene og har særlig fokus på månedens læreplanstema:
Januar Månedens læreplan: Vokseniniteret aktivitet Vi modtager nye januar børn - Velkommen Brug af sociale medier f.eks. pc og I-Pads Vi vil ha fest! f.eks. indianerfest, bamsefest, traktorfest, kineserfest
Læs mere107 | (Horsens - Egebjerg - Gedved) - Tebstrup - Skanderborg | Gyldig 30~06~19 | MIDTTRAFIK
Ladegårdsbakken/Højvangen Gedved Bygvangen/Egebjergvej Egebjerg Hansted/Egebjergvej Nørretorv Svanes orv Vitus Berings Plads Horsens rikterminal 5.21 5.23 5.24 5.25 5.25 5.26 5.26 5.27 5.27 5.28 5.29 5.30
Læs mere