instrumentarium nstrumentariumondergrond

Inventarisatiegebruik instrumentarium nstrumentariumondergrond DefinitiefEindconcept20november2017

INHOUDSOPGAVE 1. INLEIDING 3 1.1.AANLEIDING 3 1.2.DOELENAFBAKENING 4 2. RELATIEMAATSCHAPPELIJKEOPGAVENENINSTRUMENTARIUM 5 3. GEBRUIKHUIDIGINSTRUMENTARIUM 8 3.1.INLEIDING 8 3.2.RESULTATENGESPREKKENDECENTRALEOVERHEDEN 8 4. ANALYSE/CONCLUSIE 13 4.1.INVENTARISATIEINSTRUMENTARIUM 13 4.2.INVENTARISATIEGEBRUIKINSTRUMENTARIUM 13 4.3.INZOOMENOPEENREGIO 15 5. CONCLUSIESENAANBEVELINGEN 17 5.1.CONCLUSIE 17 5.2.AANBEVELINGEN 18 BIJLAGE1:UITSPLITSING MAATSCHAPPELIJKEOPGAVEN 20 BIJLAGE2:INVENTARISATIEBESTAANDINSTRUMENTARIUM 22 BIJLAGE3:GEÏNTERVIEWDEORGANISATIES 43 BIJLAGE4:GERAADPLEEGDEBRONNEN 44 2

1.1.Inleiding 1.1.Aanleiding Debodembiedtvelekansen,maardemogelijkhedenvandebodemzijnnieteindeloos.De drukteneemttoe,nieuweontwikkelingendoenhunintrede.zoalsbijvoorbeeldrondhet themaenergie,waarbijactiviteitenindezeerdiepeondergrondplaatsvinden.deoverheidals belangrijkebeheerdervandebodem,dienteengoedbeeldtehebbenvandegewenste,maar ookdeongewensteactiviteitenindeondergrond.daaromishetvanbelangom weloverwogenkeuzestemaken.eenkeuzedienúwordtgemaakt,kanenormeimpacthebben vooreenlangeretijd.denkaanhetaanleggenvaneen,metrolijn,een WKO,eengasopslagof grondstofenwinning. Waarkanwelkeactiviteitplaatsvindenenwatisdeimpactdaarvanop mogelijkeandereactiviteiten(onderdegrondenópdegrond)enhoekandatjuridisch wordenvastgelegdenhoeenwiegaatdathandhaven? Daarwaarinhetverledendefocusopbodemonderzoekensaneringlag,inmetnamede ondiepebodem,verschuiftditsteedsmeernaarbeschermenenbenutenvanondiepebodem totgroterediepte.defunctieszijnheeldiversendaarmeeookdepartijendieindebodem werkzaamhedenverichten.ditstrektzichuitvankabelsenleidingentotgeothermie, drinkwaterwinningetc.debodemisdaarmeeeenonderwerpgewordenwaareenbreedscala aandeskundigenzichmeebezighoudt.hetistijdvooreenintegralebenadering! Maarhoeen metwelkebestaandinstrumentarium(juridisch,financieel) MoetenwewachtenophetinstrumentariumonderdeOmgevingswetofishethuidig instrumentariumtoereikendomooknualintegraaltewerken? Keuzesdieneninsamenhanggemaaktteworden.Hiervoorishetuitvoeringsprogramma ConvenantBodemenOndergrond2016-2020opgesteldwaaringemeenten,provincies, waterschappenenhetrijksamenwerken.hetrijkheeftinsamenspraakmetpartijende ontwerp-structuurvisieondergrond(strong)opgesteld. Inmaart2015ishetConvenantBodemenOndergrond2016-2020afgesloten.Binnenhet UitvoeringsprogrammaBodemenOndergrondwordtonderandereinvulinggegevenaan artikel2en3.ditbetreft (Onderzoeknaarhetinstrumentariumvoorhet)duurzaamen eficiëntbeheerengebruikvandebodemenondergrond. Inartikel2en3vanditconvenantwordtnaderingegaanophetbelangvande3D-ordening. Zostaatinartikel2.1vermeld: Deprovinciesengemeentenbetrekkenbijhetopstelenof actualiserenvanhunruimtelijkeplannenzoveelmogelijkdeondergrondenbeschouwende boven-enondergrondalsééngeheel(3d-ordening). 3

HetUitvoeringsprogrammaConvenantBodemenOndergrond2016-2020heeftaan HendriksenStrategieenAdviesgevraagdomeeninventarisatietemakenvanhethuidige juridischenfinancieelinstrumentariumenhetgebruikdaarvandoordecentraleoverheden. Daartoeiseeninventarisatievanhetinstrumentariumuitgevoerdenzijngesprekkenmet vooraldecentraleoverhedengevoerd.devragendiebovenstaandzijngesteldvormdeneen belangrijkonderdeelvandezegesprekken. 1.2.Doelenafbakening Doelvandezestudieisvaststelenofhethuidigeinstrumentarium,datinvloedheeftop activiteitenindebodem,toereikendisvoorhuidigbeheerengebruikvanbodemen ondergrondinderegioinafwachtingvanhetinstrumentariumonderdeomgevingswet. Hiertoeiszoweleeninventarisatievanhetinstrumentariumalseeninventarisatievanhet gebruikvanhetinstrumentariumgedaan. Deinventarisatieisuitgebreid,maarniettotaaluitputend.Eeninventarisatievanhet instrumentariumisnodigomdateenoverzichtvanhethuidigebeschikbareinstrumentarium gemistwordt. Deuitgevoerdeinventarisatierichtzichtevensophetgebruikvanhethuidigejuridischen financieelinstrumentariumgerichtopde3d-ordeningmetbetrekkingtotdeondergrond.3dordeningmetbetrekkingtotdeondergrondrichtzichopeenveelbredergebiedmet bijbehorendinstrumentarium,danpuurhetwerkveld bodem,waarbijdefocusligtopde Wetbodembescherming(Wbb). Deovergangvande WbbnaardeOmgevingswetisgeenonderdeelvandezeinventarisatie. Defocusisgerichtophuidigewet-enregelgevingenfinanciëleregelingen.Deze inventarisatiegaatnadrukkelijknietoverinstrumentenentools. 4

2.2.Relatie maatschappelijkeopgavenen instrumentarium Inartikel2.3vanhetConvenantBodemenOndergrond2016-2020isaangegevendat decentraleoverheden,iedervanuithuneigenverantwoordelijkheid,uitwerkingzulengaan gevenaandebeleidsopgaven,zoalsgeformuleerdinhetrapport Opgavenvoorde ondergrond,probleemstelingvanhetprogrammastrong uitjuni2014. Hetbetrefthierdevolgendebeleidsopgaven,ookwelmaatschappelijkeopgavengenoemd: - Energievoorziening; - Beschikbaarheidvanvastedelfstofen; - Watervoorziening; - Eengezondebodemvoorlandbouwennatuur; - Bodemomtebouwen; - Cultuurhistorischennatuurlijkerfgoedindebodem. Deondergrondkaneenbijdrageleverenaandezemaatschappelijkeopgaven. Desamenstelingvandeondergrondiswiselendennietiedereondergrondisgeschiktvoor elkemaatschappelijkeopgaven. Daarnaastdientinbeschouwingtewordengenomenwelkebovengrondseenondergrondse functieserreedsaandeordezijn.sommigefunctiesindeondergrondzijnnietoflastigte combineren. Inbijlage1zijndemaatschappelijkeopgavenwatmeeruitgesplitst.Hieruitblijktook duidelijkdathetaantalfunctiesindeondergrondheelbreedkanzijn.hetjuridischen financieelinstrumentariumomvatditzelfdebredeveldenisdanookheeldivers.inbijlage2 ishetbelangrijkstejuridischenfinancieelinstrumentariumweergegeven. Voorhetrealiserenvandemaatschappelijkeopgavenishetmakenvaneenkoppelingmethet juistehuidigeinstrumentariumindebreedstezinvangrootbelang. Intabel1isdekoppelingtusendemaatschappelijkeopgavenendegrotehoeveelheid bestaandjuridischinstrumentariumaangegeven.daarbijstaandegroenevlakkenvooreen koppeling. 5

6 Tabel1:Koppelingmaatschappelijkeopgavenenbestaandjuridischinstrumentarium Energievoorziening Beschikbaarheidvan vastedelfstofen Watervoorziening Gezondebodemvoor landbouwennatuur Bodemomtebouwen Cultuurhistorischen natuurlijkerfgoed Wetruimtelijkeordening:structuurvisie Wet ruimtelijkeordening:bestemmingsplanen inpasingsplan Wetruimtelijkeordening:beheersverordening Wetruimtelijkeordening:Algemeneregelsen specifiekeaanwijzingen(amvbenverordening) Algemeen:verordeningen Keur Waterschap Omgevingsverordening WetBasisregistratieondergrond Wetalgemenebepalingenomgevingsrecht (waaronderomgevingsvergunning) Wetnatuurbescherming Tracéwet Wet Milieubeheer BesluitMilieuefectrapportage Woningwet Crisis-enherstelwet Erfgoedwet Meststofenwet Wetbodembescherming Gebiedsgerichtgrondwaterbeheer Besluitbodemkwaliteit Arbeidsomstandighedenwet Warmtewet Telecommunicatiewet Wetinformatie-uitwiselingondergrondseneten Lokaleverordeningkabelsenleidingen Ontgrondingenwet Kaderichtlijn Waterincl.Grondwaterichtlijn Waterwet Watertoets Drinkwaterwet:BeleidsnotaDrinkwater Wijzigingsbesluitbodemenergiesystemen Kernenergiewet Mijnbouwwet Uittabel1kanwordengeconcludeerddateenveelheidaansectoraalgerichtinstrumentarium betrekkingheeftop3dordening,watdenodigecomplexiteitmetzichmeebrengt.

Intabel2isdekoppelingtusendemaatschappelijkeopgavenenhetbestaandfinancieel instrumentariumaangegeven.ookhierstaandegroenevlakkenvooreenkoppeling. Tabel2:Koppelingmaatschappelijkeopgavenenbestaandfinancieelinstrumentarium Energievoorziening Beschikbaarheidvan vastedelfstofen Watervoorziening Gezondebodemvoor landbouwennatuur Bodemomtebouwen Cultuurhistorischen natuurlijkerfgoed Garantstelingdoorprovincie Provincialefondsen Subsidieverordeningprovincie Precariobelasting Besluitenregelingfinanciëlebepalingen bodemsanering ConvenantBodemenOndergrond2016-2020 Provincialegrondwaterhefing Provincialegrondwaterbeschermingshefing Convenantmetdrinkwaterbedrijven Watersysteemhefing Rioolhefing Leges Ontgrondingenhefing ISDE RNESAardwarmte SDE+ Energie-investeringsaftrek(EIA) Milieu-investeringsaftrek(MIA/Vamil) Intabel2isteziendatokvoordemaatschappelijkeopgaveninrelatietothetfinancieel instrumentariumgeldtdatheteencomplexgeheelis.ondanksdathetinstrumentarium beperktervanomvangis. Naasthetenkelvoudigegebruikmakenvanhetfinancieelinstrumentariumzijnerooksteeds meervoorbeeldenwaarbijerbredergebruikwordtgemaaktvanhetfinancieel instrumentarium.opdiewijzeontstaanfinanciëlearangementen. Inbijlage2zijnenkelevoorbeeldenvanfinanciëlearangementenopgenomen.Opvalend daarbijisdatdefinanciëlearangementenzichmetnamerichtenopdediepereondergrond. Energieenaardwarmtestaandaarbijvooralindebelangsteling.Financiëlearangementen zijnvaakeenvormvanpubliek-privatesamenwerking. 7

3.3.Gebruikhuidiginstrumentarium 3.1.Inleiding Omeengoedbeeldtekrijgenvanhetgebruikvanhethuidiginstrumentariumdoorde decentraleoverhedenzijndiversegesprekkengevoerd.erzijngesprekkengevoerdmet: - Bodem+; - DecentraleoverhedenverspreidoverNederland; - Decentraleoverhedenineenspecifiekeregio:gebiedrondomArnhemenNijmegen. Daarnaastismeteenomgevingsdienstgesproken. DegesprekkenmetBodem+warenvooralomscherptekrijgenwathunbeeldbijdit vraagstukis.dezegesprekkenzijnnietverwerktinparagraaf3.2omdathethieralgehele contextbetreft. Degesprekkenmetdedecentraleoverhedenzijnverdeeldintweegroepen.Omhetbeeldvan 3D-ordeningvoldoendebreedtehoudenisermetdecentraleoverhedenverspreidover Nederlandgesproken.Doordaarnaastintezoomenopeenspecifiekeregiokaneenbeter beeldverkregenwordenvandeonderlingesamenhangbinneneengebied. Eriszowelmetdecentraleoverhedengesprokendieinhetkadervande Wbbbevoegdgezag zijn,alsookmetdecentraleoverhedendieditnietzijn.inbijlage3iseenlijstopgenomenmet aleorganisatieswaarmeeisgesproken. Centraleonderzoeksvraagwas: Voldoethethuidigjuridischenfinancieelinstrumentariumdatinvloedheeftopdeactiviteiten indebodem,voorhuidigbeheerengebruikvanbodemenondergrondinderegio? Daarbijiszowelingegaanopdebekendheidmethetinstrumentariumalshetdaadwerkelijk gebruikvanhetinstrumentariumenofernoginstrumentariumontbreektomdeordening mogelijktemaken. 3.2.Resultaten gesprekkendecentraleoverheden Onderstaandzijnderesultatenvandegesprekkenmetdedecentraleoverhedenende omgevingsdienstweergegeven.ditbetrefenpuurdemeningenvandegesprekspartners. Geziende(interne)gevoeligheidzijndegesprekspartnersdaarbijnietherleidbaar weergegeven. Deanalyseisinhoofdstuk4weergegeven. Bekendzijnmet3D-ordening Tusendegesprekspartnerszatengroteverschileninkennisniveau.Zowarenerpartijendie betrokkenwarenbijhetopstelenvanhetconvenantbodemenondergrond2016-2020enop dehoogtewarenvanhetbestaanvanartikel2en3.tevensisgesprokenmetpartijendienog nieteerdervanhetbestaanvan3d-ordeningofartikel2en3inhetconvenantbodemen Ondergrond2016-2020haddengehoord. 8

Samenwerkingruimtelijkeordening,maatschappelijkeopgavenenbodem Descheidingtusenruimtelijkeordening,maatschappelijke opgavenenbodem(indezinvan bodemverontreiniging)komtregelmatigterugindegesprekken.zoisersneldeneigingom hetonderwerp3d-ordeningtezienalseenonderdeelvanhetwerkveldbodemaleen.ofzelfs aleenalseenkleineverbredingtenopzichtevanhetveldvanbodemverontreiniging.ook gesprekspartnersdienognauwelijkskennisvan3d-ordeninghebben,gevenaandatdithun eersteneigingwas.natoelichtingvanhetonderwerpisereenduidelijkeherkenningenwordt erookaangegevendathetjuistgaatomdecombinatievanruimtelijkeordening, maatschappelijkeopgaven enbodem. Diverseorganisatieswaaractiefwordtnagedachtover,ofgewerktaan3D-ordeningvande bodem,gevenaandat decolega sofbestuurdersvanhetruimtelijkdomein zichniet aangesprokenvoelendoorhetonderwerpenhetsnelterugverwijzennaardebodemcolega s. Regelmatigwordtookaangegevendat hetnietsprekenvanelkaarstaal eenisueis. Gesprekspartnersvindenhetlastigom3D-ordeningtoteengezamenlijkeexercitievande ruimtelijkeordening,demaatschappelijkeopgavenenbodemtemaken. Bijdiverseorganisatiesheeftmendefunctieofrolondergrondcoördinatorinhetleven geroepen(ofisbezigdezeaantestelen)omditprobleemoptelosen. Rolomgevingsdiensten Detakenvandeomgevingsdienstenzijnwiselendingevuld.Erzijnomgevingsdienstendie eengrootdeelvanhetbeleidsmatigeveldophetgebiedvanbouwen,ruimteenmilieu(gaan) invulen.aandeanderekantvanhetspectrumstaandeomgevingsdienstendiealeende VTH-taken(vergunningverlening,toezichtenhandhaving)vervulen. Degeïnterviewdeomgevingsdienstgeeftaandatzijvoordeomgevingsdienstgeenrolzietop hetgebiedvanbeleidsvormingbij3d-ordening.ditisinhaarogenechteentaakvan provinciesengemeenten. Welkanzijdesgevraagdsectoraaladviesgeven. DeprovincieZuid-Holandzetinopeenstevigerolvandeomgevingsdienstenbijhetdosier van3d-ordening.daarbijkijkenzijofdeomgevingsdienstendegemeentenkunnen ondersteunenbij3d-ordening.zestekendaarbijinopmaatwerk peromgevingsdienst.bijeen deelvandebetrefendeomgevingsdienstenlooptditinmiddelsgoed.eendeelvandezuid- Holandseomgevingsdienstenziethiernietofnauwelijkseenrolvoorzichzelf. Derolenrobuustheidvanomgevingsdienstenwordtdoordiversegemeentenalszorgpunt aangegeven.zijgevenonderandereaandatdoordekomstvandeomgevingsdienstenhet aantalbodemcolega sbijdegemeentenisgedaald.deafstandvandebodemkundigentotde ruimtelijkecolega sishierdoortoegenomen.juistbij3d-ordeningvandeondergrondwordt hetalsbelangrijkervarenommetcolega sintegraalsamenaanhetgebiedtewerken. 9

Juridischinstrumentarium Veelgemeentenenprovinciesgevenaanhetbeginvanhetgesprekaandatzijhetbelangrijk vindendathethuidigeinstrumentariumwordtbenut.zijvindendatergeenaanvulend instrumentariumontwikkeldhoeftteworden.daarbijduidenzeoverigensnietopde Omgevingswet,maaropinstrumentariuminhethuidigekader. Inafwijkingvandegemeentenenprovinciesgeefthetwaterschapaandatzijhethuidig instrumentariumnietoptimaalvindtvoor3d-ordening. Bijhetjuridischinstrumentariumligtdefocusvanveeldecentraleoverhedenopde structuurvisie,omgevingsvisieofhetbestemmingsplan.anderjuridischinstrumentariumis (metuitzonderingvanhetinstrumentariumvoorbodemsanering)nauwelijksinbeeld. Onderdehuidigeregelgeving(Wro)hebbenomgevingsvisiesformeeldestatusvan structuurvisie.inzijnalgemeenheidhebbendeomgevingsvisiesechtereenbredereblikzoals ookbedoeldindeomgevingswet. Metde structuurvisie/omgevingsvisiewordtdeinternebeleidslijngoedvastgelegd,maardit legtgeenverplichtingopaananderepartijen.metdebestemmingsplannenrespectievelijkde provincialeverordeningenwordende(on)mogelijkhedenookaananderepartijenopgelegd. Doorgesprekspartnerswordtaangegevendathetvastleggenvande3D-ordeninghetbestekan gebeurendoorhetzowelindestructuurvisie/omgevingsvisievastteleggenalsinde bestemmingsplannenrespectievelijkprovincialeverordeningen.hetinstrumentariumis daarbijvolgensprovinciesengemeentennietdebeperking. Eéngemeenteisvanmeningdataleenwetelijkedwangoffinanciëlemiddelenzulen helpen. Hetwaterschapvindthethuidigeinstrumentariumvoor3D-ordeningnietoptimaal.Ditheeft onderanderetemakenmetbevoegdheden.integenstelingtotdegemeentenendeprovincies hebbendewaterschappengeeneigenstructuurvisie/omgevingsvisieofbestemmingsplannen inhetkadervande Wetruimtelijkeordening.Hetstaateenwaterschapvrijomeeneigenvisie temaken,maareendergelijkevisiewordtalstevrijblijvendgezien.hetwaterschapmoethun visieinbrengenineengrootaantalvisiesvan32gemeentenen4provincies. Hetwaterschapgeefttevensaandatdeverantwoordelijkhedenvoorgrondwaterbehoorlijk doorelkaarheenlopen.datmaakthetooklastigeromeigenbeleidteformuleren. Financieelinstrumentarium Hetfinancieelinstrumentariumisbijveelgesprekspartnersnauwelijksinbeeld. Mengeeft aandathiertotophedendefocusnietechtopheeftgelegen.desgevraagdkanmenook nauwelijksvoorbeeldenvanfinancieelinstrumentariumgeven. Degemeentedieaangafdataleenwetelijkedwangenfinanciëlemiddelenzoudenkunnen helpen,geeftaandatfinancieelinstrumentariumwelichteengoedhulpmiddelzoukunnen zijn.zijhebbenzichhierechternognietexplicietinverdiept. 10

Overzichtvan3D-ordeningeninstrumentarium Zeerveelgesprekspartnersgevenaandatereengebrekaanoverzichtvanzowel maatschappelijkeopgavenalshetinstrumentariumwordtervaren.sommigegesprekspartners gevenaandatdebehoeftenietzozeerisomzelfoverzichttekrijgen,omdatzegoedzijn ingevoerdinditveld,maardathetzekerhelptomhetgesprekmetcolega sofandere organisatiestevoeren. Tevenskaneenoverzichthelpenbijhetprioriteren. Daarbijwordthetalslogischervarenomdeindelingvande6maatschappelijkeopgaven zoalsverwoordindeprobleemstelingvanstrongalsleidraadaantehoudenendaaropte verdiepen. Doorhetgebrekaanééneenduidigeoverzichtelijkeindelingwordtersomsookgebruik gemaaktvandiverseindelingendievanuiteenanderperspectiefdan3d-ordeningzijn gemaakt,zoalsdeindelingvan natuurlijkealiantie. Slechtseenenkelegemeentegeeftaangeenbehoeftetehebbenaaneenindelingdiegerichtis op3d-ordening. Beperkingnauwelijksininstrumentarium,maarmeerinhetgebruik Veeldecentraleoverhedengevenaandathetechtvanbelangisomhetbeleidophetgebied van3d-ordeningtijdigteontwikkelen.zijgevenaandatzolangeenhelder(eaanzettot) beleidontbreekt,deinzetvaninstrumentariumvoor3d-ordeningopzijnbestadhocblijft. Zogafeengemeenteaandatzijnugeconfronteerdwordenmetdevraagvaneenkabel-en leidingenbedrijfdat,inverbandmetdedrukteindeondergrond,op15meterdiepwilgaan boren.degemeenteheefthiernieteerderovernagedachtenhierdusooknietsover vastgelegdinhaarbeleid. Veelgesprekspartnersgevenaandathetinstrumentariumnietdebeperkendefactoris,maar hetgebruikvanhetinstrumentarium.daarbijgevenzeaandathetinstrumentariumvoldoende geschiktisom3d-ordeningmeetenemen.devraagof3d-ordeningismeegenomeninhet beleidismetnameafhankelijkvandevraagofcolega senhetbestuurdetoegevoegde waardevan3d-ordeningzien.hetbetrefthierbeleidsmatigekeuzes. Inhoudelijkenprocesmatigwordtditalseenzoektochtomschreven. Dematevaninzetvandestructuurvisie,omgevingsvisieenbestemmingsplanisnogal verschilend.eenveelgehoordpuntismenhetinternnietofmoeizaamvoorelkaarkrijgtom de3d-ordeninggoedmeetenemen. Deprovincieshebben3D-ordeningopgenomeninhunstructuurvisie/omgevingsvisie.Een aantalgemeentengeeftaandatzede3d-ordeningpasineenlaterefaseinhetprocesinde structuurvisie/omgevingsvisiegekregenhebben.diversegemeentenhebben3d-ordeningniet indestructuurvisie/omgevingsvisiestaan. Insommigegemeentengeeftmenaandathetvanwegeinterneprocesenenkeuzesnietlukt om3d-ordeningindestructuurvisie/omgevingsvisievastteleggen.zijkiezenervoorom aleendaarwaaropportuunenhaalbaar,elementenvan3d-ordeninginbestemmingsplannen teregelen. 11

Daarnaastzijnerenkelegemeentendie,vanwegeonbekendheid,nognietgestartzijnmet activiteitenophetgebiedvan3d-ordening.opvalendisoverigensdatdereactievandeze gemeentenexplicietisdatze3d-ordeningt.z.t.sowiesoindestructuurvisie/omgevingsvisie wilenvastleggen. Eéngemeenteheefteennoemenswaardigvoorbeeldvandeinzetvanhetbestemmingsplanals instrumentarium.indezegemeentewashetdewensomineenbepaalddeelvandegemeente deleemlagentebeschermen.ditinverbandmetdevoedingvannabijgelegenbeken.daarom isinéénbestemmingsplanvastgelegddatindeleemlagenondereendieptevan1,5meterniet geboordofgebouwdmagworden. Degemeentegeeftaandatzeditnogaanhetinregelenzijnendathetinstrumentarium bestemmingsplan hierprimavoorvoldoetmaardatnietiedereenvooraleactiviteiteneen bestemmingsplancheckt.bijvoorbeeldbijhetuitvoerenvaneenbodemonderzoek. Degemeentegaathierpragmatischmeeom.Enerzijdszijnzebezigmeteen voorlichtingscampagneenanderzijdsgevenzeaan: welichtglipternuherenderonbedoeld watdoor,maardebeschermingvandeleemlaagisalsterkverbeterd. KomstOmgevingswet DemeestegesprekspartnersziendekomstvandeOmgevingswetmetvertrouwentegemoet. DeOmgevingswetwordtdoorveelgesprekspartnersalseenkansgezienomdatditde organisatiezalstimulerenomintegralertewerken.dathelptde3d-ordening. DeOmgevingswetismomenteelnogniethelemaalingevuld.Demeestegesprekspartners gevendaaroveraandatditvoor3d-ordening,nietechtalsremmendwordtervaren.zijzijn zichervanbewustdatbepaaldezakennunognietgeregeldkunnenworden.zijpakkendat laterinhetprocesop. EenenkelingzetkantekeningenbijdekomstvandeOmgevingswetomdatermeer bevoegdhedenbijdegemeentenkomenteliggen.datkan,volgenshen,ookbetekenendat menbinnendegemeenteminderwaardeaanmilieugaathechten. Hetgrosvandegesprekspartnersziet,voorwatbetreft3D-ordening,dekomstvande Omgevingswetalswenkendperspectief. 12

4.4.Analyse Analyse/Conclusie 4.1.Inventarisatieinstrumentarium Inventarisatie:Juridischinstrumentarium Bijhetjuridischinstrumentariumvaltopdatereenveelheidaanwetenenregelingenis, waardoorhetnieteenvoudigisomoverzichttekrijgen.deondergrondvormtbijveelvan dezewetenenregelingeneenrelatiefkleinaspect. Specifiekjuridischinstrumentariumisvaaksectoraalingestokenenmetnamegerichtop bodemverontreiniging,kabelsenleidingen,grondwaterenenergie.voorhetoverigebetreft hetmetnamemeer algemeneregelgeving. De Wetruimtelijkeordeningneemteenbijzonderepositieinvanwegede bredegeschiktheid omfunctiesvastteleggen,watookeenmeerintegralebenaderingmogelijkmaakt. Inventarisatie:Financieelinstrumentarium Hetfinancieelinstrumentariumisoverzichtelijkerdanhetjuridischinstrumentarium.Deels komtdatdoordatditinstrumentariumveelspecifiekeris.veelregelingenzijngerichtop energieenwater.voordeondiepeondergrondzijnermaareenbeperktaantalfinanciële regelingen. Veelregelingenzijngerichtopbedrijvenen/ofinitiatiefnemersenmaarbeperktopgemeenten enwaterschappen.voordeprovincieszijnernaastdiversemogelijkhedenomfinancieelte stimulerenenkelespecifiekeregelingenvoorgrondwaterontrekking.hetisdanookniet verwonderlijkdatzijaangevendatdefocusnietechtophetfinancieelinstrumentariumheeft gelegenendatzijweinigvoorbeeldenkunnenaandragen. Steedsvakerontstaanerfinanciëlearangementen,waarbijeenmixvanhetfinancieel instrumentariumwordtingezet.definanciëlearangementenzijnmetnamesterkgerichtop warmteenenergie.dediepereondergrondvoertdaarindeboventoon.noemenswaardigishet financiëlearangementinheerhugowaardwaarbijdecombinatievanbovengrond,ondiepe ondergrondendiepeondergrondisgemaakt. 4.2.Inventarisatiegebruikinstrumentarium Eenbelangrijkeconstateringisdatdestructuurvisie/omgevingsvisie,gevolgddoorde bestemmingsplannenalsbelangrijkenwaardevoljuridischinstrumentariumwordtgezien. Daarnaastishetinstrumentariumvoorbodemsaneringinbeeld.Overigjuridisch instrumentariumwordtnauwelijksgenoemdterwijldittocheenbelangrijkerolkanspelen. Hetfinancieelinstrumentariumisnauwelijksinbeeld. Hetverschilinniveautussengesprekspartnersisopvalend.Variërendvan:geenkennisvan totzeerdeskundig. 13

Decentraleoverhedendienietofnauwelijkskennishebbenvan3D-ordening Opvalendaspectisdat,vandegeïnterviewdegemeenten,aleendegemeentendiegeen bevoegdgezagzijninhetkadervande Wbbgeenkennishebbenvandeconvenantsafspraken over3d-ordening.gemeenteapeldoornvormthieropeenuitzondering,dezegemeenteheeft eenactieverolinhetuitvoeringsprogrammaconvenantbodemenondergrond. Eenanderopvalendpuntbijdezegemeentenisdatzijeerstaangegevendat3D-ordeningbij hennietspeelt/nietnoodzakelijkis.echter,naeenkortetoelichtinggevenzeaandatditzeker eenisueisomoptepakken. Naasthetkennisniveauvandegesprekspartnerszelf,isookhetkennisniveauvanandere gemeentenaandeordegeweest.daarbijgavenveelgesprekspartnersaandathetkennisniveau bijgemeentendiegeenbevoegdgezagzijninhetkadervande Wbbinhunogenerglaagis. Daarnaastspeeltookdathetbeeldover3D-ordeningnietaltijdevenconcreetofcorectis. Decentraleoverhedendiezoekendezijnnaardraagvlak Eenaantaldecentraleoverhedenheeftvoldoendekennisvan3D-ordeningenisintern zoekendenaarbrederdraagvlak.dezedecentraleoverhedenhebben3d-ordening(nog)nietin hunstructuurvisie/omgevingsvisieopgenomen. Veelvandezedecentraleoverhedengevenaandathetinternedraagvlakbijruimtelijke ordeningenmaatschappelijkeopgavennogonvoldoendeisomdezeverankeringvoorelkaar tekrijgen.zijgevenaandathetvooralkanhelpenomtewerkenaaneenbeterewiselwerking tusenbodem,ruimtelijkeordeningenmaatschappelijkeopgaven.daarbijishetbelangrijk omvooralookelkaarstaaltesprekenen3d-ordeningnietaleenvanuitbodemperspectiefte benaderen. Decentraleoverhedendie3D-ordening(gaan)opnemenstructuurvisie/omgevingsvisie Eenaantaldecentraleoverhedenheeftde3D-ordeningvastgelegdinde structuurvisie/omgevingsvisieenbestemmingsplannenofverordeningenofisdaaractiefmee bezig.dezedecentraleoverhedengevenookaandatvoor3d-ordeningeenintegraleen gezamenlijkebenaderingmetruimtelijkeordeningenmaatschappelijkeopgavennoodzakelijk isenverder(werkenderwijs)ontwikkelddientteworden.datisookinterneenprocesvan kennisenervaringmeeopdoen.ookhierlooptmentegendebarièreopdatcolega svan ruimtelijkeordening,maatschappelijkeopgavenenbodemeenanderetaalspreken. Dewenstot3D-ordeningwordtvaaknogalseenonderwerpvan bodem gezien.hetisvan belanghiereenkantelingaantebrengenomereengezamenlijkeopgavevanruimtelijke ordening,maatschappelijkeopgavenenbodemvantemaken.hierbijgaathetnietover doorwerkingvanbodemnaarruimtelijkeordeningenmaatschappelijkeopgaven,maarover wiselwerkingensamenwerking.ookvoorbodemkundigenbetrefthethiereennieuw werkveld. 14

Demismatchzitnietaleenininhoudelijktaalgebruik,maarbetreftookbeeldvorming.Vaak wordtbodemalsonderwerpgezienwaaraleenproblemen(leeskosten)uitvoortkomen.de kantelingnaarhetbeeldvankansen(oftewelbeschermenenbenuten)isbelangrijkenlevert eenveelpositievereboodschap.diversedecentraleoverhedenstelen ondergrondcoördinatorenaanomdezebrugteslaan. Degemeentenenprovinciesgevenaandathetjuridischinstrumentariumvoldoetvoor3Dordening.Hetgebruikvanhetjuridischinstrumentariumtenbatevan3D-ordeningisechter beperkt.deinternebesluitvormingligtdaaraantengrondslag. Hetwaterschapgeeftaandathetjuridischinstrumentariumvoorhennietgoedvoldoetom 3D-ordeninggoedvastteleggen.Hetbelangrijkstejuridischinstrumentariumisde structuurvisie/omgevingsvisieenhetbestemmingsplan.hetwaterschapisdaarzelfnietaan zetenkanaleendeeigenvisieinbrengenbijeengrootaantalanderedecentraleoverheden, dieelkhuneigenvisiehebben. Uitvoorgaandeblijktdathethuidiginstrumentariumvoorgemeentenenprovinciesvoldoet entoereikendisvoorhuidigbeheerengebruikvanbodemenondergrondinderegio. TentijdevandezeinventarisatieisdeinvoeringsdatumvandeOmgevingswetuitgesteld.3DordeninghoeftevenwelniettewachtenopdeOmgevingswet.Datzoualeenmaarkostbaar tijdverliesopleveren.uiteraardishetvanbelangdaterzorgvoorwordtgedragendathet instrumentariumindeomgevingswetpasendisvoor3d-ordening.dankande Omgevingsweteenextraimpulsgevenaanhetintegraalengebiedsgerichtwerken,watook zijnpositievedoorwerkingzalhebbenopde3d-ordening. 4.3.Inzoomenopeenregio Omdewiselwerkingtussendeverschilendedecentraleoverhedengoedinbeeldtekrijgenis ingezoomdopééngebied.hetgebiedrondomarnhemennijmegen. Indezeregioisgesprokenmetdevolgendedecentraleoverheden. - Provincie; - Gemeentenmeteeninwoneraantalvan100.000+; - Gemeentenmeteeninwoneraantaltusende30.000en50.000inwoners; - Waterschap. DaarnaastisgesprokenmeteenOmgevingsdienst. AlswordtgekekennaardeonderlingewiselwerkingdanvaltdirectopdatdeProvincie binnendezeregioeenvoortrekkersrolneemt.zijhebbeneenomgevingsvisiewaarinhet beleidophetgebiedvanbodemenondergrondisopgenomen.deprovincieisbezigmeteen herijkingvanheteigenbeleidophetgebiedvanbodemenondergrond. 15

Daarnaastzoektdeprovincieactiefnaarmanierenomdegemeentenbeterteondersteunen zodatermeermasawordtgemaakt.daarbijishetuitgangspuntdatdeprovincieeenimpuls wilgevenennietinderolofverantwoordelijkhedenvandegemeentenwilstappen,maareen handwilreiken.zijdenkthierbijonderandereaaneengebiedsgerichtebenaderingwaarbij agenderenengebiedsgerichtesesiesaandeordezijn. Deprovincieheefteenalgemenefinanciëleregelingophetgebiedvanruimte.Viadeze regelingkunnengemeentenookeenbijdragekrijgenrondombodem-enondergrondaspecten ineengebied. Deafstemmingophetgebiedvan3D-ordeningisnogbeperkt.Voorwatbetreft3D-ordening isergeengezamenlijkeinvulingvanhetinstrumentarium. Welisersprakevansectorale afstemmingeninvuling. Deprovincieenhetwaterschapstemmeninhoudelijkafophetgebiedvangrondwater. Aleerderhebbendeprovincieendetwee100.000+-gemeentenhunbeleidophetgebiedvan de Wbbopelkaarafgestemd.Dezedrieorganisatieszijninditgebied,ookdeenigedrie bevoegdegezageninhetkadervande Wbb. Binnen(endeelsbuiten)ditgebiedishetGeldersOndergrondOverleg(GOO)actief.Daarin participereneenaantalgemeentenendeprovincie. Waterschappenenomgevingsdiensten wordenweluitgenodigdmaarzijnnogbeperktbetrokken. HetGOOisvanoudsheraltijdeenbodemoverleggeweest.Deelnemerskomenderhalveook vaakuitdatwerkveld.hetgooagendeert3d-ordeningookregelmatig. InmeerderegesprekkeninGelderlandwordtoverkleineregemeentenaangegevendatdeze hetbeeldhebbendat3d-ordeningnauwelijksspeeltvoorhen. Dekleineregemeentenwaarmeeinhetkadervandezeinventarisatieisgesprokengavenbij hetalereerstecontactaandatzijnietopdehoogtewarenvan3d-ordening. Tijdenshetgesprektrokkenbeidegemeentendeconclusiedat3D-ordeningeenonderwerpis datzij(t.z.t.)bijeenstructuurvisie/omgevingsvisiemeezoudenmoetennemen. Uitdegesprekkenmetdegemeentenblijktdatzijgraageenregionalebenaderingzouden zien.zowelhetagenderen,informerenalshethoudenvangebiedsgerichtesesiesspreken daarbijaan. 16

5.5.Conclusies Conclusiesenaanbevelingen anbevelingen Onderstaandzijndeconclusiesenaanbevelingenweergegevenuitdeinventarisatieenhet gebruikvanhethuidigeinstrumentariumvandeondergrond. 5.1.Conclusie Beperkingzitnietinhetinstrumentarium,maarinhetgebruikvanhet instrumentarium Debelangrijksteconclusiediekanwordengetrokkenis,dathetinstrumentariumgeen beperkendefactoris,maarwelhetgebruikervan.ditgeeftaandathetontwikkelenvan nieuwinstrumentariumopditmomentnietnoodzakelijkis.aanbevolenwordtomte focusenophetdaadwerkelijkgebruikvanhetbestaandeinstrumentarium. Gemeentenenprovincie Destructuurvisie/omgevingsvisieendebestemmingsplannen/provincialeverordeningen wordenhierbijvanuitdegesprekspartnersbijdeinventarisatie,gezienalsbelangrijksteen goedtoepasbaarinstrumentarium.aangemeentenenprovincieswordtgeadviseerdom3dordeningintegraalindestructuurvisie/omgevingsvisieoptenemen.opdezewijzewordtde internebeleidslijngoedvastgelegd. Vervolgenskunnenindebestemmingsplannen/provincialeverordeningen(on)mogelijkheden voorhetgebruikvandebodem,ookaananderepartijenwordenopgelegd. Waterschappen Voordewaterschappenishetinstrumentariumcomplexomdatzemetveleanderegemeenten enprovinciesmoetenafstemmen.vandaarookdathetaantebevelenisdateenwaterschap gebruikmaaktvandemogelijkheidomeeneigenvisieop3d-ordeningteontwikkelenenhet betrefendebeleidzovermogelijkdoorzetindekeurvanhetwaterschap.ditkandan vervolgensingebrachtwordenbijdetotstandkomingvandestructuurvisie/omgevingsvisieen bestemmingsplannen/provincialeverordeningenvangemeentenenprovincies.uiteindelijk zijnwaterschappenvoorhetdoorvoerenvanhunvisie,hierbijafhankelijkvangemeentenen provincies. Aanbeveling: Aanbevolenwordtomtefocusenophetgebruikinstrumentariumennietopextra instrumentarium. 17

5.2.Aanbevelingen Bekendzijnmet3D-ordening Eriseengrootkennisverschiltusendeverschilendedecentraleoverheden.Hetiszaakdat decentraleoverheden(voldoende)opdehoogtezijnvandemogelijkhedenvan3d-ordening endekansendieditbiedt. Ditgaatverderdaneenstandaardvoorlichtingscampagne.3D-ordeningiskansrijkmaarook complexenhetiszaakdatmensenhierookechteenrealistischbeeldvankrijgen. Aanbeveling: Zetinopbewustwordingenkennisverspreidingvan3D-ordening Overzichtvan3D-ordeningeninstrumentarium Omookdaadwerkelijkmet3D-ordeningaandegangtegaanhelpthetalsermeeroverzicht vanmaatschappelijkeopgavenenhetinstrumentariumkomt. Zoalseerderaangegeven:3D-ordeningiscomplexennietmakkelijkteoverzien. Tegelijkertijdspelenbepaaldevraagstukkenvaakopeenbepaaldediepte.Voorhetoverzicht helpthetomdaarbijdeondergrondwatexplicieterweertegeveninlagen,zoalsonderandere indepublicatie probleemstelingvanhetprogrammastrong (juni2014)isgedaan. Daarmeeiseroogvoordeschaalverschilenvandeverschilendevraagstukken.Onderstaand iseenietsaangepasteindelingweergegeven,waarbijdetoplaagintweelagenisverdeeld. - Toplaag,ondiepelaag:funderingen,kabels,leidingen,rioleringen, bodemproblematiekboeren(totca.10meter) - Toplaag,ietsdieperelaag:metro,diepereleidingen,diepekelders(tot10-talen meters) - Grondwatersysteemenenergielaag:drinkwaterwinning, WKO(totenkele100-en meters) - Diepereondergrond:Geothermie,mijnbouw Aanbeveling: Zetinopoverzichtvan3D-ordening Samenwerkingruimtelijkeordening,maatschappelijkeopgavenenbodem Naasthetkennenvan3D-ordeningishetookvanbelangomintezetenophetwilen toepasenvan3d-ordening.hetiszaakomhiereengezamenlijkeopgavenvanruimtelijke ordening,maatschappelijkeopgavenenbodemvantemaken. Daarbijzalhetzekerhelpenalserwordtgewerktaan vertaalslagen waarmee3d-ordening voordediversewerkveldenlevendwordtgemaakt. Hetisvoordecentraleoverhedenaantebeveleneenondergrondcoördinatoraantestelen. Dezekanhelpendebrugteslaantusenruimtelijkeordening,maatschappelijkeopgavenen bodem. 18

Aanbeveling:Desamenwerkingtusenruimtelijkeordening,maatschappelijkeopgavenen bodemdientversterktteworden.dekansendie3d-ordeningvoorhengezamenlijkenper werkveldgeeft,dienenmeervoorhetvoetlichttewordengebracht. Regionaalgeoriënteerdebenadering Om3D-ordeningmeertelatenlevenkanhethelpenomintezetenopeenmeerregionaal georiënteerdebenadering.daarmeekanerwatkleinschaligerenspecifiekereenimpuls gegevenworden.zoweldoorbestuurlijkalsambtelijkteagenderen,alsdoorhethoudenvan gebiedsesies. Doelgroepvandergelijkesesieszoudanbreedmoetenzijn:ruimtelijkeordenaars, dosierhoudersmaatschappelijkeopgavenenbodem. Aanbeveling:Zet(naastdenationalebenadering)ookmeerinopeenregionalebenadering omeenimpulstegeven. 19

Bijlage1: Uitsplitsing maatschappelijkeopgaven Voorbeeldenvanbodem-enondergrondfunctiesdiekunnenvalenonderdemaatschappelijke opgaven Energievoorziening - Warmteneten; - Opensystemen(WKO)(<500m); - Geslotensystemen(bodemwarmtewiselaars)(<500m); - Geothermie(aardwarmte)(>500m); - Gaswinninguitkleinevelden; - Oliewinning; - Injectievanproductiewater; - Opslagvanstofeninlegegasvelden; - Zoutwinning; - Opslagvanstofeninzoutcavernes; - Schaliegas; - Eindbergingvanradioactiefafval. Beschikbaarheidvanvastedelfstofen - Winningvan delfstofen(zand,grind,klei,mergelenkalkophetland); - Winningvandelfstofen(zoutindiepereondergrond). Watervoorziening - Drinkwater:waterwingebied; - Drinkwater:grondwaterbeschermingsgebied; - Drinkwater:boringsvrijezone(WKO-bescherming); - Drinkwater:aanvulendestrategischegrondwatervooraden; - Drinkwater:Nationalegrondwaterreserves; - Winningvangrondwatervoormenselijkeconsumptie(metnameindustriële grondwaterontrekkingenvoorgrondwatervoormenselijkeconsumptie); - Grondwaterwinning:industriewater,nietvoormenselijkeconsumptie(andere producten,proceswater,koelwater); - (Grond)waterwinningvoorland-entuinbouw(zieook:eengezondebodemvoor landbouwennatuur); - Waterbeheer; - Klimaatadaptatie; - Bronbemaling; - Brijnlozing. 20

Eengezondebodemvoorlandbouwennatuur - Toepasenvanmeststofenenbestrijdingsmiddelen; - Gewasproductie; - Bodemverontreiniging; - (Grond)waterwinningvoorland-entuinbouw(zieook:watervoorziening); - Biodiversiteit. Bodemomtebouwen - Ondergrondseinfrastructuur(tunnels,warmteleidingenetc.); - Oude/bestaandebodem-engrondwaterverontreinigingen; - Nietgesprongenexplosieven; - Behoefteaanondergrondsekabelsenleidingen(nieuw); - Bestaandekabelsenleidingen(incl.rioleringen); - Bomen/boomwortels(o.a.i.r.t.kabelsenleidingen); - Oudefunderingen; - Potentiesvoorwinnenbodemenergie(bijpotentiële(grote)afnemersvankoudeen warmtezoalskantoren,bedrijven,utiliteitsgebouwen); - Relatietusenbovengrondsoptewekkenenergie/warmteenbijbehorendeen ondergrondsenetwerken; - Glastuinbouwgebieden:toenemendebehoefteaanruimtevooraanlegvan transportleidingenvoorwarmteenco2; - Groteretransportleidingen; - Waterkeringen; - Integraalstedelijkgrondwaterbeheer; - Draagkrachtomtebouwen; - Stabielebodem; - Bodemdaling; - Aardbevingen; - Verzilting. Cultuurhistorischennatuurlijkerfgoedindebodem - Archeologischewaarden; - Aardkundigewaarden; - Landschappelijkediversiteit. 21

Bijlage2:Inventarisatiebestaandinstrumentarium Juridischinstrumentarium Wetruimtelijkeordening(Wro) De Wroiseenbelangrijkewetomruimtelijkebehoeftenalswonen,werken,recreëren, mobiliteit,waterennatuurineensamenhangendebenaderingteverdelen.dewrobevat diverseinstrumenten.dezeinstrumentenzijnrelevantvoorde6maatschappelijkeopgaven zoalsdieinhoofdstuk2zijnbenoemd. Structuurvisie Destructuurvisieiseenbeleidsmatigenontwikkelingskaderwaarindehoofdzakenvanhette voerenruimtelijkbeleidwordenvastgelegd.gemeenten,provinciesenhetrijkzijnverplicht ominhetkadervaneengoederuimtelijkeordeningvoorhungrondgebiedéénofmeer structuurvisiesvasttestelen.ineenstructuurvisiekanzowelruimtelijkbeleidvoorde ondergrondalsvoordebovengrondwordenvastgelegd. Destructuurvisieheefteenverplichtendkarakternaardeeigenorganisatie,maarnietnaar anderen.bovendienisergeenhiërarchischeverhoudingtusenstructuurvisiesvanrijk, provincieengemeente. VoorbeeldenvanrelevanteRijkstructuurvisieszijn:DestructuurvisieOndergrond, StructuurvisieInfrastructuurenRuimte(SVIR),Nationaal WaterplanendeStructuurvisie Buisleidingen. Omgevingsvisie(voorbeeldvaneenstructuurvisie) Eensteedsvakervoorkomendevormvaneenstructuurvisieisdeomgevingsvisie.Zowelbij hetrijk,provinciesengemeentenwordenomgevingsvisiesontwikkeld.deomgevingsvisieis eenvandezeskerninstrumentenonderdeomgevingswet.onderdehuidigeregelgeving (Wro)hebbendezeomgevingsvisiesformeeldestatusvanstructuurvisie.Inzijn algemeenheidhebbendeomgevingsvisiesechtereenbredereblikzoalsookbedoeldinde Omgevingswet. Bestemmingsplaneninpasingsplan Gemeentendienenvoorhetgehelegrondgebiedvandegemeenteeenofmeer bestemmingsplannen(ofeventueeleenbeheersverordening)vasttestelen.provinciesenhet Rijkkunneninpasingsplannenvaststelen.Inpasingsplannenoverulen bestemmingsplannen.inbestemmingsplanneneninpasingsplannenkanzowelde bovengrondalsdeondergrondmeewordengenomen. Eenbestemmingsplan(ofinpasingsplan)bestaatuitbestemmingenenregels. Meteen bestemmingwordtvooriedergebiedaangegevenwaarvoorhetgebruiktmagworden. 22

Beheersverordening Eengemeentekanvooreengebiedwaaringeenruimtelijkeontwikkelingenwordenvoorzien eenbeheersverordeninginplaatsvaneenbestemmingsplanvaststelen.navaststelingvande beheersverordeningvervalthetonderliggendebestemmingsplan. Eenbeheersverordeninglegtdebestaandesituatievast.Omdaterbijdebeheersverordening geenvoorbereidingsprocedureenberoepsmogelijkhedenzijnisditgoedkoperensnelerdan devaststelingvaneenbestemmingsplan. Algemeneregelsenspecifiekeaanwijzingen(AMvBenverordening) HetRijkheeftdebevoegdheidommiddelseenalgemenemaatregelvanbestuur(AMvB) eisentestelenaanruimtelijkebesluitenvanprovinciesengemeenten. Provincieshebbendebevoegdheidommiddelseenverordeningeisentestelenaan ruimtelijkebesluitenvangemeenten. DevaststelingvanalgemeneregelsineenprovincialeverordeningofAMvBdient,methet oogopeengoederuimtelijkeordening,totborgingvandeprovinciale-ennationale belangen.dedefinitievandezebelangenisnietinde Wroopgenomen. Vaakgaathetovereisendiebetrekkinghebbenopbestemmingsplannen, beheersverordeningenofomgevingsvergunningen. Barro(voorbeeldvaneenAMvB) HetBaro(Besluitalgemeneregelsruimtelijkeordening)iseenvoorbeeldvaneenalgemene regelinhetkadervande Wro. HetRijkheeftinhetBarovastgelegdhoedenationalebelangenmoeten doorwerken inde ruimtelijkeplannenvandedecentraleoverheden,zoalsbestemmingsplannen.daarvoorzijn verschilendegebieden/gebiedstypenaangegevenzoalsbijvoorbeeld:project mainportontwikkelingvanroterdam,groterivieren,defensie,elektriciteitsvoorziening, buisleidingenvannationaalbelangvoorhetvervoervangevaarlijkestofen,natuurnetwerk Nederlandenerfgoederenvanuitzonderlijkeuniverselewaarde. Ditisverderuitgewerktineenministerieleregeling:deRaro(Regelingalgemeneregels ruimtelijkeordening). Eenvoorbeeldophetgebiedvanbuisleidingen. IndeBaroenRarowordtookexplicietingegaanopbuisleidingenvannationaalbelangvoor vervoervangevaarlijkestofen.daarbijisdeverplichtingopgenomenombijdeopstelingof aanpasingvanbestemmingsplannenofinpasingsplannenstrokenvrijtehoudenvoorde buisleidingen.hetgaathierbijomvrijwarenennietombestemmen. Gemeentendietemakenhebbenmetleidingstrokenzijnverplichtombijhetwijzigenvan bestemmingsplannenrekeningtehoudenmettoekomstigeleidingenophungrondgebieden moetenvoorkomendaternieuwebelemmeringenontstaan. 23

InhetBaroisaangegevendataanweerszijdenvandevoorkeurstracéseenzoekgebiedgeldt van250meter.daarbinnenkandegemeentedeexacteliggingvanhetbuisleidingentracé bepalen. Mitshettracéaansluitophetvoorkeurstracébijdenaastliggendegemeentenenhet tracédezelfdebreedteheeftalsdebreedtevanhetgrootstedeelvanhettracé. Anderruimtelijkenmilieugeoriënteerdjuridischinstrumentarium Algemeen:verordeningen Provincies,gemeentenenwaterschappenkunnendiverseverordeningenvaststelen.Debasis hiervoorismedegelegeninrespectievelijkdeprovinciewet,gemeenteweten Waterschapswet. Voorbeeldenhiervanzijn:eengemeentelijkeverordeningkabelsenleidingenendeKeurvan eenwaterschap. Verordeningenzijnrelevantvoorde6maatschappelijkeopgavenzoalsdieinhoofdstuk2zijn benoemd. Keur Waterschap:voorbeeldvaneenalgemeneverordening Waterschap DeKeuriseenvoorbeeldvaneenAlgemeneverordening Waterschapgebaseerdeopde Waterschapswet.ElkwaterschapsteltzijneigenKeurvast.Hierinstaandegebodenen verbodendiebetrekkinghebbenopwatergangenenwaterkeringenen grondwaterontrekkingen.opbasisvandekeurkunnenvergunningenvoor grondwaterontrekkingenwordenaangevraagd. DeKeurismetnamerelevantvoordemaatschappelijkeopgave: Watervoorziening. Omgevingsverordening Bijprovinciesengemeentendieeenomgevingsvisiehebbenvastgesteldisvaakookeen omgevingsverordeningvastgesteld,zodatdeomgevingsvisieookjuridischisgeborgd.de omgevingsverordeningisnetzoalsdeomgevingsvisieeenkerninstrumentinhetkadervande Omgevingswet.Provinciesengemeentenhebbenopditmomentaldebevoegdheidom verordeningenvasttestelen,bijvoorbeeldonderde Wetruimtelijkeordening, Wet milieubeheeren Waterwet.Deomgevingsverordeningomvatvaakditbredepaletenwordtin datkaderdanvaakalséénverordeningvastgesteldwaarbijdestatusnaarbovenstaande wetenverwijst.eenomgevingsverordeningheeftindatgevaldusdestatusvaneen ruimtelijkeverordening,milieuverordening,waterverordeningenverkeersverordening. Deonderwerpenwaardeomgevingsverordeningbetrekkingopheeftkanperdecentrale overheidverschilen. Omgevingsverordeningenzijnrelevantvoorde6maatschappelijkeopgavenzoalsdiein hoofdstuk2zijnbenoemd. 24

Wetbasisregistratieondergrond(BRO) De WetBasisregistratieondergrondisvastgesteldenwordtnaaralewaarschijnlijkper1 januari2018vankracht.debasisregistratievandeondergrondwordtgefaseerdingevoerd.in debasisregistratieondergrondwordengegevensopgenomenover: - Degeologischeenbodemkundigeopbouwvandeondergrond; - Deondergrondseinfrastructuur; - Degebruiksrechteninrelatietotdeondergrond. Gegevensoverbodemverontreiniging,kabelsenleidingenenondergrondsebouwwerken, behorenvooralsnogniettotdebro. De Wetbasisregistratieondergrondismetnamerelevantvoordemaatschappelijkeopgaven: - Beschikbaarheidvanvastedelfstofen; - Watervoorziening; - Bodemomtebouwen. Wetalgemenebepalingenomgevingsrecht (Wabo)/Omgevingsvergunning Inde Wabowordtdeomgevingsvergunninggeregeld.Deomgevingsvergunningiseen geïntegreerdevergunningvoorbouwen,wonen,ruimte,natuur,milieuenmonumenten.de Waboisaleenvantoepasingopdebovengrondinclusiefdebovengrondseactiviteitendie samenhangenmetondergrondseactiviteiten.onderdeelvande Waboisonderanderehet Besluitomgevingsrecht. De Wabohanteerthetuitgangspuntdaterperprojectéénbevoegdgezagverantwoordelijkis voordeverleningendehandhavingvandeomgevingsvergunning.ditbevoegdgezagbeslist ookopaleaanvragenomeenomgevingsvergunningdienadienwordeningediend.als hoofdregelkentde Wabohetbevoegdgezagtoeaandegemeentewaarhetproject(in hoofdzaak)zalwordenuitgevoerd. Voorbepaaldeinrichtingenisdeprovinciehetbevoegdgezag.Deprovincieiseveneens bevoegdgezagindegevalenwaarinbesluitvorminginhetkadervanderuimtelijkeordening voorgemeentegrensoverschrijdendeplannennoodzakelijkis. InsommigegevalenishetRijkbevoegdgezag.Hetgaathierbijmetnameombepaalde defensie-inrichtingenenommijnbouwwerken. De Wetalgemenebepalingenomgevingsrechtisrelevantvoorde6maatschappelijkeopgaven zoalsdieinhoofdstuk2zijnbenoemd. Wetnatuurbescherming De Wetnatuurbeschermingisnietingerichtopbeschermenvandeondergrond,maarkan (indirect)ookruimtelijkeconsequentiesvoordeondergrondhebben.derhalveisdezewet hierwelopgenomen. Provincieszijnbevoegdgezagvoorde Wetnatuurbescherming.Uitzonderingdaaropishet beleidvangrotewatereneninternationaalbeleid,waarvoorhetrijkbevoegdgezagis. 25

De Wetnatuurbeschermingismetnamerelevantvoordemaatschappelijkeopgaven: Watervoorziening eneengezondebodemvoorlandbouwennatuur. Tracéwet DeTracéwetisgerichtophetRijkenheeftbetrekkingophoofdinfrastructuurvoorverkeeren vervoer.hetrijkisvaakinitiatiefnemerenisookbevoegdbeslisingentenemeninhetkader vandetracéwet. ErzijntweeTracéwetprocedures: - Eenreguliereprocedurevooraanpassingenvanbestaandehoofdwegen; - Eenuitgebreideprocedurevoordeaanlegvannieuwehoofdwegen,ofeenwijziging vaneenbestaandehoofdwegwaardoordewegmetmeerdan2rijstrokenwordt verbreed. BijdeuitgebreideTracéwetprocedureisinspraakmogelijkbijdeontwerpstructuurvisie.Bij dereguliereprocedureisdatnietmogelijk. BijprojectendievalenonderdeuitgebreideTracéwetprocedureisvaakookeen Milieuefectrapportagenoodzakelijk. DeTracéwetismetnamerelevantvoordemaatschappelijkeopgave:Bodemomtebouwen. Wetmilieubeheer(Wm) De Wetmilieubeheeriseenkaderwet,diedebasisvormtvooreenbreedpaletaanbesluiten enregels.zovormtde Wetmilieubeheer(mede)debasisvoor:hetBesluit Milieuefectrapportage, hetgemeentelijkrioleringsplan,degrondwaterbeschermingshefing, aanwijzinggrondwaterbeschermingsgebiedenenbodemenergiesystemen. Daarnaastheeftde Wetmilieubeheerdirecterelatiesmetde Waterwet,Kaderichtlijn Water, Wetalgemenebepalingenomgevingsrecht, Wetbodembescherming,Ontgrondingenweten Kernenergiewet. De Wetmilieubeheerkomtderhalveindezerapportageopdiverseplaatsenterug. Naastbovenstaanderelatiesishetvanbelangdatinde Wetmilieubeheervastgelegddat provinciesmiddelseenprovincialeverordening regelsvastleggenterbeschermingvande kwaliteitvanhetgrondwatermethetoogopdewaterwinninginbijverordeningaangewezen gebieden. Hetbetrefthieronderanderedeaanwijzingvangrondwaterbeschermingsgebieden enwaterwingebieden. De Wetmilieubeheerisrelevantvoorde6maatschappelijkeopgavenzoalsdieinhoofdstuk2 zijnbenoemd. 26

Besluit Milieuefectrapportage(Besluitm.e.r.) HetBesluit Milieuefectrapportageisgebaseerdopde Wetmilieubeheer(Wm). Middelseen milieuefectrapportage(m.e.r.)worden,voordathetbesluitwordtgenomen,milieugevolgen vaneenbesluitinbeeldgebracht.eenmilieuefectrapportageisnietvooraleactiviteiten verplicht.inhetbesluitisvastgelegdvoorwelkeactiviteiteneenmilieuefectrapportdientte wordenopgesteld. Erzijntwee MER-procedures: - Beperkteprocedure; - Uitgebreideprocedure. Welkeprocedurevantoepasingis,isafhankelijkvandeactiviteitendiemenwilontplooien. Indeuitgebreideprocedureishetbevoegdgezagverplichtomeentoetsingsadviesvande Commisievoordem.e.r.tevragen.Indebeperkteprocedureisditnietverplicht. HetBesluit Milieuefectrapportageisrelevantvoorde6maatschappelijkeopgavenzoalsdie inhoofdstuk2zijnbenoemd. Woningwet/Bouwbesluit De WoningwetvormtdebasisvoorhetBouwbesluit2012waarookondergrondse bouwwerkenaanmoetenvoldoen.hetbouwbesluitbevatvoorschriftenoverhet(ver)bouwen vanbouwwerken.degemeenteismeestalhetbevoegdgezag. De Woningwetismetnamerelevantvoordemaatschappelijkeopgave:Bodemomte bouwen. Crisis-enherstelwet(Chw) BasisvandeCrisis-enherstelwetisdatbepaaldebouwprojectenwordenversnelddoor proceduresteverkorten. MiddelsdeCrisis-enherstelwetkunnenookvernieuwendeof duurzameprojectenwordenuitgevoerd. DeCrisis-enherstelwetisnietintegraalvantoepasing.Erzijncategorieënvastgesteld waaropdecrisis-enherstelwetvantoepasingis,bijvoorbeeldbodemenergiesystemen. Daarnaastzijnerperprojectvastgesteldwaaropdecrisis-enherstelwetvantoepasingis. Elkhalfjaarwordthiervaneentranchevanprojectenvastgesteld. DeCrisis-enherstelwetisrelevantvoorde6maatschappelijkeopgavenzoalsdiein hoofdstuk2zijnbenoemd. 27

Erfgoedwet IndeErfgoedwetzijnonderandereregelsophetgebiedvanarcheologieondergebracht. ToezichthouderisdeRijksdienstvoorhetCultuurErfgoed(ministerievanOnderwijs,Cultuur en Wetenschap). Relevantvoordeondergrondisdatpartijendiearcheologischvooronderzoekofopgravingen doeneencertificaatdienentehebben.erzijnhieropenkeleuitzonderingenzoalsvrijwiligers endetector-amateurs.zijmogen,oplocatieswaarvandegemeentevindtdatergeen profesioneelarcheologischonderzoeknodigis,zondercertificaatopgravingendoen. DeErfgoedwetismetnamerelevantvoordemaatschappelijkeopgave:Cultuurhistorischen natuurlijkerfgoedindebodem. Meststofenwet(Msw) De Meststofenwetsteltonderandereeisenaandetoepasingvanmeststofenop landbouwgrond. Metdezeeisenwordtdeverontreinigingvanhetgrondwaterdoorstikstofen fosfatenvoorkomenofbeperkt. DeAlgemeneInspectiedienst(tegenwoordigonderdeelvandeNederlandseVoedsel-en Warenautoriteit (NVWA)bijhet MinisterievanEconomischezaken)houdttoezichtopde nalevingvande Meststofenwet.De Meststofenwetomvatonderandereookeen implementatievandeeuropesenitraatrichtlijn. De Meststofenwetismetnamerelevantvoordemaatschappelijkeopgave:Eengezonde bodemvoorlandbouwennatuur. Wetbodembescherming(Wbb) Inde Wetbodembeschermingzijnderegelsterbeschermingvandebodemkwaliteit opgenomen.daarnaastwordendesaneringvanverontreinigdebodem(grondengrondwater) doormiddelvande Wbbgeregeld. Bevoegdgezagvoorde Wetbodembeschermingzijndeprovincieendedaartoeaangewezen bevoegdgezaggemeenten.inde Wetbodembeschermingwordtbodemverontreiniging,met uitzonderingvansituatieswaaropgebiedsgerichtgrondwaterbeheervantoepasingis,per individueelgevalbekeken. De Wetbodembeschermingismetnamerelevantvoordemaatschappelijkeopgave:Een gezondebodemvoorlandbouwennatuur,maarwerktindirectdooropdeandere5 maatschappelijkeopgaven. 28

Gebiedsgerichtgrondwaterbeheer(onderdeelvande Wbb) De Wetbodembescherminggeeft,opvrijwiligebasis,demogelijkheidomovertegaantot gebiedsgerichtgrondwaterbeheer.daarbijzijnnietmeerdeindividuelegevalenleidend, maarhetbeheerenbeheersenvaneengroteregrondwaterverontreiniging. Daarmeewordteengebiedsgerichteaanpakvandegrondwaterverontreinigingvoorgestaan. Ditkanmiddelsnatuurlijkeafbraakvandeverontreinigendestofenofeventuele saneringsmethodenterplaatse.injuridischezinvaltditbeheersenvandeverontreiniging onderhetbegrip'saneren'. Gebiedsgerichtgrondwaterbeheerismetnamerelevantvoordemaatschappelijkeopgave:Een gezondebodemvoorlandbouwennatuur,maarwerktindirectdooropdeandere5 maatschappelijkeopgaven. Besluitbodemkwaliteit(Bbk) HetBesluitbodemkwaliteitisonderanderegebaseerdopde Wetbodembeschermingende Waterwet. HetBesluitbodemkwaliteitgeeftgemeentenenwaterschappendemogelijkheidomeenbetere balanstusenbeschermingvandebodemkwaliteitengebruikvandebodemkrijgen.ditkan onderanderedoorhetopstelenvaneenbodemkwaliteitskaartwaarinvooreengebiedeen bepaaldebodemkwaliteitkanwordenvastgelegdengrondstromenkunnenworden gereguleerd. HetBesluitbodemkwaliteitismetnamerelevantvoordemaatschappelijkeopgave:Een gezondebodemvoorlandbouwennatuur,maarwerktindirectdooropdeandere5 maatschappelijkeopgaven. Arbeidsomstandighedenwet DeArbeidsomstandighedenwetismetnamerelevantvoor nietgesprongenexplosieven.dit metnameomdatdearbeidsomstandighedenwetdeenigewetisdieexplicietingaatopniet gesprongenexplosievenengemeentendebevoegdheidgeeftomopdatpunteisentestelen. Degemeenteisbevoegdgezagvanuitopenbareordeenveiligheid.Vanuitdatkaderwordt ookaanbevolenomalsgemeenteeenrisicokaartvoorexplosievenoptestelen. Deverantwoordelijkheidvoorhetonderzoeknaarenderuimingvanexplosievenvanuit Arbo-regelgevingligtineersteinstantiebijdeinitiatiefnemervandegraafactiviteiten. DeArbeidsomstandighedenwetisinditkadermetnamerelevantvoordemaatschappelijke opgave:bodemomtebouwen. 29

Warmtewet Inde Warmtewetraaktopzichnietrechtstreeksaandeordeningvandeondergrond.Deze wordthierslechtsvoorhetoverzichtgenoemd. De Warmtewetregeltdeleveringvanwarmteaanconsumentenenmidden-enkleinbedrijf vooraansluitingentot100kw.deautoriteitconsument& Markt(ACM)ziettoeopde uitvoeringvandewarmtewet. De Warmtewetismetnamerelevantvoordemaatschappelijkeopgave:Energievoorziening. Telecommunicatiewet DeTelecommunicatiewetiseenwetdievanbelangisalshetgaatoverhetaanleggenen verwijderenvankabels.hetagentschaptelecomisalsonderdeelvanhetministerievan EconomischezakenbelastmethetbestuursrechtelijketoezichtopdeTelecommunicatiewet. IndeTelecommunicatiewetisaangegevendat: eenbeheerdervanopenbaregronden verplichtistegedogendattendienstevaneenopenbaarelektronischcommunicatienetwerk kabelsinenopdezegrondenwordenaangelegd,instandgehoudenenopgeruimd. IndeTelecommunicatiewetismomenteelnogeenopruimverplichtingvoorbuitengebruik zijndekabelsopgenomen.eriseenwijzigingvandetelecommunicatiewetgaandediemaakt datdezeopruimverplichtingversoepeldgaatworden(wijzigingrichtlijnkostenreductie breedband). DeTelecommunicatiewetismetnamerelevantvoordemaatschappelijkeopgave:Bodemom tebouwen. Wetinformatie-uitwiselingondergrondseneten(WION) HetKadastervoertinopdrachtvandeministeriesvanEconomischeZaken(EZ)en Infrastructuuren Milieu(IenM)de WIONuitenfaciliteertdeinformatieverstrekkingoverde liggingvankabelsenleidingen.hetagentschaptelecom(ministerievaneconomische Zaken)istoezichthoudervoordewet. De Wetinformatie-uitwiselingondergrondseneten(WION)wordtookwelde grondroerdersregelinggenoemd.dezewetverplichtpartijenom,voorafgaandaanhetgraven, eengraafmeldingtedoen.daarnaastverplichtdewetomkabel-enleidingbeheerdersomhun ondergrondsekabelsenleidingendigitaalbeschikbaarhebben. Hetkabinetisvoornemensde WIONtevervangendoorde WIBON. De Wetinformatie-uitwiselingondergrondsenetenismetnamerelevantvoorde maatschappelijkeopgave:bodemomtebouwen. 30

Lokaleverordeningkabelsenleidingen Opgrondvandegemeentewetkunnengemeenteneenverordeningvoorkabelsenleidingen vaststelen.dezeverordeningisdanvantoepasingopalekabelsenleidingenindeopenbare ruimte,metuitzonderingvandekabelsdieonderdetelecommunicatiewetvalen. Ineendergelijkeverordeningkunnengemeentenookeenopruimplichtvoorkabelsen leidingenopnemen. Delokaleverordeningkabelsenleidingenismetnamerelevantvoordemaatschappelijke opgave:bodemomtebouwen. Ontgrondingenwet IndeOntgrondingenwetzijnderegelsrondomhetwinnenvanoppervlaktedelfstofenzoals zand,grindenkleiopgenomen. LangsrivierenenindeNoordzeeishetRijkbevoegdgezag.Inaleanderegevalenisde provinciebevoegdgezag. DeOntgrondingenwetismetnamerelevantvoordemaatschappelijkeopgave: Beschikbaarheidvanvastedelfstofen. Kaderrichtlijn Water(KRW)incl.Grondwaterrichtlijn DeKaderichtlijn WateriseenEuropeserichtlijn.DezeisvertaaldindeNederlandse wetgeving,metnamede Waterwetende Wetmilieubeheer. BinnendeKaderichtlijn WaterisdeGrondwaterichtlijnvantoepasing.Ookdezeisonder andereverankerdinde Waterwet. IndeKaderichtlijn Waterisonderandereaangegevendatalegrondwaterlichamenuiterlijk in2015ingoedetoestandmoetenverkeren.nederlandgaatuitvanhetmaximaalmogelijke uitstel,waarbijin2027aandedoelenmoetwordenvoldaan.lidstatenwordengeachtelkezes jaarviastroomgebiedbeheerplannen(sgbp's)terapporterenoverdetoestandvande (grond)waterlichamen. VoorhetgrondwaterzijnindeGrondwaterichtlijnnormenvoordegrondwaterkwaliteit opgenomen.degrondwaterichtlijnvormttevenshetjuridischkadervoorhetnemenvan maatregelenomdeinbrengvanschadelijkestofeninhetgrondwatertevoorkomenofte beperken. DeKaderichtlijn Waterismetnamerelevantvoordemaatschappelijkeopgave: Watervoorziening. 31

Waterwet De Waterwetheeftonderanderebetrekkingophetgrondwater.Daarbijgaathetzowelom kwantitatievealskwalitatievecomponenten. Deprovincieisbevoegdgezagvoordevolgendegrondwaterontrekkingenofinfiltratiesten behoevevan: - Industriëletoepasingenmeteendebiet(mits>150.000m 3 perjaar); - Openbaredrinkwatervoorziening; - Eenopenbodemenergiesysteem. Rijkswaterstaatisbevoegdgezagvoorgrondwaterontrekkingeninhetbeheergebiedvan Rijkswaterstaat. Hetwaterschapisbevoegdgezagvooraleoverigeontrekkingen. Ontrekkingeneninfiltratiesdienietvergunningplichtigzijn,moeteninprincipeworden gemeld.deinhoudvanmeldingenvangrondwaterontrekkingeneninfiltratiesisgeregeldin het Waterbesluitende Wateregeling.Hetbetrefendewaterschapkanindekeurbepalendat demeldplichtinbepaaldegevalennietvantoepasingis. Inhetkadervande Waterwetdienenwaterbeheerderseenwaterbeheerplanoptestelen. Daarinzijnvaakookpeilbesluitenopgenomen. Inhetkadervande Waterwethebbengemeentenookeeninspanningsverplichtingvoorhet hemelwaterenhetondiepegrondwater.dezijngemeentenookopgrondvande Wet milieubeheerende Waterwetverplichthunwerkzaamhedenvoorhemelwaterengrondwater ineengemeentelijkrioleringsplan(grp)tebeschrijven. De Waterwetismetnamerelevantvoordemaatschappelijkeopgave: Watervoorziening. Watertoets Hetprocesinstrumentwatertoetsisaleenvoorhetbestemmingsplanenhetinpasingsplanbij wetgeregeld.inhetbestuursakkoordwaterisafgesprokendatbijruimtelijkeplannendievan belangzijnvoorhetwaterbeheereenwatertoetswordtuitgevoerd. Dewatertoetsiseeninstrumentdatwaterhuishoudkundigebelangenexplicietenop evenwichtigewijzelaatmeewegenbijhetopstelenvanruimtelijkeplannenenbesluiten.het isnieteentoetsachteraf,maareenprocesdatdeinitiatiefnemervaneenruimtelijkplanende waterbeheerdermetelkaaringesprekbrengtineenzovroegmogelijkstadium. Opbasisvandewatertoetswordtbijvoorbeeldbijeenbestemmingsplanindetoelichtingvan hetbestemmingsplaneenwaterparagraafopgenomen.dejuridischestatusvande waterparagraafwordtnietalheelhardervarenomdatdezenietindeplankaarten planvoorschriftenstaat. DeWatertoets ismetnamerelevantvoordemaatschappelijkeopgave:watervoorziening. 32

Drinkwaterwet:BeleidsnotaDrinkwater IndeDrinkwaterwetisexplicietvastgelegddatdeduurzameveiligstelingvandeopenbare drinkwatervoorzieningalseendwingenderedenvangrootopenbaarbelanggeldt. ElkezesjaarwordtdoordehetRijkdeBeleidsnotaDrinkwatervastgesteld.Hierinzijnde hoofdlijnenenbeginselenvanhetbeleidmetbetrekkingtotdeproductieendistributievan deugdelijkdrinkwaterendeduurzameveiligstelingvandeopenbaredrinkwatervoorziening opgenomen. DeDrinkwaterwetismetnamerelevantvoordemaatschappelijkeopgave:Watervoorziening. Wijzigingsbesluitbodemenergiesystemen Het Wijzigingsbesluitbodemenergiesystemenisgeenzelfstandigemaatregelvanbestuur, maarwijzigteenaantalbestaandebesluiten.ditzijn:activiteitenbesluitmilieubeheer,besluit bodemkwaliteit,besluitlozingenbuiteninrichtingen,besluitlozingafvalwaterhuishoudens, Besluitomgevingsrechtenhet Waterbesluit. Omdathetvaakseparaatbenoemdwordtishethierooklosopgenomen. Het Wijzigingsbesluitbodemenergiesystemenbepaaltderegelsvoorbodemenergiesystemen toteendieptetot500meter.inhetbesluitwordtonderscheidgemaakttusenopenengesloten bodemenergiesystemen. Deopensystemenwordenvaakaangeduidalswarmte-koude-opslag(WKO)endegesloten systemenvaakalsbodemwarmtewiselaars. Vooropenbodemenergiesystemenisdeprovinciebevoegdgezagendienteenvergunningin hetkadervande Waterwettewordenaangevraagd. Voorgeslotenbodemenergiesystemenisdegemeentebevoegdgezag.Afhankelijkvanhet bodemzijdigvermogendientereenmeldingtewordengedaanofeenvergunningteworden aangevraagd. Het Wijzigingsbesluitbodemenergiesystemenisookbelangrijkvoordeaanwijzingvan interferentiegebiedeningemeentelijkeenprovincialeverordeningen. Het Wijzigingsbesluitbodemenergiesystemenismetnamerelevantvoordemaatschappelijke opgavenenergievoorzieningen Watervoorziening Kernenergiewet DeopslagvanradioactiefafvalindeondergrondvaltonderdeKernenergiewet.Hetkabinet heeftinhetnationaleprogrammavoorhetbeheervanradioactiefafvalenverbruikte splijtstofenvastgelegddattot2100ergeensprakezalzijnvanondergrondseopslagvan radioactiefafval.dedefinitievebesluitvorminghieroverzalpasrond2100plaatsvinden. DeKenenergiewetismetnamerelevantvoordemaatschappelijkeopgave: Energievoorziening. 33

Mijnbouwwet De Mijnbouwwetisvantoepasingopdewinningenopsporingvandelfstofenen aardwarmteenophetopslaanvanstofenbenedendeoppervlaktevandeaardbodem.onder delfstofenwordenaardgas,aardolieofzoutverstaan,maargeengrind,kalksteenofzand,etc. De Wetisvantoepasingbij: - Opsporenenwinningvandelfstofendieopeendieptevanmeerdan100meter aanwezigzijn; - Opslaanvanstofenopdieptevanmeerdan100meter; - Winningvanaardwarmteopeendieptevanmeerdan500meter. Hetbelangrijksteinstrumentariumbinnende Mijnbouwwetbestaatuit: - Opsporingsvergunning; - Winningsvergunning; - Opslagvergunning. HiervoorisdeministervanEconomischeZaken(EZ)bevoegdgezag.Staatstoezichtopde mijnen(sodm)istoezichthouder. Voorbovengrondseinstalatiesisconformde Wabo(Wetalgemenebepalingen omgevingsrecht)eenomgevingsvergunningbenodigd.indatgevalisdeministervan Economischezakentevenshetbevoegdgezagvoordeomgevingsvergunning. DeMijnbouwwet ismetnamerelevantvoordemaatschappelijkeopgave: Energievoorziening. Wetinformatie-uitwiselingbovengrondseenondergrondseneten(WIBON) DeministervanEconomischeZakenheefthetwetsvoorstel Wetinformatie-uitwiseling bovengrondseenondergrondseneten(wibon)ingediend.invoeringwordtopkortetermijn verwacht.beoogdtoezichthouderishetagentschaptelecom.dezewetwordtdeopvolger vande WION.Relevantverschilmetde WIONisdemogelijkheidombestaande infrastructuurtebenutenvoordeaanlegvansnelinternet.insteekisdathierdoorkosten kunnenwordenbespaardendathiermeegraafwerkzaamheden(wat)kunnenwordenbeperkt. Bovendienkandetelecombeheerderaaneenanderenetbeheerdervragenomde werkzaamhedenaanbeideinfrastructurentecoördineren. DeWetinformatie-uitwiselingbovengrondseenondergrondsenetenwordtmetname relevantvoordemaatschappelijkeopgave:bodemomtebouwen. 34

Financieelinstrumentarium Garantstelingdoordeprovincie Voorbeeldenvangarantstelingdoordeprovincialeoverheidvindenmetnameplaatsbij geothermieprojecten.zobrengendeprovincienoord-brabant,zuid-holandenoverijsel dergelijkegarantstelingenindepraktijk. Degarantstelingdoordeprovincieismetnamerelevantvoordemaatschappelijkeopgave: Energievoorziening. ProvincialeFondsen Provincieskunnenfondseninstelenwaarmeezeinvestereninprojectenofleningen verstrekken.dergelijkefondsenwordenmetnameingezetomdeenergietransitiete versnelen.deaanvragendepartijzaldaarbijvaakdeinitiatiefnemerzijn.eenvoorbeeldvan eendergelijkfondsishetinnovatie-enenergiefondsgelderland. Deprovincialefondsenzijnmetnamerelevantvoordemaatschappelijkeopgave: Energievoorziening. Subsidieverordeningdoorprovincieintestelen Provincieskunnenervoorkiezenomeensubsidieverordeningintestelen.Ditkaninprincipe vooralerleiopgaven.zoheeftdeprovinciegelderlanddesubsidieverordening Regels RuimtevoorGelderland2016 ingesteld.dezeregelingbiedtonderanderegemeentende gelegenheidsubsidieaantevragen. Deprovincialesubsidieverordeningkanindepraktijkrelevantzijnvoorale6de maatschappelijkeopgavenzoalsdieinhoofdstuk2zijnbenoemd. Precariobelasting Precariobelastingiseenbelastingdiegemeentenenwaterschappenkunnenhefenvoorhet plaatsenvanvoorwerpenonder,opofbovenvoordeopenbaredienstbestemde gemeentegrond. Voordeondergrondwordtdeprecariobelastingmomenteelvooralgebruiktvoorkabelsen leidingen.dehefingvanprecariobelastingopnutsleidingenistot1januari2022toegestaan. DePrecariobelastingismetnamerelevantvoordemaatschappelijkeopgave:Bodemomte bouwen. 35

Besluitenregelingfinanciëlebepalingenbodemsanering Hetbesluitenderegelingfinanciëlebepalingenbodemsaneringzijngebaseerdopde Wet bodembeschermingenrichtzichopdeaanpakvanernstigebodemverontreiniging.hetbesluit enderegelingfinanciëlebepalingenbodemsaneringvormendegrondslagvoordevolgende (somsgedeeltelijkvervalen)stimuleringsregelingen: - Bedrijvenregeling; - Cofinanciering; - Draagkrachtregeling; - Bosatexregeling. Financieringofsubsidieisaleenmogelijkvoorverontreinigingdie(deels)ontstaanisvóór 1975.Voorwaardeisdaarnaastdatbedrijvenzichvoor1januari2008moestenaanmelden. Betrefendebedrijvenhebbennogtot1januari2024tijdomeensaneringsplanintedienenbij hetbevoegdgezag. DefinancieringwordtgecoördineerddoorStichtingBodembeheerNederland. Hetbesluitenregelingfinanciëlebepalingenbodemsaneringzijnmetnamerelevantvoorde maatschappelijkeopgave:gezondebodemvoorlandbouwennatuur,waar bodemverontreinigingondervalt. FinancieringopbasisvanhetConvenantBodemenOndergrond2016-2020 InhetConvenantBodemenOndergrond2016-2020iseenindicatievebudgetverdeling opgenomenvoorbevoegdegezageninhetkadervande Wbb. Hetbetrefthierzowelbudgetenvoorbodemsaneringalsvoorandereonderwerpenuithet Convenant. FinanceringopbasisvanhetConvenantBodemenOndergrond2016-2020isrelevantvoorde 6maatschappelijkeopgavenzoalsdieinhoofdstuk2zijnbenoemd. Provincialegrondwaterhefing Provincialegrondwaterhefingiseenbelastingvoorhetontrekkenvangrondwater.Het betrefthiereenbestemmingshefingdiegebaseerdisopde Waterwet.Dehefingdientter dekkingvanspecifiekekostendiedeprovinciemaaktinhetkadervandeontrekkingen. Belastingplichtigisdeontrekkervanhetgrondwater.Alsgrondslagvoordehefinggeldtde onttrokkenhoeveelheidgrondwater,eventueelverminderdmetdehoeveelheidgeïnfiltreerd water. Deprovincialegrondwaterhefingismetnamevanrelevantvoordemaatschappelijkeopgave: Watervoorziening. 36

Provincialegrondwaterbeschermingshefing Opgrondvandewet Milieubeheerkunnenprovincies,middelseenmilieuverordening,een grondwaterbeschermingshefinginstelen.dezehefingisbedoeldomdekostentedekken vanschadevergoedingendiedeprovinciemoetuitkerenalsgevolgvanhetinstelenvan grondwaterbeschermingsgebieden. Dehefingwordtgehevenbijdedrinkwaterbedrijven.Alshefingsmaatstafgeldtde hoeveelheidontrokkenwater,gemeteninkubiekemeters. Deprovincialegrondwaterbeschermingshefingwordtnauwelijksgebruikt. Deprovincialegrondwaterbeschermingshefingismetnamevanrelevantvoorde maatschappelijkeopgave: Watervoorziening. Convenantmetdrinkwaterbedrijven Inplaatsvandegrondwaterbeschermingshefingsluitenveelprovinciesindepraktijkeen convenantmetdedrinkwaterbedrijvenwaarindekostenvandeadditionelemaatregelenen/of schadevergoedingenwordengeregeld. Hetconvenantmetdrinkwaterbedrijvenismetnamevanrelevantvoordemaatschappelijke opgave: Watervoorziening. Watersysteemhefingwaterschap Dewatersysteemhefingisgebaseerdopde Waterwet.Aleingezetenenvaneenwaterschap betalendezogenaamdewatersysteemhefing.dezeisnietgerelateerdaanactiviteiten. Waterschappenkunnengeenrechtstreeksegrondwaterhefingopleggenofinnen. Dewatersysteemhefingismetnamevanrelevantvoordemaatschappelijkeopgave: Watervoorziening. Rioolhefing Opbasisvandegemeentewetkandegemeenteeenrioolhefinginstelen.Hetbetrefteen bestemmingshefingvoordeinzameling,transportenzuiveringvanafvalwateren hemelwater.tevensisdezebestemmingshefingbedoeldvoorhetdekkenvandekostenvan maatregelenteneindestructureelnadeligegevolgenvandegrondwaterstandvoordeaande grondgegevenbestemmingzoveelmogelijktevoorkomenoftebeperken. Derioolhefingismetnamevanrelevantvoordemaatschappelijkeopgaven: WatervoorzieningenBodemomoptebouwen. 37

Leges Legeskunnenwordengeheveninverbandmetvergunningverleningenhandhaving. HetRijkkanopbasisvande Waterwetlegesopleggenvooreenwatervergunning,maardoet datindepraktijkniet.deprovinciesenwaterschappenopbasisvanrespectievelijkde Provinciewetende Waterschapswetlegesopleggen. Delegeskunnenvoorverschilendetypevergunningenwordenopgelegd.Indepraktijkisdit vaakwatergerelateerd. Delegeszijnmetnamevanrelevantvoordemaatschappelijkeopgave: Watervoorziening, maarkunnenookvoordeandere5maatschappelijkeopgavenzoalsdieinhoofdstuk2zijn benoemd. Ontgrondingenhefing OpgrondvandeOntgrondingenwetkunnenprovincieskunneneenontgrondingenhefing hefenvoorontgrondingenvanmeerdan10.000m 3.Ditbetrefteenbestemmingshefingdie dientterdekkingvankostendiebetrekkinghebbenopschadevergoedingenenbijbehorende onderzoeken. Alsgrondslagvoordehefinggeldtdeingevolgedevergunningofmachtigingtewinnen hoeveelheidvastestofen,gemeteninprofielvanontgraving. Deontgrondingenhefingismetnamevanrelevantvoordemaatschappelijkeopgave: Beschikbaarheidvanvastedelfstofen. ISDE Deinvesteringsubsidieduurzameenergieiseensubsidievandehet Ministerievan Economischezaken.Dezesubsidieisgerichtoplucht-enwarmtepompen. Warmtepompen wordeningezetbij WKO-instalaties.Ditisduseensubsidiediegerichtisopdebovengrond, maardiedeinzetvaneen WKO-instalatiefinancieelaantrekkelijkerkanmaken. Metingangvan1juli2017kunnenookgemeentenenprovincies,alseigenaarvaneen instalatie,gebruikmakenvandezeregeling. DeISDEismetnamerelevantvoordemaatschappelijkeopgave:Energievoorziening. RNESAardwarmte Het MinisterievanEconomischezakensteltregelmatigdegarantieregelingRisico sdekken vooraardwarmte(rnesaardwarmte)open.ineendeelvan2017isdezeregelingook opengesteld.deregelingdektvooreendeeldegeologischerisico safvanmisboringbijeen aardwarmteproject.daarbijwordt,netzoalsbijdesde+,onderscheidgemaakttusen reguliereaardwarmteprojecten(diepte>500meter)endiepeaardwarmteprojecten(diepte> 3.500meter).Degarantieregeling verzekert eventuelemisboringenenwerktopdiemanier alseenfinancieelvangnet. DeRNESaardwarmteismetnamerelevantvoordemaatschappelijkeopgave: Energievoorziening. 38

SDE+ Het MinisterievanEconomischezakensteltregelmatigdeStimuleringDuurzame Energieproductie(SDE+)open.Ookineendeelvan2017isdezeregelingopgesteld.De SDE+compenseerthetverschiltusendekostprijsvaneenhernieuwbaarenergieproject(het basisbedrag)endemarktwaardevandegeleverdeenergie(hetcorectiebedrag):onrendabele top.beidebedragenzijnuitgedruktin perkwh. DeSDE+maakt,netzoalsdeRNESaardwarmte,onderscheidtusenaardwarmteprojecten meteendieptevanminimaal500metereneendieptevanmeerdan3.500meter. DeSDE+ismetnamerelevantvoordemaatschappelijkeopgave:Energievoorziening. Energie-investeringsaftrek(EIA) OpbasisvandeUitvoeringsregelingenergie-investeringsaftrekkaneenenergieinvesteringsaftrekwordenaangevraagd.DezeregelingwordtuitgevoerddoordeRijksdienst voorondernemendnederland(rvo),eenonderdeelvanhet MinisterievanEconomische Zaken.Ondernemerskunnengebruikmakenvandezeregeling.Dezeregelingisonderandere vantoepasingbij(colectieve)systemenvankoude-warmte-opslag.daarbijbetrefthetzowel deopenalsgeslotensystemen. DeEIAismetnamerelevantvoordemaatschappelijkeopgave:Energievoorziening. Milieu-investeringsaftrek(MIA/Vamil) Opbasisvande Wetinkomstenbelastingkaneen Milieu-investeringsaftrek(MIA)of Wilekeurigeafschrijvingmilieu-investeringen(Vamil)wordenaangevraagd.Dezeregeling wordtuitgevoerddoorderijksdienstvoorondernemendnederland(rvo),eenonderdeel vanhet MinisterievanEconomischeZaken.Ondernemerskunnengebruikmakenvandeze regeling.dezeregelingisonderanderevantoepasingbijgrondwatersanering,omgekeerde ofpeilgestuurdedrainageoplandbouwpercelenenwaterdoorlatendstraatwerkmet drainvoegen. DeMIAenVamilzijn metnamerelevantvoordemaatschappelijkeopgaven: Watervoorziening,EengezondebodemvoorlandbouwennatuurenBodemomoptebouwen Mogelijktoekomstigfinancieelinstrumentarium ETTF(EnergietransitieFinancieringsfaciliteit) Eind2016isaangekondigddatBNGBank,hetministerievanEconomischeZakenenhet NederlandsInvesteringsAgentschap(NIA)eenEnergietransitieFinancieringsfaciliteit (ETFF)opengaanstelen. Wanneerdeopenstelingdaadwerkelijkplaatszalvindenisnog nietbekend. DeETTFzalineersteaanlegEUR100miljoenaanachtergesteldeleningenverstrekkenvoor energietransitieprojectendiemomenteelnietfinancierbaarzijndooreentekleineinbrengvan risicodragendvermogen. 39

DeETFFrichtzichineersteinstantieopprojectenophetgebiedvanaardwarmte, energiebesparing,energieopslagenbiomasa.defaciliteitbiedteenoplosingvoor economischentechnologischgezondeinvesteringsprojecten,dienunogworden geconfronteerdmetverschilendefinancieringsknelpuntenzoalslangeterugverdientijden, beperkteschaalenonbekendheidvandetechnologie. Gezamenlijkeinvesteringsagendavangemeenten,provinciesenwaterschappen. Hetbetrefthiernieteenfinancieelinstrumentarium,maareenvoorstelvooreengezamenlijke investeringsagendavangemeenten,provinciesenwaterschappen.ditvoorstelisaangeboden tenbehoevevandekabinetsformatie2017. Mogelijkerwijswordtditvoorstellater geconcretiseerd. Invest-NL Ondanksdathetnietvaltonderhetbestaandinstrumentarium,isertochvoorgekozenomwat informatieoverinvest-nloptenemen.dezeregelingwordtnaarverwachtingin2018of 2019operationeel.Onderstaandeenbeschrijvinggebaseerdopinformatiedieinhetvoorjaar van2017beschikbaarwas. Nuishetnogzodatveelbedrijvenenprojectenvanwegeonzekerheidoverdeverhouding tusenrisicoenrendementofdoorlange,onzekereterugverdientijdenopinvesteringen, moeilijkaanfinancieringkomen.hetkabinetheeftdaarominvest-nlaangekondigd:middels bestaandefinancieringsinstrumentariumenmeteenkapitaalstortingvan2,5miljardeuro.dat zalookleidentotmeerhefboom:meerfinancieringvanuitinstitutionelebeleggersen Europesefondsenenprogramma s. Invest-NLwordteenprivaatrechtelijkestaatsdeelnemingenkanindiennodigrisicokapitaal verstrekkenaanondernemingen.invest-nlwerktaanvulendaanwatbankenen pensioenfondsendoen. Invest-NLzalzichonderanderegaanrichtenoprisicovoleactiviteitenopverschilende transitiegebieden.daarbijwordtonderanderegeothermiegenoemd. 40

Voorbeeldenfinanciëlearrangementen Noord-Brabant:GreendealGeothermie EenvoorbeeldvaneenfinancieelarangementistevindeninNoord-Brabant.Daarisde GreendealGeothermieBrabantafgesloten.Overheid,initiatiefnemers,afnemersenenkele anderepartnershebbendekrachtendaarbijgebundeld.dezegreendealgaatverderdanaleen financiering.kennis(ontwikkeling)iserookeenfundamenteelonderdeelvan. Degreendealheeftfeitelijkbundelingcentraalstaan: - Verschilendetypenpartijen; - Meerderegeothermieprojecten; - Verschilendevormenvanfinanciering. Degarantstelingvandeprovincieisnietaleenvantoepasingopéénproject,maarschuift mitsnietuitgeput-doornaareenviertalandereprojecten.dekrachtenvande5projecten wordenzogebundeld. Erisereencombinatiegemaaktvangarantstelingdoordeprovincie,een(nognietnader gespecificeerde)vormvanfinancieringdoorhetministerievaneconomischezakenen gegarandeerdeafnamedoorafnemers. GreendealUltradiepeGeothermie (UDG) DegreendealUDGiseenvoorbeeldophetkantelpunttusenfinanciëlearangementenen stimulerendinstrumentarium.degreendealultradiepegeothermieiseenvoorbeeldvaneen greendealdatmeerinzijnalgemeenheiddeontwikkelingvandieperegeothermiestimuleert. Hetmaaktdaarnaastdeontwikkelingvaneen7-talconcreteontwikkelingenvangeothermie doorkrachtenbundelingbeterhaalbaar.bijdezegreendealultradiepegeothermiezijnonder andereeengrootdeelvandepartnersvandegreendealgeothermienoord-brabant aangesloten. Trias Westland:Geothermieop4kilometerdiepte Inhet Westlandheefteencombinatievanpartijengezamenlijkdefinancieringvoorhetboren naaraardwarmteop4kilometerdiepterondgekregen.hetheeftruim5jaargeduurdomde vergunningen,financieringenrisicoafdekkingvoorelkaartekrijgen. Bijdezefinancieringzijndevolgendefinanciersbetrokken: - Banken:BankNederlandseGemeenten(BNG)enRabobank - MinisterievanEconomischeZaken/RVO; - HVC(afval-,grondstofen-enenergiebedrijfvan46gemeentenen6waterschappen); - Gemeente Westland; - Regionaalnetbeheerder; - RoyalFloraHoland; - Individueletelers. 41

Definancieringisonderandereeencombinatievan: - Lening - Subsidies - Risicoafdekking - Afsprakenoverafname Erzijntevensafsprakengemaaktoverterugvalscenario sbijtegenvalenderesultaten. Daarmeeisenerzijdsdebusinescaserondomdeboringgeborgdenanderzijdsde businescaserondomhetgebruikenbeheervandebron. SlimenergienetHeerhugowaard InHeerhugowaardiseencombinatiegemaaktvanwarmte-enkoudeleverendebedrijven, warmteenkoudeuitasfaltenaardwarmte.feitelijkwordthiermeeeenkringloopvanwarmte enkoudegecreëerd.debouwvindt,geziendeforseinvesteringen,gefaseerdplaats. Dewarmte-enkoudeleverendebedrijvenzijngebundeldinhet WaerdseEnergieCircuit.Dit WaerdseEnergieCircuitwiseltwarmteenkoudeuitbinnendebetrokkenbedrijven. Daarnaastwiselthetviaasfaltcolectorenwarmteenkoudeuitmetdeaardwarmte-instalatie. Opvalendaandezecasusisdecombinatievanbovengrondse,ondiepeendiepewarmteen koude. Betrokkenfinancierszijn: - DeRijksoverheid; - ProvincieNoord-Holand; - EuropeesFondsvoorRegionaleontwikkeling. - Partnersindezeontwikkelingzijn - Kodi; - ZONEnergie(Esco); - GemeenteHeerhugowaard; - HogeschoolInholand. Devormenvanfinancieringzijnnietopenbaargemaakt. Welisafteleidendathethiereen combinatieisvansubsidie,voorinvesteringenafnameafspraken. 42

Bijlage3: Geïnterviewde organisaties Erzijngesprekkengevoerdmet: - Bodem+ o 2gesprekkenmetrespectievelijkeensenioradviseureneenjuridischadviseur - DecentraleoverhedenverspreidoverNederland o GemeenteAlkmaar; o GemeenteDeventer; o GemeenteApeldoorn; o ProvincieZuid-Holand. - Decentraleoverhedenineenspecifiekeregio:gebiedrondomArnhemenNijmegen o Gemeentenmeteeninwoneraantalvan100.000+; GemeenteArnhem; GemeenteNijmegen. o Gemeentenmeteeninwoneraantaltusende30.000en50.000inwoners GemeenteOverbetuwe; GemeenteBergenDal; o ProvincieGelderland; o Waterschap Rivierenland. o Naastdedecentraleoverhedenisindezeregiotevensgesprokenmetde OmgevingsdienstRegioArnhem. 43

Bijlage4:Geraadpleegdebronnen Atlasnatuurlijkkapitaal,(2017), Atlasnatuurlijkkapitaal,URL:htp:/www.atlasnatuurlijkkapitaal.nl/ GemeenteArnhem,(december2012), StructuurvisieArnhem2020,doorkijk2040 GemeenteArnhem,(december2013), VerordeningkabelsenleidingengemeenteArnhem GemeenteGroesbeek,(juni2013), StructuurvisieGroesbeek2025,doorlopendgoed GemeenteHeerhugowaard,(2017), SlimenergienetHeerhugowaard,URL:htp:/www.slimenergienethhw.nl/ Gemeente MilingenaandeRijn,(januari2013),Structuurvisiegemeente MilingenaandeRijn2025 GemeenteNijmegen,(december2013), StructuurvisieNijmegen GemeenteOverbetuwe,(september2009), Overbetuweverbindt.,Toekomstvisie+ GemeenteUbbergen,(oktober2011), StructuurvisieBuitengewoonUbbergen2020 Geonovum&Kadaster,(2017) ruimtelijkeplannen.nl,url:htp:/www.ruimtelijkeplannen.nl/web-roo/roo/ Hageman,C.(november2016), SturinginruimtelijkeordeningdoorRijkenprovincies IFTechnology,(mei2016), EvaluatieAlgemeeninstrumentariumgeothermie MinisterievanInfrastructuuren Milieu&VerenigingNederlandseGemeenten&VerenigingInterprovinciaal Overleg&Unievan Waterschappen,(maart2015), ConvenantBodemenOndergrond2016-2020 MinisterievanInfrastructuuren Milieu& Ministerievan Economischezaken,(november2016), OntwerpstructuurvisieOndergrond MinisterievanInfrastructuuren Milieu,(juni2014), ProbleemstelingvanhetprogrammaSTRONG Natuurlijkealiantie,(2017), Natuurlijkealiantie,URL:htps:/www.natuurlijkealiantie.nl NederlandsInvesteringsagentschap,(oktober2016), Energietransitiefinancieringsfaciliteit: 100miljoen risicodragendvermogenvoorenergietransitieinnederland,url: htps:/www.nederlandsinvesteringsagentschap.nl/project Overheid.nl,(2017), Arbeidsomstandighedenwet,URL:htp:/weten.overheid.nl/BWBR0010346/2017-07-01 Overheid.nl,(2017), Besluitbodemkwaliteit,URL:htp:/weten.overheid.nl/BWBR0022929/2016-05-24 Overheid.nl,(2017), Besluitfinanciëlebepalingenbodemsanering,URL: htp:/weten.overheid.nl/bwbr0019285/2017-07-01 BNGbank,(oktober2016), BNGBankstelteur100miljoenbeschikbaarvoorenergietransitie,URL: htps:/www.bngbank.nl/pages/financiering/bng-bank-stelt-eur-100-miljoen-beschikbaar-voorenergietransitie.aspx OostNL,(2017) Innovatie-enEnergiefondsGelderland,URL:htp:/oostnl.nl/nl/innovatie-en-energiefondsgelderland Overheid.nl,(2017), Besluitmilieuefectrapportage,URL:htp:/weten.overheid.nl/BWBR0006788/2017-09- 01 Overheid.nl,(2017), Crisis-enherstelwet,URL:htp:/weten.overheid.nl/BWBR0027431/2017-05-16 Overheid.nl,(2017), Drinkwaterwet,URL:htp:/weten.overheid.nl/BWBR0026338/2015-07-01 Overheid.nl,(2017), Erfgoedwet,URL:htp:/weten.overheid.nl/BWBR0037521/2017-09-01 Overheid.nl,(2017), Gemeentewet,URL:htp:/weten.overheid.nl/BWBR0005416/2017-07-01 Overheid.nl,(2017), Kernenergiewet,URL:htp:/weten.overheid.nl/BWBR0002402/2017-08-01 Overheid.nl,(2017), Meststofenwet,URL:htp:/weten.overheid.nl/BWBR0004054/2016-03-01 Overheid.nl,(2017), Mijnbouwwet,URL:htp:/weten.overheid.nl/BWBR0014168/2017-03-11 Overheid.nl,(2017), Ontgrondingenwet,URL:htp:/weten.overheid.nl/BWBR0002505/2016-07-01 Overheid.nl,(2017), Provinciewet,URL:htp:/weten.overheid.nl/BWBR0005645/2017-07-01 Overheid.nl,(2017), Tracéwet,URL:htp:/weten.overheid.nl/BWBR0006147/2017-05-01 Overheid.nl,(2017), Telecommunicatiewet,URL:htp:/weten.overheid.nl/BWBR0009950/2017-07-01 44

Overheid.nl,(2017), Warmtewet,URL:htp:/weten.overheid.nl/BWBR0033729/2017-01-01 Overheid.nl,(2017), Waterschapswet,URL:htp:/weten.overheid.nl/BWBR0005108/2017-07-01 Overheid.nl,(2017), Waterwet,URL:htp:/weten.overheid.nl/BWBR0025458/2017-01-01 Overheid.nl,(2017), Wetalgemenebepalingenomgevingsrecht,URL: htp:/weten.overheid.nl/bwbr0024779/2016-07-01 Overheid.nl,(2017), Wetbodembescherming,URL:htp:/weten.overheid.nl/BWBR0003994/2017-01-01 Overheid.nl,(2017), Wetinformatie-uitwiselingondergrondseneten,URL: htp:/weten.overheid.nl/bwbr0023775/2014-01-25 Overheid.nl,(2017), Wetmilieubeheer,URL:htp:/weten.overheid.nl/BWBR0003245/2017-08-30 Overheid.nl,(2017), Wetnatuurbescherming,URL:htp:/wetten.overheid.nl/BWBR0037552/2017-09-01 Overheid.nl,(2017), Wetruimtelijkeordening,URL:htp:/weten.overheid.nl/BWBR0020449/2016-04-14 Overheid.nl,(2017), Wijzigingsbesluitbodemenergiesystemen,URL: htp:/weten.overheid.nl/bwbr0033099/2013-07-01 Overheid.nl,(2017), Woningwet,URL:htp:/weten.overheid.nl/BWBR0005181/2017-07-01 ProvincieGelderland,(2016-2017), AfwegingskadergebiedsgerichtgrondwaterbeheerGelderland ProvincieGelderland, BesluitvanGedeputeerdeStatenvandeprovincieGelderlandhoudenderegelsvoor ruimte;regelsruimtevoorgelderland2016 ProvincieGelderland,(2009/2017), GrondwaterhefingsverordeningGelderland,URL: htp:/decentrale.regelgeving.overheid.nl/cvdr/xhtmloutput/actueel/gelderland/83798.html ProvincieGelderland,(juni2017), OmgevingsverordeningGelderland ProvincieGelderland,(juni2017), OmgevingsvisieGelderland ProvincieGelderland,(december2015), Voortgangsrapportage2015meerjarenprogrammaBodemen Ondergrond2015-2020 ProvincieOverijsel,(juni2017), ProvincieachtmeestegebiedeninOverijselongeschiktvoorondergrondse opslag ProvincieZuid-Holand,(2017), Bodematlas,URL:htp:/pzh.b3p.nl/viewer/app/Bodematlas ProvincieZuid-Holand,(maart2017), Ondergrondwijzer Rijksoverheid,(2017) Basisregistratieondergrond,URL:htps:/bro.pleio.nl/ Rijksoverheid,(april2014) Beleidsnotadrinkwater,schoondrinkwatervoornuenlater Rijksoverheidet.al.(2016), GreendealgeothermieBrabant,krachtenbundelingenkennisontwikkeling Rijksoverheid,(februari2017) KabinettrektinvesteringenlosmetoprichtingInvest-NL,URL: htps:/www.rijksoverheid.nl/actueel/nieuws/2017/02/10/kabinet-trekt-investeringen-los-met-oprichting-invest-nl Rijksoverheid,(februari2017), Mogelijk30%vanindustriëlewarmtevraagdoorUltraDiepeGeothermie, URL:htps:/www.rijksoverheid.nl/actueel/nieuws/2017/06/19/mogelijk-30-van-industriele-warmtevraag-doorultradiepe-geothermie Rijkswaterstaat,Bodemplus, Bodemplus.nl (2017),URL:htps:/www.bodemplus.nl/ RijkswaterstaatLeefomgeving/Bodem+,(2017) Bodemvizier,URL:htps:/www.bodemvizier.nl/ RVO,(2017) Hernieuwbareenergie,URL:htps:/www.rvo.nl/subsidies-regelingen/hernieuwbare-energie Rijksoverheid,(februari2017), Wibonvermindertkostenenoverlastaanlegsnelinternet,URL: htps:/www.rijksoverheid.nl/actueel/nieuws/2017/02/09/wibon-vermindert-kosten-en-overlast-aanleg-snelinternet RVO,(2017) Energie-investeringsaftrek,URL:htps:/www.rvo.nl/subsidies-regelingen/energieinvesteringsaftrek-eia RVO,(2017) Investeringsubsidieduurzameenergie,URL:htps:/www.rvo.nl/subsidiesregelingen/investeringsubsidie-duurzame-energie-isde 45