Vegleiðing til hoyrnarlykkjur

Transkript

1 Vegleiðing til hoyrnarlykkjur

2 Vegleiðing til hoyrnarlykkjur Ein vegleiðing um hoyrnarlykkjur, uppskot um val av útgerð, og hvat hevur týdning at hugsa um. Nordiske Høreskadedes Samarbejdskomité. Nordiske Høreskadedes Samarbejdskomité 2016 Forfatter: Gudvin Helleve Layout: Clasgöran Strömgren, Tidstudion Håndbogen er blevet udarbejdet med støtte fra: Nordisk Ministerråd Oticon-fonden

3 Nordiska Høreskadedes Samarbejdskomité

4 Om Nordiske Høreskadedes Samarbejdskomité. Nordiske Høreskadedes Samarbejdskomité (NHS) er et samarbejdsorgan for fælles påvirkningsarbejde og gensidigt lærende mellem hørehæmmedes organisationer i Norden. NHS fungerer som et forum for koordinering av nordiske synspunkter i forhold til arbejdet med hørehæmmedes interesser i Europa. I Samarbejdskomitéen indgår hørehæmmedes centralorganisationer fra de nordiske lande. NHS søger fælles holdninger til at påvirke beslutningstagere, virksomheder og andre relevante aktører til at tage hensyn til hørehæmmedes behov i spørgsmål, som er vigtige for Nordens hørehæmmede. Medlemmer i Nordiske Høreskadedes Samarbejdskomité er: Danmark Höreforeningen. Finland Kuuloliitto ry, Svenska hörselförbundet rf, Föreningen Hörseltjänst. Färöarna Felagid fyri hoyribrekad i Fearoyum Island Heyrnarhjálp Norge HLF (Hørselshemmedes Landsforbund). Sverige Hörselskadades Riksförbund. 4

5 Forord Omkring fire millioner mennesker i Norden har en betydelig hørenedsættelse. For disse mennesker er teleslyngen et vigtigt hjælpemiddel, der gør det muligt at være involveret i samfundet - på arbejdet, i kulturelle aktiviteter, uddannelse, politik, fritidsaktiviteter med mere. Over 90% af alle høreapparater leveres i Skandinavien med en telespole til at modtage signaler fra teleslynger. Der findes ikke andre løsninger, som er så bredt tilgængeligt som teleslynger til dette formål. Nordiske Høreskadedes Samarbejdskomité (NHS) har udviklet en teleslynge-guide, der henvender sig til de faggrupper, der er ansvarlige for planlægning, funktion, installation og vedligeholdelse af teleslynger i offentlige områder, såsom arkitekter, bygherrer, elektrikere og andet teknisk personale. Manualen indeholder generelle oplysninger om teleslynger, hvad man bør overveje, når man planlægger og installerer teleslynger, teknisk information og hvordan man kan løse forskellige problemer. Manualen er ikke bundet til et bestemt mærke eller en bestemt vare. Teleslynge-guiden er et fælles nordisk produkt, der er tilgængelig på svensk, norsk, dansk, finsk, islandsk og færøsk. Nordiske Høreskadedes Samarbejdskomité vil gerne udtrykke stor taknemmelighed til Nordisk Ministerråd og Oticon Fonden, der har bidraget til at udvikle manualen. 5

6 Hví eina hoyrnarlykkju? 7 Krøv til hoyrnarlykkjur 7 Hóskar hoyrnarlykkja til øll sum brúka hoyritól? 8 Hvussu riggar ein hoyrnarlykkja? Hvussu riggar ein hoyrnarlykkja? 11 T-støða ella MT-lega á hoyritólum 11 Altjóða standardur fyri hoyrnarlykkjur 12 Hvussu byggir ein eitt hoyrnarlykkjuanlegg Hvussu byggir ein eitt hoyrnarlykkjuanlegg 14 Hoyrnarlykkjustyrkjarin 15 Hoyrnarlykkjan Hoyrnarlykkjan 18 Ummálslykkjan 18 Fasulykkja 19 Sløg av káplum til hoyrnarlykkjur 20 Kápilrásir 21 At leggja hoyrnarlykkjuna undir loftið 21 Tilráðráðing frá framleiðaranum: 22 Hvussu langt røkka hoyrnarlykkjur 24 Ummálslykkja: 24 Fasulykkja: 24 Stoppilykkja: 25 Disklykkja: 25 Eftirlit og góðkenning av hoyrnarlykkjuni Eftirlit og góðkenning av hoyrnarlykkjuni 27 Mátiútgerð i samband við góðkenning 28 Útgerð at kanna hoyrnarlykkjur við 30 At royna hoyrnarlykkjuna saman við hoyritólitóli 31 Hoyrnarlykkjur, sum eru settar upp til EITT fólk at brúka 31 Elektromagnetiskur bakgrundslarmur 32 Kann hoyrnarlykkjan órógva onnur? 34 Mikrofonir til hoyrnarlykkjuanlegg Mikrofonir til hoyrnarlykkjuanlegg 36 Lýsing av mikrofonum 36 Mikrofonkápil 38 Gásahálsmikrofonir 38 Trýstøkismikrofonir 38 Binda saman mikrofon og ljóðkeldu til ein hoyrnarlykkjustyrkjara 39 Innihaldsyvirlit: Klicka på raden vid sidnumret för att komma tillbaka till denna sida. Javning av viðkvæminum 40 Aðrar signalkeldur mono ella stereo 40 Tráðleysar mikrofonir til hoyrnarlykkjuanlegg 41 Frekvensir til tráðleys anlegg 42 Tráðleysar ella tráðbundar mikrofonir 43 Hvussu eitt hoyrnarlykkjuanlegg skal setast upp Hvussu eitt hoyrnarlykkjuanlegg skal setast upp 45 Dømir um mikrofonir og samanseting 45 Dømi við 2 tráðleysum mikrofonum 46 Fleiri møguleikar at seta upp 47 Blandipultur til fleiri inngangir 48 Seta hátalarar til Virknir hátalarar 49 Avgreiðslutrygd 51 Kanna útgerðina 53 Fyrimunir og vansar við nevndu dømunum 53 Skáp, sum kann læsast 53 Alt-í-einum-loysnum Alt-í-einum-loysnum 57 Ljóðjavningaranlegg (á enskum: Sound Field System) 57 Tørvur á hátalarum 58 Hoyrnarlykkjuanlegg, sum kann flytast 59 Disklykkja 61 Hoyrnarlykkjur, sum kunnu flytast í samband við samkomur, fundir og annað 63 Hvør kann gera ætlan fyri og leggja inn hoyrnarlykkjuanlegg? 64 Professjonell hjálp 64 IR-anlegg ein møguleiki í staðin fyri hoyrnarlykkju? 64 Ískoyti Ískoyti 1: Ein stuttur minnislisti yvir, hvat má leggjast til rættis og takast hædd fyri 66 Ískoyti 2: Kanna hvat er at finna á internetinum 68 Ískoyti 3: Tilboð uppá útgerð 69 Ískoyti 4: Góðkenning av hoyrnarlykkjuanleggi 70 Ískoyti 5: Um káplar, ísetingar og signaltillagingar í samband við uppseting av einum hoyrnarlykkjuanleggi. 72 Ískoyti 6: Tilkoplingar og signaltillagingar á Univox PLS X1. 74 Ískoyti 7: Viga upp ímóti ov nógvum metalli í rúminum 76

7 Krøv til hoyrnarlykkjur Flestu norðurlond hava nágreinilig krøv til hoyrnarlykkjur á áskoðaraøkjum. Einfaldar loysnir, sum hava sum høvuðsendamál at minka um forðingarnar í samfelagnum fyri tey, sum hava trupult við at flyta seg, hava avmarkaða hoyrn ella sjón ella onnur brek. Regluverk í Noregi: Í regluverkinum fra 1997 Plan- og bygningsloven og Byggteknisk forskrift (TEK97) vóru krøv um hoyrnarlykkjur í øllum rúmum har hátalaraanlegg var sett upp. Lógarverkið bleiv broytt í 2010 við TEK10 har orðini eru nøkur onnur, men í royd og veru er lógarverkið tað sama, men eitt vet er tað hert. Sambært TEK10 er tað byggiánari ið skal prógva at ikki er tørvur á hoyrnarlykkju (ella líknandi) um hetta ikki verður sett upp. Í norsku diskriminerigs- og likestillingsloven fra 2008 eru krøv sett um alfevnandi tilskapan. Hví eina hoyrnarlykkju? Hoyrnarlykkjan hevur í áratíggjur verið tann besti og einfaldasti mátin at flyta ljóð tráðleyst og beinleiðis til hoyritól. Fleiri enn 90 prosent av hoyritólunum í Norðanlondum hava T-støðu tá tey taka ímóti signalinum frá hoyrnarlykkjum. Tað er eingin onnur loysn tøk, sum er so væl egnað sum hoyrnarlykkjur til hetta endamálið. Aðrar loysnir, sum ofta kallast IR- ella FM-loysnir, krevja eykaútgerð fyri at tann við hoyritólinum kann gera nyttu av hesum. Tey, sum ikki brúka hoyritól, vilja hava trupult at skilja, hvørja nyttu hoyrnarlykkjan hevur. Eitt hoyritól vil vanliga fanga ljóðið við hjálp av smáum mikrofonum, men tað finnast ongar smáar mikrofonir, sum á ein góðan hátt kunnu geva vanliga hoyrn, tá talan er um frástøðu millum tann, ið tosar og tann, sum lurtar. Hetta sæst millum annað undir sjónvarpssendingum, tá ein brúkar mikrofonir á eini langari stong ella hondhildnum mikrofonum til at hoyra spurningar úr salinum mikrofonin má vera nær viðkomandi, sum tosar. Tað sama er galdandi fyri tey, ið brúka hoyritól, og tá tann, sum brúkar hoyritól, ikki kann fara yvir til tann, sum tosar. Tá er neyðugt at finna aðrar loysnir, og tá er ein mikrofon, sum er fest til eina hoyrnarlykkju, tann einfaldasti mátin, vit hava. 7

8 Hvussu riggar ein hoyrnarlykkja? 8

9 Mynd 5. Elektromagnetisk øki kring ein elektriskan leiðara. Kelda: Wikipedia Hvussu riggar ein hoyrnarlykkja? Ein hoyrnarlykkja byggir á tær fysisku lógirnar, sum siga, at vit fáa eitt magnetiskt øki kring ein elektriskan leiðara, tá streymur er í kaðalinum (sí mynd 5). Á mynd 5 til høgru síggja vit, at javnstreymur gjøgnum kaðalin gevur sum víst eitt magnetøki (B). Um vit seta eina mikrofon til umvegis ein hoyrnarlykkjustyrkjara til leiðaran í staðin, so fáa vit eitt magnetøki (B), sum vil broytast í samsvari við mikrofonsignalið. Hetta veika magnetøkið kann telespolin í hoyritólinum taka inn, tá hetta er í T-støðu. Lata vit kaðalin liggja framvið bróstinum í einum rúmi og seta til ein hóskandi hoyrnarlykkjustyrkjara, so hava vit tráðleysa ljóðflyting til tey, sum eru í rúminum og hava hóskandi móttakaraútgerð. Eitt hoyritól, sum stendur í T-støðu, er ein móttakari fyri hesum magnetøkinum, og tann, ið hevur hoyritólið, vil hoyra mikrofonljóðið klárt og týðuligt. T-støða ella MT-lega á hoyritólum Magnetøkið, sum ein hoyrnarlykkja ger, kann takast inn av einum lítlum spola í hoyritólinum. Hesin spolin sæst á myndini. Fyri at seta spolan á myndini í gongd, so má skráveljarin á hoyritólinum setast í T-støðu tá kemur alt ljóðið frá telespolanum ella í MT-støðu tá er mikrofonin á hoyritólinum og telespolin virkin samstundis. Tað er ikki av tilvild, at telespolin situr sum hann ger á myndini. Fyri at telespolin skal kunna taka inn frá magnetøkinum hjá hoyrnarlykkjuni, so má hann vera so loddrættur sum gjørligt fyri at kunna endurgeva ljóðið við rættari ljóðstyrki. Mynd 6. Hoyritól við telespola. Her sæst ígjøgnum lokið so vit síggja sjálvan telespolan sum fangar ljóðið í T-støðu. 9

10 Hóskar hoyrnarlykkja til øll sum brúka hoyritól? Nógv, sum hava brúkt hoyrnarlykkjur vilja siga JA, men svarið er eitt greitt NEI. Vit hava eitt vaksandi tal av brúkarum av hoyritólum við opnum proppi, í staðin fyri einum stoyptum proppi, sum er gjørdur eftir oyragongini, og hesi hava ikki somu nyttu av hoyrnarlykkjuni burturav. Fyri nógv kann tað vera ringt at skilja, men vit skulu royna at greina hetta. Stoyptir proppar útihýsa øllum vanligum ljóði, sum kemur inn til oyra, og alt ljóð sum kemur inn til trummuhinnuna, tað gongur ígjøgnum hoyritólið og gjøgnum slanguna og inn til trummuhinnuna. Á tann hátt fáa tey, sum brúka hoyritól, allar frekvensirnar inn gjøgnum hoyritólið, og við at seta hoyritólið í T-støðu fyri at fáa signalið frá hoyrnarlykkjuni, so fær ein inn allar frekvensirnar. Við opnum proppi (ella RITE Receiver In The Ear) roynir ein so langt tað er gjørligt at brúka normal hoyrnina, við at opni proppurin letur ljóðið fara framvið hoyritólinum, meðan hoyritólið bara styrkir teir frekvensirnar, har talan er um, at ein ikki hoyrir frekvensin. Setur tú tólið í T-støðu, so vil hetta bara styrkja um teir somu frekvensirnar, nakað sum gevur eina ójavnvág í ljóðmyndini, um ikki tann, sum brúkar hoyritólið, eisini fær inn ljóðið úr rúminum. Sum dømi kunnu vit vísa eitt audiogram, har talan er um vanliga hoyrn heilt frá teimum djúpastu bassræddunum og upp til millum 1000 og 1500 Hz, har hoyrnin knappliga minkar. Hetta er ein hoyrnmissur, har loysnin við opnum proppi er tann best hóskandi, har ein ger nýtslu av vanligu hoyrnini fyri teir lágu frekvensirnar, meðan hoyritólið endurgevur frá 1000 til 1500 Hz og hægri. Men tað sama hendir um ein setur tólið í T-støðu. Um ein bara hoyrir ljóðini frá 1000 til 1500 Hz og hægri, so vil ein tala ljóða sum fuglalát og tað er ómøguligt at skilja tað, sum verður sagt. Hvat kunnu vit so gera fyri at tað skal ljóða væl? Um viðkomandi skal lurta eftir einum fyrilestri, so eigur tú at sita so langt frammi sum gjørligt fyri at hoyra tann, ið tosar so væl sum gjørligt gjøgnum teir opnu propparnar tað vil siga at gera nýtslu av tí vanligu hoyrnini í frekvensunum, sum eru undir 1000 til 1500 Hz, og so lata T-støðið á hoyritólinum taka sær av teimum høgu frekvensunum. Mynd 1. Her síggja vit hvussu ein stoyptum proppur sær út. Hann er gjørdur eftir oyragongini soleiðis at alt ljóð gongur gjøgnum hoyritólið. Mynd 2. Her er eitt hoyritól við opnum proppi ið letur ljóðið koma inn til trummuhinnuna á vanligan hátt. Kelda: Oticon 10

11 Mynd 3. Audiogram diskantmissur Tað, sum er trupult, er at finna eina javnvág millum teir lágu frekvensirnar (umvegis vanligu hoyrnina) og teir høgu frekvensirnar (umvegis T-støðið í hoyritólinum) har nógv eru til staðar. Ein eigur at sita so nær sum til ber tí, sum tosar, gjarna á fyrstu røð, og tað kann tí gerast trongt á fyrstu røð í slíkum førum. Tí verður viðmælt, at ein brúkar hátalarar umframt hoyrnarlykkju. Hvussu kunnu vit loysa hesa avbjóðingina? Hesi seinnu árini hevur sjóneykan í størri mun verið sett á at brúka ljóðjavningaranlegg (á enskum sound field system) í størri og minni hølum. Tað var vanligari bara at brúka slík anlegg í stórum hallum og uttandura. Tíverri eru nógv av hesum anleggunum ikki tey best hóskandi til at geva týðuliga talu. Eitt ljóðjavningaranlegg er eitt hátalaraanlegg, sum er gjørt at geva so javnt ljóð sum til ber í øllum rúminum í staðin fyri hart ljóð, sum vit annars ofta seta í samband við hátalaraanlegg. Í Noregi hevur millum annað Vestfold Audio klára við sínum Audiolinkskipan at fáa klára og týðuliga talu í flokkshølum og í størri fundarhølum. Tey hava brúkt súluhátalarar, sum eru fleiri hátalaraeindir, ið eru settar omaná hvørja aðra. Hetta er ein gomul grundregla, ið gevur sera gott og javnt ljóð í øllum rúminum. Aðrar loysnir byggja á, at hatalararnir eru settir framvið bróstinum ella festir í loftið. Eitt gott ljóðjavningaranlegg fyri tey, sum hava hoyribrek, eigur at vera best hóskandi til talu, og at tað kann brúkast saman við hoyrnarlykkju. Hetta vil eisini gera, at møguleikin at lutrta eisini gerst betri fyri tey við hoyritólum við opnum proppi, samstundis sum hetta er ein fyrimunur fyri tey nógvu við hoyrnmissi, men sum ikki brúka hoyritól. Mynd 4. Audiolink støð eindin saman við 2 soyluhátalarum sum geva javnt ljóð í øllum hølinum. Kelda: Vestfold Audio a.s. 11

12 Altjóða standardur fyri hoyrnarlykkjur Ein hoyrnarlykkja skal eftir innlegging altíð setast til eitt ávíst støði. IEC (International Electrotechnical Commission) hevur samtykt eitt ávíst støði fyri hoyrnarlykkjur. Lýsing av hvørjum støði og hvønn mátihátt ein skal brúka sær ein í skjalinum IEC Tað er eisini sergjørd mátiútgerð til hetta endamálið. Hendan útgerðin fæst við egnari fløgu við royndartóna og talu, sum ein kann brúka. Um talan er um eina hoyrnarlykkju, ið er sett inni í einum heimi, har bara EITT fólk skal brúka hana, so kann hon setast á eitt støði, sum passar hesum persóninum. Í einum høli, har fleiri skulu brúka hoyrnarlykkjuna, er neyðugt, at hon er stillað rætt. Tí er eisini av týdningi, at tann sum setur upp lykkjuna veit um hetta og setur upp og bindur í útgerðina á ein hátt, so ikki er lætt hjá óviðkomandi at broyta styrkina ella mikrofonviðkvæmið, sum broytir hoyrnarlykkjuna. Vit síggja ofta á gistingarhúsum, ið hava fundarhølir og hoyrnarlykkju, at hoyrnarlykkjan er kopla til blandipultin, har lætt er at broyta støðið. Hetta ger, at á hesum plássunum er støði á hoyrnarlykkjuni at kalla ongantíð rætt. Univox Listener er eitt einfalt tól, sum kann brúkast til at kanna, um hoyrnarlykkjan er í lagi. Meir um tað seinni. Mynd 7. Økisstyrkimátarin Univox FSM 2.0 verður brúktur til at máta og at javna styrkina á hoyrnarlykkju sambært IEC standardinum. Mynd 8. Univox Listener er eitt einfalt kanningartól til hoyrnarlykkjur. 12

13 Hvussu byggir ein eitt hoyrnarlykkjuanlegg 13

14 Mynd 9. Omanfyri síggja vit eitt dømi uppá eitt einfalt hátalaraanlegg við mikrofon og kápli settum til ein styrkjara við 2 hátalarum. Hvussu byggir ein eitt hoyrnarlykkjuanlegg Eitt hoyrnarlykkjuanlegg kann best samanberast við eitt hátalaraanlegg bæði hava brúk fyri eini mikrofon (eini ljóðkeldu) einum styrkjara (til at styrkja um ljóðið) men í staðin fyri hátalarar brúka vit ein kaðal, sum er lagdur út í ella kring rúmið. Mynd 10. Ein samsvarandi loysn til hoyrnarlykkjur; mikrofon og kápil sett til ein hoyrnarlykkjustyrkjara og ein hoyrnarlykkja (kápil) kring rúmið. Sum vit síggja á Mynd 9 og 10 so eru nøkur ting felags millum ein hátalara og eina hoyrnarlykkju. Í einum rúmi omanfyri eina avísa stødd er neyðugt við hátalarum fyri at øll skulu kunnu hoyra tann/tey sum tosa, og tá er eisini neyðugt við eini hoyrnarlykkju, um nakar er ið brúkar hoyritól. Tí er ofta talan um eina blanding av bæði hátalarum og hoyrnarlykkju. Mikrofonirnar í eini hoyrnarlykkju SKULU vera rýmils- (kondensator) ella elektretmikrofonir, sum eru púra vanligar í dag. Dynamiskar mikrofonir, sum ofta eru tær rímuligastu loysnirnar, hava ein spola, sum tekur inn magnetøkið frá hoyrnarlykkjuni og gevur eitt øgiligt hýl (feedback) í anlegginum. Dynamiskar mikrofonir eru framvegis nógv nýttar til ymisk endamál, so kanna eftir, um talan er um røttu mikrofonirnar. Tað eru mikrofonir sum eru vælegnaðar til ymisk endamál, og tað er tí av týdningi, at ein velur mikrofonir, ið eru egnaðar til talu. Tráðleysar mikrofonir er sum oftast tær bestu serliga tá talan er um skeið, seminar, ráðstevnur og fundir. Meir um mikrofonloysnir seinni. 14

15 Hoyrnarlykkjustyrkjarin Ein vanligur styrkjari, ið verður brúktur til hátalarar, klárar ikki spenningin um hann verður settur til eina hoyrnarlykkju. Tí verður altíð ein serligur styrkjari til hoyrnarlykkjur brúktur til eina lykkju. Og tískil verður altíð ein serligur hoyrnarlykkjustyrkjari, sum er gjørdur til endamálið, brúktur. Hoyrnarlykkjustyrkjarar finnast í ymsum støddum, frá teimum minstu til eina hoyrnarlykkju, sum er 40x40 cm - til stóru hoyrnarlykkjustyrkjararnar upp á nakrar hundrað fermetrar og serligar fasulykkjur, har serligar umstøður eru, ella har talan er um heilt stór hølir. Fyri vanligar hátalarastyrkjarar verður effektin gjørd upp í Watt, men tá talan er um hoyrnarlykkjustyrkjarar so verður víst til hvussu stórt rúm, ella øki, í fermetrum hesin klárar at dekka undir best hóskandi viðurskiftum. Tað er sjáldan, at viðurskiftini eru tey best hóskandi, tí verður ofta rátt til at brúka styrkjarar, ið klára gott og væl tað rúmið, sum verður brúkt. Mynd 11. Her sæst eitt einfalt anlegg við bæði hátararum og hoyrnarlykkju sett saman við EINARI mikrofon við kápli. Her er mikrofonin sett til hoyrnarlykkjustyrkjarin í mikrofoninngongdini. Eitt linjusignal er tikið úr styrkjara/hátalara fyri at hoyrnarlykkjan ikki ávirkast av um hátalararnir verða skrúvaðir frá ella fyri. Hetta er ein háttur at tryggja sær at javningin av hoyrnarlykkjuni ikki gerst skeiv. Mynd 12. Her síggja vit 2 útgávur frá Univox. Til vinstru PLS X1 sum passar hølum upp til 170 fermetrar og ein sum passar upp til 50 fermetrar. 15

16 Mynd 13. Her er ein hoyrnarlykkjustyrkjari frá Ampetronic sum passar til størri vídd. Í hesi eindini eru 2 hoyrnarlykkjustyrkjarar settir saman sum kunnu reka eina fasulykkju. Tá talan er um serliga stór rúm, kann ein loysn vera at leggja eina hoyrnarlykkju í einum parti av rúminum. Minnist til, at hetta økið má merkjast væl, so økið sæst týðuliga hjá teimum, sum skulu brúka tað. Hoyrnarlykkjustyrkjarin er eisini tillagaður ymsum nýtsluøkjum. Nakrir passa best til at seta í sjónvarpið heima, meðan aðrir hava funksjónir sum gera teir serliga væl egnaðar til at brúka til egin skeiðshølir, fundarhølir o.s.fr. Teir stóru hoyrnarlykkjustyrkjararnir hava ofta 2 styrkjarar við fasusnúningi av signalinum og krevja 2 óheftar hoyrnarlykkjur, sum eru gjørdar á serligan hátt. At seta hesar upp er ein uppgáva fyri fakfólk, ella í øllum førum um tað skal vera væl úr hondum greitt, so má ein fáa vegleiðing frá einum fakpersóni. 16

17 Hoyrnarlykkjan 17

18 Mynd 14. Her er ein ummálslykkja ið er løgd framvið fótlistunum (reyða strikan) og hin møguleikin er at leggja hana framvið loftslistunum (grøna strikan). Hoyrnarlykkjan At seta upp eina hoyrnarlykkju í einum rúmi kann vera alt frá at vera sera einfalt, til eitt arbeiði, sum má gerast av yrkisfólki. Tað, sum er avgerandi er, hvørjar hoyrnarlykkjur ein setur upp - og ikki minst støddin á rúminum. Ein góð regla at leggja sær í geyma, tá talan er um hoyrnarlykkjur, er at um rúmið er størri enn 10x10 metrar, so er best at seta seg i samband við eitt fakfólk. Ummálslykkjan Ein hoyrnarlykkja, sum skal leggjast rundanum eitt rúm, verður rópt ein ummálslykkja (perimeter), og tað mest vanliga er at leggja hana framvið fótlistanum ella undir loftinum, um tað ikki er ov høgt uppi. Tá rúmstøddin við best hóskandi umstøðum er meir enn 10x10 metrar (tá báðar veggjalongdirnar eru meir enn 10 metrar) kann ein við at brúka eina ummálslykkju við einum kápli, sum liggur framvið fótlistanum sum víst á Mynd 14, fáa eitt ov veikt signal mitt í rúminum. Tað merkir, at magnetøkið ikki fylgir IEC-krøvunum í øllum rúminum. Tá eigur ein at umhugsa, um neyðugt er við eini fasulykkju ella eini líknandi loysn. Betonggólv, sum hava jarnbrynjan, stálgrind og stálplatur í veggunum og í loftinum, ger tað truplari at fáa bestu góðsku burturúr hoyrnarlykkjuni í rúminum. Øll slík viðurskiftir gera, at vit fáa brúk fyri meira effekt í hoyrnarlykkjustyrkjaranum, og gjarna einum frekvensjavnara. Les meir í Ískoyti 7. 18

19 Fasulykkja Ein fasulykkja krevur munandi meira at leggja enn ein ummálslykkja, sum víst omanfyri. Ein fasulykkja gevur eitt javnari hoyrnarlykkjusignal í rúminum og minni gjøgnumslag til grannarúmini. Fasulykkjan verður ofta sett upp í nýggjum bygningum, ella tá eldri hús verða sett í stand. Orsøkin er tað serliga mynstrið, sum hoyrnalykkjan verður løgd í, og sum kann verða trupult at gera uttan at leggja hana í sjálvt gólvið. Um tað ikki er ov høgt til loftið, kann hon eisini leggjast har. Hoyrnarlykkjustyrkjarin til eina fasulykkju er eisini øðrvísi enn til eina ummálslykkju. Ein fasulykkja skal hava 2 hoyrnarlykkjustyrkjarar við einum fasusnúningi av signalunum millum teir báðar. Flestu útvegarar byggja hesar í eina eind. Tað merkir, at kostnaðurin við eini fasulykkju ofta er 2 til 4 ferðir so høgur sum við einni ummálslykkju, men hav í huga, at tað eru fyrimunir við eini fasulykkju. Meira um tað seinni. Tað er vert at býta merki í, at samanbindingin og merkingin av teimum 2 lykkjukáplunum skal gerast rætt við at káplarnir merkjast, so ein sær hvat er høvuðslykkjan og hvat sum er træla-lykkjan. Eisini skal merkjast týðuliga, hvat er byrjanin á tí einstaka lykkjukáplinum, annars vil hon ikki rigga sum hon skal. Uppseting og javning av fasulykkjuni eigur altíð at verða gjørt av fakfólki, ella ein eigur at seta seg í samband við fakfólk, tá ein leggur til rættis, setur upp og javnar. Mynd 15. Strikumyndin vísir hvussu ein fasulykkja skal leggjast sæð úr erva. Tað merkir at hon helst skal leggjast í gólvið. Reyða strikan vísir høvuðs-lykkjuna og bláa strikan vísir træla-lykkjuna. Vit síggja at hon verður løgd í afturvendandi 8-talsmynstri í rúminum, fyrst fyri høvuðslykkjuna og síðani tað sama við træla-lykkjuni, men eitt sindur forskotið. 19

20 Mynd 16. Her sæst ein avbjálvaður endi av einum 1,5 mm 2 PN-kápli. Kápilin verður framleiddur í nógvum ymsum litum, men hvítt og grátt er mest vanligt at brúka um hoyrnarlykkjan verður løgd sjónlig. Til eina rúmlykkju verður vanliga brúktur ein kápil sum hevur ein tvørskurð uppá 0,75 mm 2 og upp til 4 mm 2 alt eftir hvat framleiðarin viðmælir. Sløg av káplum til hoyrnarlykkjur Framleiðarans viðmæli Tað eru ikki serligir káplar, ið skulu brúkast til hoyrnarlykkjurnar, men tað hevur týdning, at teir hava rætta kopar-tvørskurðin. Kopar-tvørskurðurin er treytaður av støddini á rúminum, og hvat fyri hoyrnarlykkjustyrkjara ein skal brúka.. Við at fylgja ráðunum hjá framleiðaranum vil hoyrnarlykkjustyrkjarin hava mest álítandi viðurskifti og geva best ljóð. Kápilslagið, sum oftast verður brúkt, er ein PN-kápil sama slag sum verður brúkt í fjaldum 220 Volt-anleggum í íbúðum. Men sjálvt um kápilin er tann sami, so vil hann, tá hann verður brúktur sum hoyrnarlykkjukápil, leiða við nógv minni spenning, og tað eru ongi krøv um, at ein elektrikari skal seta hann upp. Mynd 17. Her er ein bjálvaður 25 mm breiður og 0,1 mm tjúkkur kápil sum samsvarar við ein 2,5 mm2 rundan kápil. Kelda: Bo Edin AB (Univox) Til at festa kápilin verða sum oftast brúktar klombur úr plastikk ella stáli. Er ringt at festa stiftir ella klombur í veggin, so kanst tú brúka eina kápilrás til lampettkápil, sum kann límast á veggin. Tann rundi kápilin í Mynd 16 kann eisini leggjast undir eitt gólvteppi ella parkett, men tá er neyðugt at gera eina slóð at leggja hann í. Um hoyrnarlykkjukápilin skal leggjast í gólvið (undir parkett ella gólvbúna) so er møguligt at faa fatur á einum serligum hoyrnarlykkjukápli, sum er ein 0,1 mm tjúkk koparskón, sum er bjálvað. Samlaða tjúkdin á bjálvaða káplinum er bert 0,25 mm og vil tí einfalt kunna leggjast undir eitt teppi, gólvbúna ella parkett. ynd 18. Klombur úr plastikki (t.v.) í passandi stødd við seymi er vanligt at brúka til at festa hoyrnarlykkjukápilin við. Kápilklombur í stáli til festipistól er ein skjótur og einfaldur háttur at festa hoyrnarlykkjuna til træ við, men tað krevst ein serlig pistól til hetta. Vørumyndir: Clas Ohlson. 20

21 Kápilrásir Í nógvum bygningum verða kapilrásir brúktar til at krógva elektriska anleggið. Tað er vanligt at leggja bæði sterkstreym (220 V) og veikstreym (telefon og data) í hesar kápilrásirnar. Tað kann ofta vera freistandi at leggja hoyrnarlykkjuna í kápilrásina saman við øðrum káplum. Tað gongur viðhvørt, men ein kann eisini fáa trupulleikar av tí. Káplar, sum liggja síð um síð við hoyrnarlykkjukápilin, vilja dempa signalið frá hoyrnarlykkjuni og tað kann ávirka ljóðgóðskuna. Tað er eisini ein ávísur vandi fyri, at telefon og data kann verða órógvað av hoyrnarlykkjuni. Ein hoyrnarlykkjukápil eigur ongantíð at leggjast síð um síð við ein annan kápil av somu orsøk sum nevnt omanfyri, men at hoyrnarlykkjukáplar krossa aðrar káplar ger onki. Mynd 19. Kápilrás til sterkstreym og veikstreym. Hoyrnarlykkjan eigur ikki at verða løgd í hesa saman við øðrum káplum. At leggja hoyrnarlykkjuna undir loftið Ein annar møguleiki er at leggja hoyrnarlykkjukápilin upp undir loftið, men ansa eftir um ov høgt er upp undir loftið. So má ein umhugsa um hoyrnarlykkjan gevur røttu flatustyrkina í rúminum. Sambært IEC-standardinum skal flatustyrkin mátast í eini hædd, sum er 1,2 metrar í rúmi, har fólk sita, og 1,7 metrar, har fólk standa. Um ov høgt verður upp til hoyrnarlykkjuna, noyðist ein at meta, um hoyrnarlykkjustyrkjarin er nóg kraftagóður. Í rúmi, har loftið er lækkað, kann tað loysa seg at leggja kápilin omaná lækkaða loftið, so hann verður goymdur. Lækkað loft hava ofta eina grind av metalli við ljóðdoyvandi plátum. Men legg kápil miðskeiðis ímillum, tí annars vil flatustyrkin í rúminum dempast, og við tíð fær ein eisini vánaligari ljóðgóðsku. Hetta er galdandi bæði fyri ummáls- og fasulykkjur. 21

22 Rætt Skeivt Mynd 20. Her sæst eitt loft sum er lækkað, sæð úr erva. Rætti hátturin at leggja hoyrnarlykkjukápilin er eins og vit síggja tann grøna kápilin ið tá vil krossa metallskinnararnar og liggja longst møguligt burturfrá longdarskinnarunum. Tilráðráðing frá framleiðaranum: Talvan niðanfyri vísir neyðugu upplýsingarnar um, hvussu stórt øki, hoyrnarlykkjustyrkjarin Ampetronic ILD300 dekkar. Her er upplýst eitt dekningsøki uppá 250 til 420 fermetrar rúmøki undir bestu umstøðum. Být merki í, at her stendur «Room aspect ratio» við 3 ymsum virðum. 1:1 merkir eitt ferskapað rúm, 1:2 er eitt rúm, har longdin er tað dupulta av breiddini og 1:3 har longdin er 3 ferðir breiddina. Hetta er ein rættuliga vanligur háttur at lýsa dekningsøki uppá, men minst til at stál/brynja í gólvi, veggi og lofti kunnu minka um dekningsøkið munandi. Vanligt fyri eina ummálslykkju er at velja at leggja hoyrnarlykkjuna bara eina ferð kring rúmið, men hon kann eisini leggjast 2 ferðir kring rúmið. (1. ferð kring rúmið og 2. ferð kring rúmið, si Mynd 22). 22

23 Vit síggja, at framleiðarin av PLS-700 vísir, hvussu kápil kann leggjast í báðum førum, men fyri aðrar framleiðarar av hoyrnarlykkjustyrkjarum kann tað vera øðrvísi. Fylg altíð ráðunum, sum framleiðarin gevur, fyri at fáa besta úrslitið. Í talvuni omanfyri síggja vit, at tey vísa á ein kápil sum er 5,0 mm 2, men næsti standardurin er 4 ella 2,5 mm 2. Ein kann leggja 2 stk 2,5 mm 2 káplar fyri at fáa neyðugu 5,0 mm 2. Mynd 21. Her sæst ein talva frá vegleiðingini til Univox PLS-700. Hon vísir frá vinstru víddina á hoyrnarlykkjuni (sama sum rúmið um hon skal leggjast framvið fótlistunum). Miðrásin vísir koparvíddina sum hoyrnarlykkjukápilin skal hava um hon verður løgd 1-ferð kring rúmið (1-ferðslykkja). Høgra rás vísir samsvarandi koparvídd um hoyrnarlykkjan skal leggjast 2 ferðir kring rúmið. Allir hoyrnarlykkjustyrkjarar ið ein ætlar at brúka til rúmlykkjur hava yvirlit sum svara til hetta. Brúka altíð ávísingina hjá framleiðaranum. Lampettkáplar eru ofta einfaldir at festa við at brúka klombur sum víst í Mynd 17. Vanliga er ein lampettkápil 2 stk 0,75 mm2 og um ein leggur saman hesar báðar í báðum endunum, so fæst ein 1,5 mm2 kápil, um tað er so, at tørvurin er neyvari. Mynd 22. Til vinstru síggja vit hvussu ein hoyrnarlykkja er løgd einaferð kring rúmið og til høgru 2 ferð kring rúmið. A og B eru tilkoplingar til hoyrnarlykkjustyrkjaran. Nakrir hoyrnarlykkjustyrkjarar hava tilkoplingar sum gera at ein lykkja sum er løgd tvær ferðir kring rúmið skal koplast til sum ein sum er løgd einaferð. Brúka altíð ávísingina hjá framleiðaranum. 23

24 Mynd 23. Her er ein grafisk mynd av økisstyrkini í rúminum og uttanfyri rúmið har ein ummálslykkja er løgd framvið fótlistunum. Hoyrnarlykkjukápilin er tann svarta strikan kring tað gula økið. Tann bláa strikan beint uttanfyri vísir eitt lítið og veikari magnetøki beint omanfyri hoyrnarlykkjukápilin. Tað gula økið hevur røttu økisstyrkina sambært IEC-standardinum, meðan tað reyða økið uttanfyri veggirnar vísir at vit eisini hava eina góða økisstyrki eisini langt uttanfyri rúmið. Litstigin til høgru á myndini vísir lutfallið millum økisstyrki og lit. Kelda: Ampetronic Mynd 24. Her síggja vit eina fasulykkju har ein hevur lagt dent á at hava lítið av geisling uttanfyri rúmið. Káplarnir í gólvinum síggjast sum grønar strikur. Myndin vísir hvussu avmarkað geislingin er uttanfyri rúmið samanborið við ummálslykkjuna omanfyri. Skónkápilin sum vit hava víst áður verður oftani brúktur til fasulykkjur sum hesa. Kelda: Ampetronic Hvussu langt røkka hoyrnarlykkjur Ummálslykkja: Ein ummálslykkja, sum er tann mest vanliga hoyrnarlykkjan upp til umleið 100 til 200 fermetrar, røkkur vanliga væl í tí rúminum, hon skal røkka. Men hon vil eisini hoyrast hampuliga gott í grannarúmunum, og í rúmunum sum eru í hæddini undir og yvir. At vit fáa yvirhoyring til grannarúmini vil som oftast ikki hava so nógv at siga, men har tað liggja fleiri grannarúm við hvør sínum hoyrnarlykkjum, so er tað truplari. Talan kann eisini vera um, at tað í einum rúmi verður tosað um persónlig viðurskifti ella virkisloynidómar. Tá eru tað nógv óviðkomandi sum kunnu lurta við. Fasulykkja: Við eini fasulykkju, sum vit hava nevnt, sleppa vit í avísan mun undan trupulleikanum við at lurtiøkið er langt uttanfyri rúmið. Um fasulykkjan verður løgd sum á myndini omanfyri, so er tað avgerandi, hvussu káplarnir verða lagdir og at teir bindast rætt til styrkjaran, sum ger av góðskuna á anlegginum. Velur ein at leggja færri lykkjur í gólvið (grønu strikurnar á Mynd 24), so hevur ein framvegis fasulykkju, men eitt sindur størri lurtiøki uttanfyri rúmið. Í størri hølum sum fyrilestrarstovum, biografum og líknandi verður fasulykkjan oftast vald. Í slíkum hølum er ofta møguligt at ganga aftanfyri veggirar, og fasulykkjurnar verða ofta lagdar í tí partinum av hølinum, har stólar standa. Tá sleppur ein eisini undan, at ov nógv ljóð kann hoyrast í grannarúmunum. Um ein skal seta upp eina fasulykkju, so eigur ein at seta seg í samband við veitaran av hoyrnarlykkjustyrkjarunum longu tá ein byrjar at leggja hølið til rættis. Teir stóru veitararnir av fasulykkjuloysnum hava møguleika at sniðskapa hølið fyri síðani at kunna lýsa nágreiniliga, hvat skal til av káplum og hvat fyri slag av styrkjarum, ein hevur brúk fyri. 24

25 Stoppilykkja: Hetta er ein loysn fyri at avmarka geisling frá eini ummálslykkju í eina ella fleiri ættir, men hetta verður oftast brúkt í samband við, tá tú leggur hoyrnarlykkjur í gólvið. Ein sonevnd «steðgilykkja» ella «Cancellation loop» kan avmarka geislingina í eina ella fleiri ættir. Um neyðugt er við dynamiskum mikrofonum á einum palli, kann ein steðgilykkja, vend móti pallinum, forða fyri at dynamisku mikrofonirnar taka inn ljóð frá hoyrnarlykkjuni. Mynd 25. Her síggja vit hvussu ein stoppilykkja avmarkar geislingina móti høgru síðu við at ein leggur eina lykkjusloyfu í mótfasu móti høvuðslykkjuni. Hetta avmarkar óynskta geisling móti einum grannahøli ella móti einum palli har hoyrnarlykkjan kann órógva. Hendan loysnin krevur nakað meir av effekt frá hoyrnarlykkjustyrkjaranum. Í slíkum førum er best at spyrja um ráð frá veitaranum av hoyrnarlykkjustyrkjarum. Kelda: Ampetronic Disklykkja: Tann minsta lykkjan, sum vit skulu vísa dømi um, er disklykkjan, og vilja vit tí vísa hvussu ein slík lykkja røkkur. Mynd 26. Her síggja vit hvussu disklykkjan røkkur. Sjálv lykkjan sæst sum ein lítil grøn strika miðskeiðis á myndini. Kelda: Ampetronic 25

26 Eftirlit og góðkenning av hoyrnarlykkjuni 26

27 Eftirlit og góðkenning av hoyrnarlykkjuni Vit hava áður nevnt, at ein hoyrnarlykkja skal stillast til eitt fast støði sambært IEC Tá lykkjan er sett upp, so skal hon góðkennast. Her er ikki bara talan um signalstyrkina á magnetøkinum, men eisini fleiri aðrir faktorar: 1. Elektromagnetiskur bakgrundslarmur Máting av larmi aftanfyri verður gjørd, meðan hoyrnarlykkjustyrjarin er sløktur. Larmurin aftanfyri skal vera lægri enn -32 dba. 2. Frávik í økisstyrki ymsastaðni í rúminum. Mátingin verður gjørd við serligum ljóðfílum, sum eru á eini fløgu, meðan mikrofonir og signalkeldur eru sløktar. Økisstyrkin vil vanliga broytast nakað frá stað til stað í rúminum, og hetta avvikið skal vera millum +3dB og -3dB. Her finna vit orsøkina til, at vit eiga at velja eina aðra loysn enn eina vanliga ummálslykkju í stórum hølum, har stytsta veggsíðan er 10 metrar ella meira. Økisstyrkin gerst tá gjarna ov veik miðskeiðis í rúminum. Økisstyrkin skal mátast 1,2 metrar upp frá gólvinum í rúmi við sitiplássum og 1,7 metrar upp frá gólvinum har standipláss eru. 3. Frekvensroynd Byrjunarstøðið fyri mátingina er ein frekvensur sum er 1 khz. Frávikið við 100 Hz og 5 khz skal liggja millum +3dB og -3dB. Til hesa royndina nýta vit eisini serligu ljóðfílarnar á fløgu. Um talan er um nógva jarnbrynju í bygninginum, so vil hetta ávirka mátingina, og hetta má takast hædd fyri. Tónaeftirlitið á hoyrnarlykkjustyrkjaranum verður brúkt til hetta. 4. Hægsta økisstyrkisstøði Økisstyrkisstøðið verður máta við einum dukandi sinustóna og skal í mesta lagi vera 400mA/m (0 db við mesta fráviki uppá +3dB og -3dB). 5. Endaligt eftirlit Nú skal uppruna signalkeldan (mikrofonir o.l.) setast til aftur, og tað verður gjørt við eini roynd, sum skal vísa, at vanligt hart ljóð í mikrofonini gevur eina økisstyrki fyri hoyrnarlykkjuna, ið er í mesta lagi 400mA/m, sum svarar til 0sB. Frávikið kann vera +3dB til -3dB. Við vanligari talu vil hetta liggja millum -9dB og 0dB. Allar mátingar skulu setast inn í eitt egið skema (váttan) sum er eitt prógv um at hoyrnarlykkjan er sett upp rætt og javnað. Sí Ískoyti 2 sum dømi um váttan. 27

28 Tað er av serliga stórum týdningi, at góðkenning verður gjørd í einum áskoðarahøli, har nógv við hoyritólum brúka høli. Vit síggja í dag, at í nógvum førum verður eingin góðkenning gjøgnumførd, serliga í minni hølum, har tað eru fáir brúkarar av hoyritólum. Men tað er vanliga í almennum bygningum. Mátiútgerð i samband við góðkenning Vit vísa her 2 ymisk tól, sum kunnu brúkast til eftirlit og góðkenning av hoyrnarlykkjum. Bæði tólini virka á nøkurlunda sama hátt, men útsjóndin er eitt sindur ymisk. Bæði hava úrtak til høvuðlurt, sum verða brúkt at kanna um ljóðgóðskan er nog góð. Mynd 27. Her síggja vit 2 økisstyrkismátarar til góðkenning av hoyrnarlykkjum. Til vinstru Ampetronic FSM og til høgru Univox FSM 2. Tað er av týdningi at tólini verða hildin loddrætt og í rættari hædd tá máting verður gjørd. Bæði tólini kunnu brúkast til at eftirkanna elektromagnetiska larmin í rúminum. Tak fyrst streymúrtakið úr hoyrnarlykkjustyrkjaranum, so einki signal kemur frá honum. Set tólið at taka inn larm í rúminum, og gang so kring rúmið við tólinum í rættari hædd 1,2 metrar, har talan er um sitipláss og 1,7 metrar, har tað eru standipláss og hald tólinum loddrætt. Brúka gjarna høvuðlurt, ið er sett til tólið fyri at hoyra hvussu møguligur larmur hoyrist. Tað er av týdningi, at øll rav- 28

29 magnstøkniútgerð í rúminum, sum vanliga er tendrað, burtursæð fra hoyrnarlykkjustyrkjarin, er tendrað, meðan mátingin verður gjørd. Mátiúrslitið skal skrivast inn í váttanina. Tað sama tólið kann brúkast at kanna/vátta, at ein hoyrnarlykkja hevur rætta støði. Mátingin verður gjørd, við at hoyrnarlykkjan verður tendrað og ljóðsignalið sett til. Kanna altíð brúkaraleiðbeiningina fyri at vita, hvat fyri signal skal brúkast. Tólið skal haldast loddrætt og í tí hæddini vit skulu máta. Hæddin er 1,2 metrar, har sitipláss eru og 1,7 metrar, har standipláss eru. Tað skal mátast í øllum rúminum fyri at kanna um økisstyrkin er jøvn allastaðni og frávik skulu viðmerkjast. Mátiúrslitið skal setast í váttanina. Hesi tólini eru gjørd til fakfólk at brúka. Til tey, ið vilja kanna um hoyrnarlykkjur, sum longu eru settar upp í einum høli, rigga sum tær skulu, so vilja vit vísa á einfaldari mátiútgerð á næstu síðunum saman við einum høvuðlurti. Tá er í lagi, at ein brúkar einfaldari tól fyri at vita um hoyrnarlykkjan riggar og at lurta eftir, um ljóðgóðskan er í lagi. 29

30 Útgerð at kanna hoyrnarlykkjur við Øll hoyrnarlykkjuanlegg eiga at hava eitt eftirlitistól til hoyrnarlykkjur, og hetta eigur at vera tikið í brúk javnan, og best er um hetta verður gjørt hvørja ferð, rúmið skal brúkast. Tað eigur ikki at gerast gerandisligt, at ein sum brúkar hoyritól má kanna um ein hoyrnarlykkja riggar. Tey eiga at kunna seta seg á jøvnum føti við øll onnur. Tosa áhaldandi í mikrofonina við vanligari talurødd meðan mátingin verður gjørd. Hetta, sum øll onnur eftirkanningartól, mugu haldast í rætta ætt loddrætt og í rættari hædd, tá hoyrnarlykkjan skal kannast. Hæddin skal vera 1,2 metrar, har sitipláss eru og 1,7 metrar, har standipláss eru. Í einum øðrum parti skulu vit koma við dømum um, hvussu tú leitar eftir feilum í einum hoyrnarlykkjuanleggi, og tá eru tey bæði tólini, sum eru víst omanfyri, góð at brúka. Mynd 28. Univox Listener er eitt einfalt mátitól við inngongd til høvuðlurt, og ein lampa lýsir og gevur ábending um hoyrnarlykkjan riggar. Mynd 29. Grønt ljós visir at hoyrnarlykkjan er sambært IEC-krøvunum. Gult ljós vísir at hoyrnarlykkjan riggar, men ikki sambært IEC-krøvunum. Um ljósið ikki tendrar, tá riggar hoyrnarlykkjan ikki. Minst til at brúka høvuðlurt fyri at kanna ljóðgóðskuna. Mynd 30. Her er líknandi mátitól frá Ampetronic. Her er tað víst við høvuðlurti tá ljóðgóðska skal mátast. Talvan vísir hvussu ljósið skal vera tá hoyrnarlykkjan er góðkend. Eisini hetta tólið skal haldast loddrætt, og í somu hædd sum Univox Listener. 30

31 At royna hoyrnarlykkjuna saman við hoyritólitóli Vi hoyra ofta verða sagt, at best er at royna eina hoyrnarlykkju saman við einum, sum brúkar hoyritól, men hetta eigur ein ikki at gera til eina fasta reglu, men bara sum eina neyðloysn. Tey tólini, ið vit hava nevnt omanfyri at kanna lykkjurnar, eru tey bestu til hetta. Ein, sum brúkar hoyritól, hevur fingið tað, tí viðkomandi hevur mist ein part av hoyrnini, og tað er sjáldan, at talan er um linjulutfall. Sum oftast er vanligt, at ein sum brúkar hoyritól, ikki hoyrir allar frekvensirnar og ger bara nýtslu av einum parti av teimum ymsu frekvensøkjunum. Tí kann tað vera trupult hjá einum, ið brúkar hoyritól, at meta um ein hoyrnarlykkja er rætt javnað. Frekvens mátast í hertz (Hz) Frekvens mátast í hertz (Hz) Um ein hoyrnarlykkjustyrkjari hevur tónastýring ella bass- og diskantstýring, so eiga teir at setast í normalstøðu. Frávikið er, tá ein í samband við góðkenning av anlegginum finnur útav, at talan er um manglandi linjulutfall í frekvensgongdunum. Tá kann ein javna hetta. Hoyrnarlykkjur, sum eru settar upp til EITT fólk at brúka Í summum hølum verða hoyrnarlykkjur settar upp, har bara EIN persónur kann brúka hesa, til dømis í einum fundarhøli á einum arbeiðsplássi. Í slíkum førum kann Mynd 31. Her síggja vit ein diskantmiss, ið er tann mest vanligi. Kelda: Sansetap.no Diskantmissur Basslægdarmissur Mynd 32. Basslægdarmissur verður mettur sum ein av teimum krevjandi hoyrnarmissunum. Kelda: Sansetap.no 31

32 vera rætt at gera eina tillaging, sum passar tí hoyrnarmissinum, sum persónurin hevur, og tá serliga um persónurin hevur ein serliga krevjanda hoyrnarmiss. Fyri ein persón, sum hevur ein meira krevjandi hoyrnarmiss, sum til dømis ein basslægdarmiss, kann tað vera ein fyrimunur at javna bass og diskantstýringina á hoyrnarlykkjustyrkjaranum (um ein sleppur framat einum slíkum) fyri at geva hesum persóninum bestu loysnina. Men minnist til, at hetta kann vera sera ólagaligt hjá øðrum, ið skulu brúka hoyrnarlykkjuna. Styrkisstøðan eigur ikki at broytast. Elektromagnetiskur bakgrundslarmur Ein partur av góðkenningini av eini hoyrnarlykkju er at máta elektromagnetiskan gang í rúminum. Tá hendan mátingin skal gerast, skal einki signal koma út til hoyrnarlykkjuna. 220 Volt kontaktin skal takast úr hoyrnarlykkjustyrkjaranum. Tá vita vit við vissu, at at einki signal kemur til hoyrnarlykkjuna. Elektromagnetiskur bakgrundslarmur kemur frá ravmagnsinnleggingum og komponentum, sum ikki eru nóg væl goymdir fyri elektromagnetiskari geisling. Øll ravmagnsrikin tól, sum vera latin í dag, skulu vera CE-merkt, og tað gevur okkum eina betri trygd móti elektromagnetiskum larmi enn tað, vit høvdu fyrr. Treytin er at innleggingin av tólunum er gjørt á rættan hátt. Um ein hoyrnarlykkja skal setast í gamlan bygning, so eigur ein fyrst at kanna, um hetta er uppá pláss, áðrenn ein byrjar at fyrireika hoyrnarlykkjuna. Kanna serliga elektromagnetiskan larm frá hesum keldunum (minst til, at ravmagnsrikna útgerðin skal vera tendrað): 1. Útgerðin til eldri ljósevnisrør 2. Transformatorboksir uttan fyri veggin 3. Kápilupplegg til eldávaringarskipanina 4. Motorar/viftur í luftingarrásunum og øðrum 5. Høvuðsveitingin av 220 Volt anlegginum 6. Eldri sløg av hitakáplum í gólvinum 7. Onnur ravmagnsrikin útgerð, sum kann geva larm NB: Seinnu árini er komin ein nýggj kelda, ið gevur larm robottgrasklipparar, sum eru stýrdir av einum kápli, ið er grivin niður. Hesin kápilin er í veruleikanum ein hoyrnarlykkja, sum javnt sendir eitt signal, sum ein hoyritólabrúkari hoyrir sum eitt hart ljóð. Sjálvt um kápilin er grivin niður, so kann hann geva elektromagnetiska geisling í øllum grannalagnum. Tá tú mátar larmin, gang kring alt rúmið við mátitólinum loddrætt og í rættari hædd. Um larmur verður skrásettur á hoyrnarlykkjuni, royn at brúka eitt av tólunum, sum eru nevnd omanfyri, saman við høvuðlurti fyri at finna út av, hvaðani 32

33 larmurin stavar. Har signalið vísir, at mest larmur er, har er eisini keldan til larmin. Keldan til larmin kann koma frá einum stað, sum ikki er í sjálvum rúminum, men kann vera í grannarúminum, í loftinum, gólvinum ella í vegginum. Tá keldan til larmin er funnin í einum rúmi, royn at sløkkja tað, ið kann hugsast at vera ein syndari. Hvussu ein kann bøta um larm frá elektromagnetiskum keldum Sum nevnt omanfyri kann ein ofta lætt finna kelduna til elektromagnetiskan larm. Tað er bara at leita, har signalið er harðast, men at rætta uppá hetta er ofta meira krevjandi. Elektromagnetiskur larmur kemur av ravmagnsútbúnaði, og tann sum eigur at rætta uppá slíkt er ein elektrikari ella tann, sum hevur latið útgerðina. Okkara royndir vísa, at tað eru nógvir elektrikarar, ið ikki hava nóg nógvan kunnleika um hoyrnarlykkjur, tí vil vera skilabest at seta seg í samband við eina fyritøku, sum hevur góðkend starvsfólk, ið duga at handfara hoyrnarlykkjur. Reglugerðir fyri nýggjar bygningar eru nógv strangari í dag, enn tær vóru fyri nøkrum árum síðani. Krøvini til elektromagnetiska geisling frá ravmagnsútgerð (krøv til CE-merking) eru eisini herd. Um tað er ein ravmagnsinnlegging ella útgerð, sum er orsøk til larm, og hesi ikki eru ov gomul, so er tað nakað ein kann spyrja veitaran um. Tað kunnu vera dømir um, at ein transformatorur beint uttan fyri eini hús ella høvuðsveitingin til ein ídnaðarbygning, liggur í gólvinum undir hølinum. Tá kann kostnaðurin at fáa burtur larmin gerast høgur. Tá talan er um nýggjar bygningar, so eigur ein longu, tá ein byrjar at fyrireika byggingina, at hava hetta í huganum. Kanna elektrisku innleggingarnar í og kring hølið. Útgerð og káplar, har nógvur streymur gongur í gjøgnum, elektriskir motorar og káplar, sum ganga fram til motorar (sum luftingaranlegg), kunnu vera møguligar keldur til larm. Gev boð til veitaran, sum kemur við útgerðini og tann, sum skal seta útgerðina upp, um at hølini, sum skulu hava hoyrnarlykkjur, hava krøv til elektromagnetiskan larm sambært IEC-standardinum fyri hoyrnarlykkjur við -47 til -32 dba. Tá talan er um eldri bygningar, har ein skal seta upp hoyrnarlykkjur, er tað av stórum týdningi, at ein ger mátingar av larminum frá elektromagnetiskum keldum sum tað fyrsta ein ger í fyrireikingartilgongdini. Í ringasta føri kann ein verða noyddur at velja annað rúm til endamálið. 33

34 Kann hoyrnarlykkjan órógva onnur? Vit hava áður nevnt, at ein ikki skal brúka dynamiskar mikrofonir til hoyrnarlykkjuannlegg, og at orsøkin til tað er, at hoyrnarlykkjan verður tikin inn av spolanum í dynamiskum mikrofonum. Elektriskir gittarar hava næstan altíð dynamiskar mikrofonir innbygdar í gittaran, og tað kann geva øgiligt skral í anlegginum (feedback), um tær verða brúktar í einum høli, har hoyrnarlykkjur eru. Dynamiskar mikrofonir verða ofta brúktar í samband við trummuspæl, og nógvir sangarar dáma best dynamisku mikrofonirnar. Sum vit duga at síggja tað, so er tað serliga í samband við konsertir, at tað kann gerast trupult við hoyrnarlykkjum. Ein loysn kann vera, at ein setur upp eina kontakt við eini lampu, sum vísir, um hoyrnarlykkjan er tendrað. Tá er lætt at síggja, um hoyrnarlykkjan er tendrað ella ikki, og vit sleppa undan at káplar verða drignir fram á væl goymdum støðum. Ein onnur loysn er at bara brúka hoyrnarlykkjur í einum parti av hølinum, og at merkja tað gott, og kanska eisini hava hetta saman við eini steðgilykkju, sum víst a Mynd 25. Mynd 33. Her síggja vit eitt dømi um hvussu ein kann fevna um ein part av einum høli við hoyrnarlykkjuni (tað gula økið), møguliga saman við eini «stoppilykkju» vendari móti pallium. Við at leggja hoyrnarlukkjuna kring tað gula økið, og at seta upp merking sum sigur at her er ein hoyrnarlykkja, kunnu vit nøkta tørvin hjá øllum uttan at hoyrnarlykkjan skal tendrast til hvørt einstakt tiltak. 34

35 Mikrofonir til hoyrnarlykkjuanlegg 35

36 Mikrofonir til hoyrnarlykkjuanlegg Alt slag av ljóðútgerð hevur brúk fyri mikrofonum, sum eru egnaðar til tað, tær skulu brúkast til. Tá talan er um hoyrnarlykjur, so hava vit 3 krøv: 1. Rýmils- (kondensator) ella elektretmikrofonir (IKKI dynamiskar mikrofonir). 2. Mikrofonir sum eru vælegnaðar til talu. 3. Høvuðborin mikrofon til eitt javnt ljóðsignal hóskar best. Mynd 34. Meginreglan fyri eina dynamiska mikrofon. Kelda: Wikipedia Dynamiskar mikrofonir eru als ikki hóskandi til hoyrnarlykkjuanlegg, tí tær byggja á ein spola og eitt magnet, ið ger ljóðið um til eitt elektriskt signal, men ein hoyrnarlykkja vil eisini ávirka spolan í mikrofonini, og vil hetta geva hart hýl í allari skipanini (feedback). Rýmils- (kondensator) ella elektretmikrofonir byggja á trýstviðkvæmt evni og hava ongan spola og kunnu brúkast saman við hoyrnarlykkjum. Mynd 35. Her er eitt yvirlit yvir ymisk eyðkennir fyri mikrofonir. Tær 3 til høgru hava allar eginleikar at taka upp í ávísar ættir, og eru av tí slagnum ein eigur at velja um tær skulu setast til hátalarar til anleggið. Lýsing av mikrofonum Vit skilja ímillum mikrofonir út fra sereyðkennum. Omnidirektsjonalar ella mikrofonir, sum taka upp ljóð allan vegin runt. Cardioid, supercardioid og hypercardioid eru ymisk nøvn á mikrofonum sum taka upp í ávísar ættir (Mynd 35). Til talu í einum hoyrnarlykkjuanleggi eru hesar 3 vælegnaðar. Tað bláa økið vísir í hvørja ætt, tær taka upp ljóð frá. Prísur og góðska á mikrofonum Mikrofonir finnast í øllum góðskum og prísum fra teimum heilt bíligu (sum vit ikki viðmæla ljóðið gerst hareftir) og til tær, sum kosta nógv. Um ein bara skal brúka eina mikrofon við kápli beinleiðis til hoyrnarlykkjustyrkjaran, tá er best at velja eina handhildna mikrofon, ið kann setast í ein haldara á einum fóti. 36

37 Mynd 36. Her síggja vit 2 mikrofonir sum kunnu vera egnaðar. Til vinstru Røde M2 sum er ein supercardioid rýmils- mikrofon, her er hon víst við haldara til at seta á stativ. Til høgru Sennheiser ME65 ið eisini er ein supercardioid rýmils- mikrofon. Tær báðar mikrofonirnar í Mynd 36 eru ikki bíligar, men góðar mikrofonir. Báðar eru væl vardar móti larmi, og larmur hoyrist ikki væl, tá man nertir við tær. Tað er annars ein vanligur trupulleiki við bíligum mikrofonum. Tær hava eisini eitt annað sokallað supercardioid eyðkenni, ið er at tilmæla, tí tær draga fram ljóðið, sum kemur beint inn í tær, og dempar ljóð, sum kemur fra síðuni. Tað merkir, at tær eisini eru vælegnaðar at seta til hátalarar. Prísurin í Noregi fyri Røde M2 er umleið 1.700,00 norskar krónur, og fyri Sennheiser ME65 umleið 2.400,00 norskar krónur. Tað eru nógvar mikrofonir, ið svara til tær báðar, sum vit hava víst her. Framleiðararnir upplýsa sum oftast, hvat mikrofonirnar eru best egnaðar til, sum talu, samrøður, sang ella annað. Spyr, um tær fáast við haldara. Nógvar mikrofonir fáast við vindhettu, men hetta er ikki neyðugt til innandura nýtslu. Ein mikrofonhaldari við armi, sum kann tillagast so tann, sum tosar, sleppur undan at skula standa ov tætt hjá mikrofonini, er sera praktiskur. Mynd 37. Her síggja vit frekvenseyðkenni fyri Røde M2 til vinstru, og Sennheiser ME 65 til høgru. Vit síggja at báðar dempa bassljóðið frá 200 til 300 Hz og lægri, og tað er gott tá talan er um talu. Strikumyndin fyri ME65 vísir eisini við prikkutu linjuni hvussu nógv ljóð ið kemur inn fra síðuni verður dempa (90 stig). 37

38 Mikrofonkápil Mikrofonkápil fylgir vanliga ikki við, tá ein keypir mikrofon. Mikrofonkápilin kann lætt fáa skaða, tá hann verður brúktur, og tað er tí best, at hann lætt kann skiftast út. Mikrofonir til professjónella nýtslu hava vanliga eina XLR-íseting aftast. Hetta er ein altjóða standardur, og tað er tí eisini einfalt at finna káplar sum eru í rættari longd. Mynd 38. Her síggja vit mynd av XLRkontaktum (hann og hon) sum verða brúktar bæði til mikrofon og til linjusignal. Aftanfyri á mikrofonini er ein tøppur sum svarar til hann til høgru á myndini. Kelda: Wikipedia Gásahálsmikrofonir Á myndini til vinstru síggja vit eina Audio Technica gásahálsmikrofon av slagnum U857 við borðfesti, har mikrofonin kann takast úr, meðan aðrar eru festar og ikki kunnu takast úr borðfestinum. Gásahálsmikrofonir eru egnaðar at brúka á talarastólum og líknandi, og kunnu veitast við ymsum longdum av tí boyggiliga gásahálsinum. Mynd 39. Trýstøkismikrofonin PRO 44 frá Audio Technica er gjørd til at leggja á borðið fyri at taka inn ljóð frá teimum sum sita við borðið. Trýstøkismikrofonir Trýstøkismikrofonir eru ætlaðar at liggja á borðinum, so ljóð kann takast inn frá fleiri, ið tosa samstundis. Hesar taka eisini inn nógv óynskt ljóð og eiga at verða brúktar við varsemi í sambandi við hoyrnarlykkjustyrkjarar. 38

39 Binda saman mikrofon og ljóðkeldu til ein hoyrnarlykkjustyrkjara Vit hava áður til dømis víst á ein Univox PLS X1, og aftanfyri á hesum eru 3 møguleikar at seta mikrofon og linjusignal í. Ingongd 1: Hetta er XLR kontaktin (sum sæst á Mynd 38). Við síðuna av kontaktini eru 4 smáar vippukontaktir at stilla inn, hvussu XLR- kontaktin skal vera. Tað hevur stóran týdning, at íbindingin verður sett rætt, áðrenn hoyrnarlykkjan verður sett til. Sí ískoyti aftast í hesum heftinum (Ískoyti 6). Mynd 40. Á baksíðuni á hoyrnarlykkjustyrkjaranum Univox PLS X1 síggja vit 3 inngangir. Her eru ymiskir inngangir fyri mikrofon og ymsu linjusignalini við XLR-kontakt, skrúvikopling og phonokontaktir. Á framsíðuni á hoyrnarlykkjustyrkjaranum kenslujavnarar fyri hvørja inngongd fyri seg kanna altíð vegleiðingina um har er meir av upplýsningum. Inngongd 2: Her er ein inngongd til skrúvitilkopling/íbinding til káplarnar. Her kunnu fleiri sløg av signalum bindast í, millum annað 50 til 100V-linjur, sum eru nógv brúktar til innbygdar hátalarar í størri hølum. Tað er av stórum týdningi at tilkoplingin er stillað inn rætt frá byrjan av. Hygg í iskoyti aftast, har frágreiðing er um, hvussu innstillast skal. Inngongd 3: Tað er sera einfalt at brúka hesa inngongdina. Her eru 2 phonokontaktir, og tær passa til tað mesta av útgerð sum útvarp, teldu, sjónvarp og líknandi útgerð við phono-inngongd ella høvuðlurtiinngongd. Í staðin fyri at at seta í phono-kontaktir, kann signalið setast í við skrúvusambinding til tær grønu raðklemmurnar, sum eru vístar á myndini. 39

40 Javning av viðkvæminum Inngongd 1, 2 og 3 aftanfyri á einum Univox PLS X1 hava hvør sín kenslujavnara frammanfyri á tólinum In1, In2 og In3. Hesir skulu ikki brúkast til at skrúva frá ella fyri, men eru til at javna hvørt einstakt signal, so tær tríggjar inngongdirnar fáa sama støði. Við rættari javning av hvørjari einstakari inngongd skulu tær 3 inngongdirnar fáa sama støði. Við rættari javning av hvørjari einstakari inngongd skal ikki vera neyðugt at javna meir. Tað eru 4 LED-vísarar beint undir kenslujavnarunum. Hesir eru góðir at brúka, tá ein skal finna røttu javningina. Teir eru merktir -18dB, -6dB, 0 og +12dB. Signalstyrkin eigur at stillast soleiðis, 0dB lýsir javnt, tá talan er um vanliga talu, og tað er í lagið um +12dB lýsir viðhvørt, tá hørð ljóð koma. Um +12dB lýsir ov ofta, er signalið ov hart frá og vil reingja ljóðið. Javna kenslusemið á tí inngongdini, ið verður roynd. Um bara -18 og -6dB-vísararnir lýsa, og ikki 0dB, javna upp kenslusemið til 0dB- vísarin lýsir javnt undir vanligari tau. Javna allar inngongdirnar, ið eru í brúk á sama hátt. Aðrar signalkeldur mono ella stereo Á myndini av tilkoplingum síggjast 2 inngongdir til phono-kontaktir (reyð og hvít) undir IN3. Hesar eru til at binda í linjusignal (ikki mikrofonir) í hoyrnarlykkjustyrkjaran. Reytt og hvítt vísir til høgru og vinstru rás í einum stereosignali, men hoyrnarlykkjustyrkjarin er altíð mono, tað vil siga at tað bara gevur eina rás út til hoyrnalykkjuna. Orsøkin til at tað er tilkopling til bæði høgru og vinstru rás er, at bæði signalini verða sett saman til eitt monosignal í einum hoyrnarlykkjustyrkjara, soleiðis at ljóðið frá báðum rásum kemur við. 40

41 Tráðleysar mikrofonir til hoyrnarlykkjuanlegg Í Í nógvum førum er tað ein stórur fyrimunur at hava eitt tráðleyst mikrofonanlegg. Tað gevur meira frælsi fyri tann, ið tosar, og møguleikan við handhildnari mikrofon at senda rundt í hølinum til spurningar frá áhoyrarunum. Marknaðurin fyri tráðleysar mikrofonir er vaksin nógv farnu árini, og tað hevur gjørt, at vit hava meira kapping og prísurin er lækkaður. Ein eigur at umhugsa eina slíka loysn, havandi í huga teir fyrimunirnar, sum eru við hesi loysnini. Men sum vit hava víst á, so er neyðugt at minnast til ikki at velja útgerð við dynamiskum mikrofonum. Næstan allar tær rímiligastu loysnirnar hava eitt dynamiskt element í tí hondhildnu mikrofonini. Vit noyðast at fara eitt sindur upp í prísi, til dømis AKG WMS 470, fyri at finna eina loysn, sum er egnað. Tráðleys mikrofonanlegg í dýraru prísflokkunum ordna ofta sjálvi uppsetingina, sum til dømis tey 2 nevndu omanfyri, meðan bíligari loysnirnar ofta mugu setast upp manuelt. Tað eru fyrimunir við bæði manuellari og automatiskari uppseting, men tað er altíð ein fyrimunur, um ein persónur er tøkur, ið hevur kunnleika til anleggið, og veit, hvussu leitast skal eftir onkrum, ið ikki riggar. Sjálv mikrofonin til lummasendarin (í miðjuni á Mynd 42) er ikki víst á myndini. Her kann ein brúka bæði eina mýggjabitamikrofon ella eina høvuðboylamikrofon. Vit vilja avgjørt vísa á høvuðboylamikrofnina sum tað bestu loysnina, tí hon hevur eina fasta frástøðu fra munninum uttan mun til hvagar ein vendir høvdinum, og tú sleppur undan larmi frá smúkkum og klæðum. Mynd 41. Her er tráðleys útgerð frá AKG við einum 2 rás móttakara, eini hondhildnari mikrofon og einum lummamóttakara. Tann vista útgavan er ein AKG WMS 420. Hesin standardpakkin verður latin við dynamiskari mikrofon í hondhildnu eindini, so hetta ber IKKI so væl til at brúka saman við hoyrnarlykkjuni, sum vit áður hava nevnt. Mynd 42. AKG WMS 470 er eitt sett við hondhildnari mikrofon sum er av rýmilsslagnum og sum er egnað til eitt hoyrnarlykkjuanlegg. Hetta er sera framkomin útgerð sum fyri ein part hevur automatiska uppsetan av frekvensum. Neyðugt er við einum móttakara (sum til høgru) fyri hvørja einstaka mikrofon. Til lummamóttakaran verður viðmælt at ein brúkar eina høvuðboylamikrofon. 41

42 Mynd 43. Her eru tvær ymiskar útgávur av høvuðboylamikrofonum, Sennheiser HS2 (t.h) og AKG C555L (t.v). Góðar høvuðboylamikrofonir fáast frá umleið 1000 krónum og uppeftir. Útgávan til høgru kostar umleið 1200 norskar krónur, meðan tann til vinstru kostar umleið 4800 krónur. Ljóðið er sera ymiskt á hesum 2, AKG endurgevur talu sera gott við einum veti meira bassi,meðan Sennheiser útgávan endurgevur talu sera gott, men við minni av bassi. Mynd 44. Her er ein mýggjabitamikrofon (sum ikki er viðmælt at brúka) við minixlr-tøppi. Um tú keypir eitt tráleyst anlegg og høvuðboylamikrofon hvør sær, kanna so altíð um mikrofonin hevur rætta tøppin at seta í. Tað vanliga er at brúka minixlr, sum er ein minni útgáva av tøppunum, ið eru vístir á Mynd 38. Sí Mynd 44. Eina Mýggjabitamikrofon, sum víst á myndini omanfyri, eigur ein ikki at brúka í samband við hoyrnarlykkjuanlegg. Høvuðboylamikrofon kemur nærri munninum uttan mun til hvønn veg ein vendir munninum og gevur týðuligari talu við javnari ljóðstyrki. Frekvensir til tráðleys anlegg Frá 1. januar 2013 (í Noregi) eru nýggir frekvensar í samband við brúk av tráðleysum mikrofonum, og teir gomlu frekvensarnir skulu brúkast til farnet (mobilt 42

43 bredbånd) og skulu ikki brúkast longur. Hetta kann gera, at tú blakar pengar burtur, um tú keypir eitt slíkt brúkt anlegg. Um ein umhugsar at keypa eitt brúkt anlegg, kanna so eftir um tað brúkar røttu frekvensarnar, og sum nú eru lógligir. Fyrr vórðu frekvensarnir MHz nógv brúktir, men hesir kunnu ikki longur brúkast. Teir nýggju lógligu frekvensarnir í Noregi, galdandi frá 1. januar 2014, eru hesir: MHz við ávísum avmarkingum MHz MHz (eigur ikki at takast í brúk)* MHz *) Hetta frekvensøkið verður brúkt til ymiska ljóðútgerð heima, og tað kann skjótt koma í stríð við aðrar brúkarar. Veitarar av tráðleysum mikrofonum eiga at vita, hvørjir frekvensar kunnu takast í brúk. Tráðleysar ella tráðbundar mikrofonir Tað eru sjálvsagt fleiri fyrimunir við at brúka tráðleysar mikrofonir. Tað er ein ávísur prísmunur, men hann er ikki líka stórur, sum hann hevur verið. Tær bíligu og tráðbundnu mikrofonirnar, sum kunnu brúkast, eru næstan altíð dynamiskar, og tær kunnu, sum vit hava nevnt, ikki brúkast saman við einum hoyrnarlykkjuanleggi. Tí noyðist ein at fara upp í prísi og góðsku, og tá er munurin ikki so stórur, men móttakarin kemur afturat. Hugsa eitt sindur fram í tíð, um ein velur eina bíliga ella dýra tráðbundna mikrofon, so vil hon nærum vera virðisleys, um ein velur seinni at fara yvir til eina tráðleysa loysn. Nakrir framleiðarar hava eina leysa tráðleysa eind, sum ein kann festa aftast á mikrofonini. 43

44 Hvussu eitt hoyrnarlykkjuanlegg skal setast upp 44

45 Hvussu eitt hoyrnarlykkjuanlegg skal setast upp Onkur vil kanska lata upp í hendurnar á eini fyritøku, ið fæst við slíkt, at seta upp eitt hoyrnarlykkju anlegg. Álikavæl kann vera gott at vita, hvussu samankoplingin er, havandi í huga rakstur og viðlíkahald. Fólk, sum kenna til mikrofon/háttalaraloysnir ella stereoútgerð, duga vanliga at kopla eitt fullfíggjað anlegg við tráðleysum mikrofonum, hoyrnarlykkju og hátalarum. Vit vilja nú vísa nøkur dømir um val av mikrofonum og samanseting, fyri at vísa hvussu tað kann gerast. Tað eru smálutir, ið kunnu vera øðrvísi út frá hvørjari útgerð, ein velur, men prinsippini eru tey somu. Dømir um mikrofonir og samanseting Vit hava valt at brúka Univox PLS X1 sum dømi. Hetta er ein vanligur hoyrnarlykkjustyrkjari til hølir, sum eru upp til 170 fermetrar. Her ynskja vit at vísa, hvussu ein koplar til eina handhildnað mikrofon, sum kann standa á einum fóti, og eina tráðleysa mikrofon, ið kann sendast runt. Mynd 45. Her er ein einføld samanseting av 2 hondhildnum mikrofonum 1 tráðleys og 1 sum er sett til hoyrnarlykkjustyrkjarin við kápli. Fyri báðar inngangirnar er neyðugt at teir eru settir í rætta støðu. SÍ Ískoyti 6 fyri at fáa meir at vita. Hendan loysnin omanfyri vísir, hvussu ein setur mikrofonina beinleiðis í mikrofoninngangin (Input 1) aftanfyri á hoyrnarlykkjustyrkjaranum við eini XLR- kontakt. Tann tráðleysi móttakarin, sum verður brúktur til tráðleysu hondhildnu mikrofonina, kann setast í ein av teimum 2 phono-kontaktunum (Input 3) aftanfyri á hoyrnarlykkjustyrkjaranum. Tað kann vera ein fyrimunur at hava phono-kontaktirnar tøkar at seta teldur ella aðrar ljóðkeldur til. Tí vísa vit á, at best er um ein brúkar Input 2 til skrúvuíbinding av teimum tráðleysu móttakarunum. Tráðleys mikrofon við móttakara Hoyrnarlykkjustyrkjarin PLS X1 baksíðan Mikrofon sum er koplað í beinleiðis til at seta á stativ 45

46 Vit síggja, at XLR-kontaktin bara er merkt Input 1, og við teimum 4 smáu kontaktunum verður funksjónin víst hjá hesi inngongdini. Tí hevur tað týdning, at ein lesur í vegleiðingini hvørji signal hesi passa til, tí XLR-kontaktir verða brúktar bæði til mikrofonir og linjusignal. Sí Ískoyti 6. Aftanfyri á tí tráðleysu móttakarunum eru vanliga 2 møguleikar at seta í ein við einum vanligum 6,3 mm mono jackplugg (13) (oftast merkt unbalanced) og ein XLR-inngongd (12) (vanliga merkt balanced). Longst til høgru (14) er ein knøttur, har ein kann velja, hvussu nógv styrki skal vera í linjusignalinum. 0dB signalið, sum ofta stendur á yrkisútgerð saman við XLR-inngongdini og jack- inngongdum. Eitt hart linjusignal (tá knøtturin stendur a 0 db) er altíð en fyrimunur, tí hetta ger at minni møguleiki er fyri at aðrar keldur sum káplar, hoyrnarlykkjur og líknandi kunnu ávirka við gangi. Dømi við 2 tráðleysum mikrofonum Tað at vit hava eina tráðbundna mikrofon í døminum omanfyri ger, at nakrar avmarkingar eru, og tí vilja nógv velja 2 tráðleysar mikrofonir, men her er tað prísurin sum avgerð. Skal ein hava 2 tráðleysar mikrofonir, so er eisini neyðugt við 2 tráðleysum móttakarum í sama kassa, men har er ikki altíð tann stóri prísmunurin. Her vísa vit eitt dømi við 2 tráðleysum mikrofonum, samstundis sum vit hava møguleika at seta í aðrar ljóðkeldur. Um talan eru um ov fáar inngangir á hoyrnarlykkjustyrkjaranum, ella ein skal brúka fleiri mikrofonir, so er hetta ein góð loysn. Frekvensirnir, sum ymsu veitararnir brúka, kunnu vera ymiskir, tí er okkara boð, at ein brúkar tráðleysar mikrofonir og móttakarar frá sama veitara. Mynd 46. Íbinding á baksíðuni á tráðleysa móttakaranum. Mynd 47. Her síggja vit eina strikumynd av baksíðuni við íbindingum á TOA WT Hetta er ein tráðleysur móttakari við 1 ella 2 rásum til 1 ella 2 mikrofonir, men 2 av hesum tráðleysu móttakarunum kunnu setast saman í røð við at seta ein kápil frá útganginum (Output) á tí fyrstu til Mix In á næstu, og útgangin (Output Mix/1) úr hesum til hoyrnarlykkjustyrkjarin. 46

47 Mynd 48. Hetta er mynd av TOA WT móttakaranum við 2 móttakarum í einum kassa. Javning av frekvensum (rásum) verður gjørt við einum lítlum skrúviblaði. Tað er eisini javning av signalstøði fyri hvønn móttakaran á framsíðuni. Tá hoyrnarlykkjan er sett upp og liðugt javnað, er viðmæli at ein merkir við túsj ella klistri sum vísir hvar hvør av tøppunum til ljóðstyrkina skal visa. Set gjarna ein lepa omaná kassan sum sigur hvørjar rásir sum eru í nýtslu. Móttakarin TOA WT-4820, sum vit síggja á Mynd 47, er øðrvísi enn tráðleysa loysnin hjá AKG, tí hesin kann hava 1 ella 2 móttakarakassar, og hesin hevur manuellar innstillingar av frekvensum og signalstøði. Mynd 49. Her síggja vit hvusu vit kunnu seta saman fyri at fáa bedri smidleika. Her er Input 3 hugsað sum íbinding til ljóðúttak til eina farteldu. Tann tráðleysi móttakarin hevur 2 rásir og og verður íbundin í raðklumbrurnar á Input 2. Tá hava vit Input 1 tókt (og seta hana til linjuinngongdina) til tá tað skal vera sjónleikur ella konsert í hølinum, og tey hava brúk fyri egnu blandpulti til framsýningina. Blandpulturin kann setast til umvegis Input 1 við einum standard kápli. Fleiri møguleikar at seta upp Vit hava áður víst á, at hoyrnarlykkjustyrkjarin PLS X1 3 hevur inngangir, sum hvør sær hevur sínar kenslujavnarar. Hetta ger, at vit hava ein lítlan blandingarpult, tí vit hava 3 inngangir, ið standa klárir og eru virknir. Nógvir aðrir hoyrnarlykkjustyrkjarar í hesum flokkinum hava líknandi blandingarmøguleikar. Dømi á Mynd 49 vísir, hvussu vit á ein einfaldan hátt kunnu brúka hoyrnarlykkjustyrkjaran til at blanda fleiri ljóðsignalir á ein einfaldan hátt. Við einum slíkum uppsetti má ljóðið frá mikrofonunum vera stilla rætt eftir uppseting/góðkenning uttan at neyðugt er at broyta nakað. Harafturímóti má ljóðið frá høvuðlurtiúttakinum á fartelduni kannast, so hetta hevur rætt støði. Hetta kann kannast við at hyggja eftir vísarunum, frammanfyri, á hoyrnarlykkjustyrkjaranum, ella við at brúka hoyrnarlykkjukannaran, og 47

48 helst bæði. Javna ljóðstyrkina á telduni og kanna, um hon hevur somu ljóðstyrki sum ljóðið frá mikrofonini. Um ljóðið ikki er nóg hart, ella kanska alt ov hart, javna tað við kenslusemijavnaranum á In3 frammanfyri á hoyrnarlykkjustyrkjaranum. Ljóðið frá signalkeldum sum teldum kann vera sera ymiskt og kannast má eftir fyri hvørja ferð. Hetta er eisini ein góð orsøk til at hava eitt tól at kanna hoyrnalykkjuna tókt. Inngongd til XLR-tøpp, sum ikki er í brúk At vit hava eina inngongd við XLR-tøppi, sum er tøk, kan vera gott at hava. Um tað eru onnur, sum skulu brúka hølini til sjónleik ella konsertir, so er vanligt, at tey hava eitt egið ljóðanlegg. Við at brúka eina inngongd úr blandingspultinum til hoyrnarlykkjustyrkjaran ger, at vit eisini fáa ljóðið í hoyrnarlykkjuna. GEV GÆTUR: Kanna at tað er tað rætta signalstøðið á vísaranum á hoyrnarlykkjustyrkjaranum og við tólinum, sum kannar hoyrnarlykkjurnar. Blandipultur til fleiri inngangir Ein blandingarpultur er ein møguleiki til á einfaldan hátt at stýra ljóðstyrkini til ymsu inngangirnar. Vit síggja, at hetta ofta er vanligt í ráðstevnuhølum í dag, men royndirnar vísa, at eisini styrkin á tilsetta hoyrnarlykkjuni verður stilla so tað gevur eitt gott ljóð. Ein hoyrnarlykkja skal, sum áður nevnt, hava eina neyva økisstyrki, og við blandingarpultinum er ein so gott sum vísur í, at ein fær eina hoyrnarlykkju, sum er skeivt javna. Ein blandingarpultur er góður til hátalarar, har ljóðið verður javnað til tað passar í ljóðstyrki, men ikki til eina fasta innlegging sum ein hoyrnarlykkja er. Mynd 50. Her er ein lítil blandpultur frá Behringer. 48

49 Mynd 51. Hetta er ein virkin hátalari frá Apart, modell SDQ5P, sum kann fáast bæði í svørtum og hvítum. Á myndini er hátalarin festur á brósti. Mynd 52. Samsvarandi útgáva fra Stoltzen, modell SPA- 30W. Mynd 53. Her síggja vit ein part av baksíðuni á virkna hátalaranum Apart SDQ5P. Seta hátalarar til Virknir hátalarar Her hava vit eina loysn, sum bara sendur ljóð út til hoyrnarlykkjustyrkjararnar, men skulu vit eisini hava ljóð út gjøgnum hátalararnar, so er neyðugt við meira av útgerð; ein styrkjara og hátalarar. Tað eru hátalarar, sum hava innibygdan styrkjara, tað vit kalla «virknar hátalarar», ið kunnu setast til hoyrnarlykkjustyrkjarin og geva okkum harðari ljóð í rúminum. Hetta er tann einfaldasta loysnin. Teir flestu virknu hátalararnir, sum hesir, verða seldir sum pør og við festi at hanga teir upp á bróstið. Vanliga er effektin 2x30W, og tað er vanliga nóg miakið til eitt rúm, ið er umleið 60 til 80 fermetrar - og av og á meira. Er talan um nógv eftirljóð í rúminum, eigur bassurin og diskanturin at javnast fyri at fáa týðuliga talu. Hetta slagið av hátalarum eru vanligir at brúka í fundarhølum, og er talan um eitt stórt rúm, so kunnu fleiri pør setast upp, fyri at fáa eitt betri og javnari ljóð. Bæði sniðini, sum eru víst her, eru rímulig at keypa, og kosta minni enn 2.000,00 norskar krónur fyri eitt par, men tíverri eru teir flestu av hesum hátalarunum illa egnaðir til talu. Sjálvt um hátalararnir ikki eru best egnaðir til talu, so má ein hava møguleika at stilla bass og diskant sum víst er her á Apart SDQ5P. Vanliga kann ein bassin nakað og økja um diskantin (Treble), tá er møguligt at gera taluna eitt sindur týðuligari. Styrkjarin við knøttum og ísetingum, sum víst á myndini til vinstru, eru bara á tí eina hátalaranum, meðan hin er ein reinur «træla»-hátalari. Apart hátalarin til vinstru hevur eisini ein stereo/mono skyftil aftanfyri, sum ger at signalið verður lagt til vinstru, tá rásin ferð til báðar hátalararnar. Kanna altíð um vøran, ein metir um, hevur tær funksjónirnar, sum eru ynsktar. Tað kann vera grundleggjandi munur sjálvt um vørurnar annars tykjast at vera líka. 49

50 Linjuinngongdin aftanfyri á hoyrnarlykkjustyrkjaranum PLS X1 kann brúkast til at geva signal til hátalararnar sí Mynd 52. Við at seta ein kápul við phono-knøtti í hvørjum enda, frá Line Out á hoyrnarlykkjustyrkjaranum og til tann virkna hátalaran, fáa vit eina hampuliga einfalda og rímuliga samanseting av eini hoyrnarlykkju og hátalarum. Set knøttin Stereo/Left In á Left In og signalið frá knøttinum, sum verður sett í Line In vil tá geva sama signal til báðar hátalararnar. Mynd 54. Her sæst eitt sindur meir av baksíðuni á hoyrnarlykkjustyrkjaranum PLS-X1, við tøppinum merkdum «Out Pre Amp». Hendan íbindingin er til tann virkna hátalaran. Hendan útgávan sendir út eitt linjusignal sum samsvarar við tað sum er til hoyrnarlykkjuna. 50

51 Avgreiðslutrygd Ein av stóru avbjóðingunum við einum hoyrnarlykkjuanleggi er, at tað ikki riggar, og onkur, sum ikki kennir til anleggið, skal royna at fáa tað at rigga aftur. Sjálv við einklum loysnum, sum vit hava víst á, so eru fleiri snarur ein kann detta um. 1. Battaríið er í lagi á tráðleysu mikrofonini? 2. MUTE funksjónin á tráðleysu mikrofonini skal vera í OFF. 3. Tá tann tráðleysa mikrofonin verður tendrað, so skal tað vísa seg á móttakaranum. 4. Kanna um Power lampan á móttakaranum lýsir og kanna tendra/sløkk kontaktina. Síðani kanst tú kanna hoyrnarlykkjustyrkjaran, sum vit vísa á næstu síðu. Vit mæla til at gera ein minnislista og laminera hann í plastikk og leggja hann saman við útgerðini hetta minkar um váðan fyri, at onkur byrjar við at taka burtur káplar broyta forritini og annað, sum tey einki kenna til. Minnislistin kann gerast saman við strikumyndum ella myndum frá vegleiðingini við smálutum, sum vísa hvørji punktir skulu kannast. Mynd 55. Her síggja vit eina strikumynd av framsíðuni á tí tráðleysa mikrofonmóttakaranum, sum er brúkt í døminum omanfyri. 5 knøttar við einum skíggja. Her er møguligt at læsa uppsetingina, men tað er av týdningi at ein hevur onkran nærhendis ið kennir útgerðina, um tørvur gerst á tí. Móttakarin til tráðleysu mikrofonirnar kann lutvíst hava automatiskar innstillingar. Við at trýsta á nakrar knøttir skal alt koma upp á plass aftur av sær sjálvum. Men hvat um óroynd royna at gera hetta? Her kann ein skjótt fáa trupulleikar. 51

52 Hoyrnarlykkjustyrkjarin hevur ífestingar á baksíðuni við kenslujavnarum fyri hvørja inngongd frammanfyri, har ein skal hava eitt lítið skrúviblað at javna við. Hampuliga trygt, men hvat, tá útgerðin ikki er rætt javnað set gjarna eitt merki á kenslujavnaran, so einfalt er at finna røttu javningina aftur. Teir virknu hátalararnar hugsa vit ikki so nógv um, tí her vilja tey flestu hoyra, um ljóð er í teimum teir hava tendra/sløkk-knøtt og ein knøtt sum kann skrúva ljóðið frá og fyri. Mynd 56. Í døminum har vit settu tráðleysu mikrofonirnar í inngongd 2; Um vit við eini túsj seta eitt merki í kantin á kenslujavnaranum og eisini í kantin á panelinum. Sí reyðu strikurar á myndini. Hetta ger tað einfaldari at síggja um óviðkomandi hava javnað nakað, og at finna aftur til røttu javningina. Tað sama kann gerast á øðrum javningum fyri at tryggja seg móti óynsktari javning. Serliga «Loop current» javningin eigur at verða merkt á hendan hátt, tí talan er um sjálvan knøttin til «ljóðstyrkina» á hoyrnarlykkjuni og skal setast í fast støði. 52

53 Kanna útgerðina Á loysnunum, sum vit hava sæð, sæst, at eitt heilt anlegg hevur nógvar komponentar, og tað kann vera nógv at minnast, sum ein skal kanna. Hetta eigur ein at hava við í huganum, um hetta eru praktiskar loysnir í hvørjum einstøkum føri. Byrja við tráðleysu mikrofonini eru battaríini í lagi ljósábendarin, tá hann verður tendraður? Síðani - lýsir á skíggjanum á móttakaranum? Um so er, um tey so eru tendraði. Eru leysir káplar nakrastaðni? Set gjarna eitt sjónligt merki á káplar/knøttar, sum ikki eru í brúk ella tak teir burtur. Teir flestu hoyrnarlykkjustyrkjararnir á marknaðinum hava kontroll-lampur á framsíðuni, sum hjálpa til við at finna út av, hvar tað er galið. Her skulu vit vísa, hvussu hetta er á Univox PLS-X1: Mynd 57. Ábendingarlampur og eftiransingarfunksjónir á Univox PLS-X1. 1. Fyrst skalt tú kanna, um hoyrnarlykkjustyrkjarin er settur til streymkelduna tann grøna lampan til høgru vísir «On», um streymur er settur til. 2. Kanna eftir um grønu ábendingarlampurnar longst til vinstru blinka í takt við taluna tað er ein ábending um, at hoyrnarlykkjustyrkjarin fær ljóðsignal frá mikrofonini. Um ikki kanna um mikrofonsignalið er sett til rætt og rætt javnað. 3. Nakrar av teimum 4 grønu ábendingarlampunum undir «Loop current»- javningini vilja lýsa í takt við taluna tað bendir á, at streymur er út til hoyrnarlykkjuna. Kanna um «Loop current»-javningin er sum hon skal vera. 4. Ein oyratelefon kann setast í «Monitor»-knøttin á framsíðuni fyri at kanna um ljóðgóðskuna, ið verður send til hoyrnarlykkjuna. 5. Lampan, sum er merkt «Clip», eigur at blunka tá hørð ljóð koma, men um hon blunkar ofta ella lýsir allatíðina, er signalið ov hart og ljóðgóðskan versnar. Kanna, hvat ið er javnað skeivt. 53

54 So at siga allir hoyrnalykkjustyrkjarar, ið verða brúktir til rúmlykkjur, hava ábendingarlampur samsvarandi tí sum hava víst omanfyri, og tær vísa á ein einfaldan hátt, um tólini rigga. Kanna útgerðina? Tær loysnirnar, sum vit hava víst á síðunum frammanundan, dekka mest vanliga tørvin 2 mikrofonir hoyrnarlykkju hátalarar. Fyrimunir og vansar við nevndu dømunum Ein hoyrnarlykkjuinnseting skal vera uppá plass, og ein skal bara tendra og so skal hin rigga rætta javna og alt skal vera klárt. Hetta er tann gerandisdagurin vit ynskja. Eitt einfalt anlegg sum nevnt omanfyri er bygt um av fleiri smærri lutum, sum hvør sær kunnu vera keldur til trupulleikar orsakað av káplunum, ið skulu festast rætt. Harafturat hava vit nakað av javningum og neyvstillingum, sum ikki skulu nertast. Royndirnar vísa, at um okkurt er, sum ikki riggar, so eru tað nógv, ið royna at finna út av hvat er galið, har fjøltætti er mest, men sum oftast er loysnin øgiliga einføld, sum til dømis at tørvur kann vera á at skifta eitt battarí á tráðleysu mikrofonunum ella at flyta MUTE-funksjónina á mikrofonunum. Tí er neyðugt at hava við í huganum tann menniskjansliga faktorin. Skáp, sum kann læsast Ein loysn er at seta alla útgerð, sum stendur fast í einum skápi úr timbri, sum kann læsast (eitt jarnskáp kann dempa tráðeysu mikrofonirnar), so vit sleppa undan at onkur broytir innstillingar ella tekur út káplar. Minst til at hoyrnarlykkjustyrkjarin gerst heitur, og tí er neyðugt við útlufting í skápinum. Ein annar veikleiki við døminum, sum vit hava nevnt, er at tað er trupult at finna virknar hátalarar, ið eru vælegnaðir at endurgeva talu, við at teir framhevja taluøkið. Fyri at fáa gott taluljóð í rúminum eigur ein at velja eina leysa styrkjaraloysn, har møguligt er at javna bass-millumljóð-diskant, ið kann setast í ein vanliga ikki virknan hátalara. Hetta ger anleggið torskildari. 54

55 Set útgerðina, so sleppast kann undan langum signalkáplum Við signalkáplar meina vit við káplar frá mikrofon, teldu og øðrum ljóðkeldum, ið geva ljóðsignal við lágari styrki. Slíkir káplar kunnu órógvast av hoyrnarlykkjuni, um teir eru ov langir ella eru á ov vánaligari góðsku. Av hesi orsøk er tilmælið, at øll útgerðin til hoyrnarlykkjuanleggið verður samlað á einum stað og so nærmast møguligt, har mikrfon/telda skal standa. Um ein kápil gerst ov langur, ikki kveyla hann pent uppá eina rullu, tí tá gerst hann til ein spola, sum gerst ein móttakari fyri hoyrnarlykkjusignalinum. Lat hann heldur liggja «í einum hurlivasa» í einum horni. Tað besta er at hava ein kápil, sum er passaliga langur. 55

56 Alt-í-einum-loysnum 56

57 Alt-í-einum-loysnum Ein norsk fyritøka, Vestfold Audio a.s., hevur í nógv ár framleitt ljóðanlegg, sum upprunaliga eru ment til at brúka í flokkshølum við næmingum við veikari hoyrn. Her var avbjóðingin tann sama so fáar javningar og feilkeldur sum møguligt fyri at tryggja, at raksturin gekk lætt. Góða ljóðgóðskan og at anleggið er einfalt at brúka hevur gjørt, at loysnin eisini verður brúkt aðrastaðni enn á skúlum, og anleggið kann setast til ein hoyrnarlykkjustyrkjara. Men tað hevur týdning, at hetta bara hevur tendra/sløkk-knøtt og at møguligt er at skrúva ljóðið frá og fyri á hátalaranum og einki annað. Mynd 58. Hetta eru høvuðskomponentarnir í Audiolink-anlegginum frá vinstru; Høvuðsstøðin, tráðleys mikrofon við høvuðboylamikrofon, tráðleys hondhildin mikrofon og hátalara. Høvuðsstøðin hevur tráðleysan móttakara, styrkjara til hátalarar og blandar signalini frá teimum ymsu inngongdunum og gevur javna signalstyrki til hoyrnarlykkjustyrkjarin Ljóðjavningaranlegg (á enskum: Sound Field System) Audiolink varð ment sum eitt ljóðjavningaranlegg til brúk í skúlaflokshølum, og tá var neyðugt at finna eina loysn, sum var einføld og trygg at reka, og við minst møguligum møguleikum fyri at órógva raksturin. Tað er eisini tað, vit ynskja við einum hoyrnarlykkjuanleggi. Høvuðsstøðin hevur á forsíðuni ein tendra/sløkk-knøtt og ein knøtt til at stýra styrkini á ljóðinum í hátalaranum, og so eru ikki fleiri møguleikar at javna nakað á eindini. Á forsíðuni er eisini ein inngongd, har ein kann seta til dømis ljóð frá eini farteldu, og styrkin á hesum ljóðinum verður stýrt frá telduni. Á baksiðuni er møguleiki at seta í ein ella fleiri hoyrnarlykkjustyrkjarar, IR ella FM-anlegg. Her eru eisini 2 eyka linjuinngongdir um ein hevur brúk fyri tí. 57

58 Høvuðsstøðin, ið er hjartað í øllum anlegginum, hevur 1 til 4 tráðleysar móttakarar, sum kunnu setast í (hetta er eftir ynski fra kundanum), og hesar kunnu brúkast til tráðleysar mikrofonir og styrkjarar til hátalararnar. Alt anleggið er ment at geva best møguliga talu, og tað hóskar tað væl til. Hátalararnir eru bygdir sum soyluhátalarar við tað at fleiri hátalarar standa omaná hvør øðrum, og hetta gevur ein sera góðan ljóðdekning í rúminum. Soyluhátalarar hava tann eginleikan, at teir geva eitt javnt ljóðtrýst yvir eitt størri øki og verða brúktir til millum annað á ítróttarvøllum og annað. Tí skulu hátalararnir setast loddrætt og ikki vatnrætt. Dekningsøki fyri hátalarar við einum Audiolink-anleggi sum víst omanfyri við 2 soyluhátalarum er upp til á leið 100 fermetrar (ella meira, um viðurskiftini loyva tí), tað vil siga meira enn tað, virknir hátalarar gera sum vit hava víst. Teir spjaða ikki ljóðið á sama hátt. Er rúmið størri, so kunnu fleiri hátalarar setast inn. Her síggja vit at flestu feilkeldurnar, sum vit sóu í fyrra døminum, eru burtur og gevur okkum nærum best hóskandi loysnina, sum tryggjar okkum góðan rakstur. Tørvur á hátalarum Vit hava umrøtt tørvin á hátalaraloysnum hjá fleiri og fleiri brúkarum av hoyritólum við opnum proppum, og hetta er en partur av hoyritólabrúkarum, sum tykist at økja fyri hvørt ár. Tí er tað at hugsa framtíð, um ein velur at hava hátalarar við umframt hoyrnarlykkju. Um ein brúkar hátalarar, sum ikki geva serliga gott ljóð til talu, tá kann ein velja eina loysn, har ein brúkar ein lítlan blandipult, sum vit hava vist á, men hesin skal bara setast til hátalararnar. Blandipulturin eigur bara at hava tamarhald á 3 tónum bass, millumtóna og diskant fyri at kunna geva best møguligt ljóð frá taluni. Á myndini til vinstru síggja vit eitt brot av tónablandarunum á einum blandipulti. Her síggja vit, at vit kunnu javna tey ljósastu diskantljóðini (High), millumtónar (Mid) og bass (Low) hvør sær. Harafturat er ein knøttur at taka burtur teir lægstu basstónarnar (Low cut). At javna upp millumtónan og bassin niður er ofta best fyri talu, og trýst gjarna inn «Low cut»-knøttin fyri at dempa eyka teir lægstu frekvensirnar. Men gev gætur - blandipulturin eigur ikki at vera settur til hoyrnarlykkjustyrkjaran, tí hesin skal hava eitt støðugt signalstøði. 58

59 Mynd 59. Tá vit tosa um hátalarar í einum samkomuhúsi hugsa nógv um PAanlegg stórir hátalarakassar við stórum hátalaraeindum til stór hølir, men minst til at stórar hátalaraeindir ofta endurgeva bassin gott, men talugóðskan kann ofta vera so sum so. Fyri at fáa betri talugóðsku við eini hátalaraloysn sum er víst her við stórum hátalarum má ein blandpultur við bassi millumtóna diskant-javnara vera góður at hava. Mynd 60. Hetta er ein rímuligur ekvalaisari frá Behringer. Ekvalaisarar eru enn betri egnaðir til at javna ljóð so tað gerst best fyri talu, men flestu akvalaisarar eru gjørdir til profesjonella útgerð, og tað er er ikki víst at tað passar til støðini ið eru á hoyrnarlykkjuanleggunum. Við einum ekvalaisara kunnu frekvensøkini tillagast enn betri enn um ein bara brúkar tónablandaran, men tað merkir enn fleiri eindir og fleiri káplar, sum skulu setast í, og hetta økir talið á møguligum feilkeldum. Her er neyðugt at hugsa seg um í hvørjum einstøkum føri. Tað er nógv útgerð, ið kann tykjast sum ein góð loysn, men tað vil løna seg at tosa við onkran, sum hevur royndir við slíkari ljóðútgerð, tí hon gerst ikki betri enn veikasta liðið. Serliga hátalarar kunnu vera eitt veikt lið, um teir ikki eru valdir út frá, hvat teir skulu brúkast til. Minst til at um rúmið er nóg stórt, so er eisini tørvur á hátalaraloysnum fyri tey við vanligari hoyrn, og ikki minst gevur ein góð hátalaraloysn í rúminum eina lættari uppgávu hjá tí, sum skal tala til fundarfólkið. Hoyrnarlykkjuanlegg, sum kann flytast Feløg og felagsskapir hava ofta tørv á einum hoyrnarlykkjuanleggi, sum kan flytast og setast upp í hølum, har tey halda fundir. Her vísa vit á tvær av loysnunum, ið eru á marknaðinum. Tær báðar loysnirnar, sum vit hava víst omanfyri, hava nokso eins hoyrnarlykkjuloysnir. Báðar fáast í einum kufferti, har alt av útgerð liggur í, og ein kápil, sum kann rullast út og leggjast í fundarhølið. Univox-útgávan P-Loop 2.0 verður latin við einum hoyrnarlykkjustyrkjara, metrar hoyrnarlykkjukápli og einum Univox Listener so ein kann royndarkanna hoyrnarlykkjuna. Tað er pláss til tráðleysar mikrofonir og móttakara í kuffertinum, og tað kann ein velja eftir tørvi. Frammanfyri á kuffertinum er ein íseting umframt ein kenslujavnari til inngangirnar. Sum paralell við inn- og útgongdum. Eyka er ymiskt at fáa sum ymsar mikrofonloysnir, løðarar og hátalarar. 59

60 Audiolink hoyrnarlykkjukuffertið er bygt kring ein berbaran Audiolink virknan hátalara við einum 1 ella 2 tráðleysum móttakarum innibygdum sum standard. Longdin á hoyrnarlykkjukáplinum er treytaður av, hvussu stórt øki hoyrnarlykkjan skal røkka og av hoyrnarlykkjustyrkjaranum. Allar íbindingar eru aftanfyri á tí virkna hátalaranum, og tað er bara ein javning og tað er styrkin á, hvussu hart ella spakuligt ljóðið skal vera í hátalaranum. Allir kenslujavnararnar hevur framleiðarin javnað frammanundan. Ein hoyrnarlykkjukápil, sum verður lagdur á gólvið, kann skjótt gerast til ein snávingartráð, tí viðmæla vit at ein hevur klistur/gaffa til at festa kápilin, og serliga har nógv ganga. Mynd 61. Hetta er eitt hoyrnarlykkjukuffert fra Univox. Tað inniheldur ein hoyrnarlykkjustyrkjara við ísetingar- og ansingartalvu, eina snellu við hoyrnarlykkjukáplinum til at draga út og festa fast í gólvið og tráðleys mikrofon við móttakara til tráðleysar mikrofonir. Mynd 62. Hoyrnarlykkjukuffertið frá Vestfold Audio er bygd á ein berbaran Audiolink hátalara við innibygdum traðleysum móttakara til tráðleysar mikrofonir, hoyrnarlykkjustyrkjara við kápli á eini snellu. 60

61 Mynd 63. Gula økið visir økið við rætta hoyrnarlykkjuleguni á eini disklykkju, meðan tað reyða kann ein hoyra. Kelda: Ampetronic Pútulykkja Mynd 64. Her er ein strikumynd við uppskotum til at seta upp eina disklykkju. Sjálvur hoyrnarlykkjustyrkjarin verður festur innanfyri diskin, við eini gásahálsmikrofon í rættari frástøðu til tann sum skal tosa. Á myndini eru eisini vístir 2 møguleikar til at festa pútulykkjuna. Kelda: Univox Disklykkja Ein disklykkja er gjørd til ein-til-ein samband við ein disk. Tað vit tosa um, tá vit standa við ein disk er ofta týdningarmikið og tað skal skiljast rætt, tað ið verður sagt. Serliga stóran týdning fær disklykkjan fyri hoyritólsbrúkarar, har gluggi er millum innanfyri og uttanfyri diskin. Ein disklykkja skal dekka eitt so lítið øki sum gjørligt beint frammanfyri diskin. Hetta er ikki so einfalt at fáa at rigga, tí sum vit hava sæð, hava flestu hoyrnarlykkjur eitt stórt øki, tær røkka. Loysnin er at gera hoyrnarlykkjuna so lítla sum gjørligt. Sjálv hoyrnarlykkjan til eina disklykkju er gjarna 40x40 cm, og ein hampuliga trygg frástøða til, at tað slepst undan at onnur lurta, er umleið 3 metrar. Fleiri veitarar hava lidnar pakkaloysnir til disklykkjur. Í pakkanum er ein hoyrnarlykkjustyrkjari, lykkjupúta, mikrofon og neyðug koplingsútgerð. Her vísa vit eina loysn frá Univox, har tey hava eina góða samansetingarskitsu, ið er ein góð byrjan fyri at skilja, hvussu hon skal setast upp. Á skitsuni vísa tey hvussu pútulykkjan kann setast upp á 2 ymsar hættir. Á ovasta døminum vil hon vera nærmast hoyritólinum til tann, sum er við diskin, og styrkin á hoyrnarlykkjuni kann tí dempast nakað, fyri at forða at onnur í hølinum hoyra samrøðuna. Sjálv pútulykkjan er ein loysn, ið ger tað einfalt at seta upp disklykkjuna. Pútulykkjan, sum er víst her, er ein lítil motta av gjørdum evni umleið 40x40 cm til støddar, har ein kápil er seymaður framvið kantinum, og tað er sjálv hoyrnarlykkjan. Hetta er ein fullkomin lykkja, sum er gjørd til hoyrnarlykkjustyrkjaran. Pútulykkjan verður fest vatnrætt undir borðplátuni ella loddrætt frammanfyri diskin, men vanliga verður pútan stokkin á miðjuni, so helvtin av pútuni er vatnrætt og restin loddrætt (sí skitsuna á siðuni frammanundan). Hetta gevur ein góðan dekning í tí økinum, ein ynskir. Lykkjupútan kan setast føst við lími, seymi, skrúvum ella stiftum, men ansa eftir at hesir ikki raka káplarnar í pútuni. Hvar káplarnir liggja er lætt at kenna framvið kantunum á pútuni. Kápulin millum pútulykkjuna og hoyrnarlykkjustyrkjaran er gjarna nokso langur, men ikki kubba hann han er tillagaður hoyrnarlykkjustyrkjaranum. 61

62 Góðkenning av disklykkjum Tað er ikki vanligt, at disklykkjurnar skulu góðkennast, men eini góð ráð er at fáa fatur á einum hoyrnarlykkjutóli, sum vit hava víst á áður, ið einfalt kann eftirkanna skipanina. Tað, sum hevur týdning í samband við eina disklykkju, er at gásahálsmikrofonin skal standa og peika móti tí, sum situr í diskinum, og helst ikki meira enn 30 cm frá persóninum. Goym ongantíð mikrofonina aftanfyri ein telduskíggja ella annað. Tá ein disklykkja er innsett rætt við røttu signalstyrkini, tá skal ikki vera neyðugt at javna støðið. Tað sum ofta verður gjørt skeivt er, at mikrofonin verður sett ov lagt burtur frá tí, ið situr við diskin tað avirkar signalið nógv. Einføld uppseting At seta upp eina disklykkju er sera einfalt við at fylgja vegleiðingini fra veitaranum. Síðani stendur hon har og riggar. Tað er ikki neyðugt at tendra og sløkkja hana. Mynd 65. Univox DLS-50 er ein hoyrnarlykkjustyrkjari sum er í disklykkjupakkanum. 62

63 Mynd 66. Univox P-CTC er hoyrnarlykkjuloysn sum ein kann taka við sær og sum dekkar eitt øki ið svarar til 1,2 metrar frammanfyru eindini. Í eindini er eitt battarí sum kann løðast, og sum heldur sær til brúk í 4 tímar. Á myndini er eindin víst á eini hóskandi hill. Mikrofonin situr aftanfyri á eindini, ið oftast ikki er tað besta, men møguligt er at fáa við eina trýstøkismikrofon ið kann leggjast á borðið fyri at taka ljóðið betri. Hoyrnarlykkjur, sum kunnu flytast í samband við samkomur, fundir og annað Hoyrnarlykkjur til minni fundarhøli er ikki so vanligt, men tað eru nakrir framleiðarar, sum hava loysnir til tað. Serliga ein einføld skipan, sum ein kann hava við sær, kann vera eitt gott hugskot. Tað, sum ein skal minnast til er, at tað er nærleikin til mikrofonina sum gevur tað góðu ljoðgóðskuna. Trýstøkismikrofonir er eitt serligt slag av mikrofonum at leggja á borðið, og sum skal fanga alt ljóð kring borðið. Hetta vil fyri tey flestu rigga væl, um talan er um 4 til 6 persónar kring borðið. Eru fleiri til staðar, vil frástøðan til mikrofonina gera, at rúmklangur kemur í, og tað ger tað truplari at skilja tað, ið verður sagt. Univox P-CTC er ein flytbar hoyrnarlykkjuloysn, ið dekkar hendan tørvin. Ein annar framleiðari av líknandi skipan er týski Humantechnik. Mynd 67. Humantechnik modell LA-90 er eisini ein hoyrnarlykkjuloysn ið ein kann taka við sær. Hendan loysnin hevur eisini battarí sum kunnu løðast umframt mikrofon. 63

64 Hvør kann gera ætlan fyri og leggja inn hoyrnarlykkjuanlegg? Í flestu londum er tað krav, at elektrikarar skulu seta upp sterkstreymsanlegg, men ein hoyrnarlykkja er eitt veikstreymsanlegg, og tí kann hvør sum helst seta tað upp. Tað eru tí ongi krøv, sum siga, at ein góðkendur installatørur skal seta upp anleggið, men tað er ein fyrimunur um tann, ið skal seta upp anleggið hevur kunnleika um hoyrnarlykkjur ella hevur kunnleika um at seta upp ljóðútgerð. Veitarar av hoyrnarlykkjustyrkjarum hava bæði royndir og kunnleika, og kunnu geva ráð og vegleiðing um val av útgerð. Professjonell hjálp Vit hava áður nevnt, at yrkafólk eiga at seta upp størri hoyrnarlykkjur har tað er neyðugt við fasulykkju, tí hølið er so stórt (har báðir veggirnir eru minst 10 metrar langir). Hetta kann eisini vera neyðugt, har ein skal hava sergjørdar loysnir sum «stopp-lykkjan», ið verður sett upp móti einum palli ella líknandi. Veitarar av hoyrnarlykkjustyrkjarum hava ofta eitt yvirlit yvir, hvør hevur neyðuga kunnleikan og royndirnar í tínum øki, ella teir upplýsa og vegleiða tann, sum ynskir at gera alt ella ein part av uppsetingini sjálvur. IR-anlegg ein møguleiki í staðin fyri hoyrnarlykkju? Vit hoyra av og á, at eitt IR-anlegg er minst líka gott sum ein hoyrnarlykkja. Hetta kemur ofta frá teimum, sum skulu seta upp eina hoyrnarlykkju í hølum, har tað er krevjandi at seta upp, og ikki frá teimum sum brúka hoyritól. Vit hava eisini hoyrt, at tað bara er at brúka IR-anlegg í staðin fyri hoyrnarlykkju, um talan er um ov nógvan elektromagnetiskan larm í rúminum. Men IRmóttakarin er settur til eina hálslykkju eina hoyrnarlykkju til hvønn einstakan persón, so larmurin er har framvegis. Eitt IR-anlegg sendir ikki beinleiðis til hoyritólið sum hoyrnarlykkjan ger, men krevur, at húsaeigarin hevur ein móttakara til hvønn einasta brúkara, og tað krevur, at móttakararnir eru løddir og at tað eru nóg nógvir av teimum. Hetta merkir meira í innkeypsprísi, meira til logistikk og rakstrarkostnað fyri at halda anleggið koyrandi. 64

65 Ískoyti 65

66 Ískoyti 1: Ein stuttur minnislisti yvir, hvat má leggjast til rættis og takast hædd fyri 1. Kanna rúmið, har hoyrnarlykkjan skal vera er elektromagnetiskur larmur í rúminum? Kann hesin broytast ella má annað rúm veljast í staðin. a. Royndartól er neyðugt fyri at kunna gera hesa kanningina, men ein, sum brúkar hoyritól og kennir til nýtslu av hoyrnarlykkjum, kann geva nakrar áben dingar. Kanna alt rúmið og lat alt av elektriskari útgerð standa tendrað. 2. Er ein hoyrnarlykkja sett upp í grannarúminum við síðuna av ella í hæddini í erva ella í neðra? Um so er, at hesi anleggini kunnu koma til at verða brúkt samstundis, so má ein kanna aðrar møguleikar. 3. Er hátalaraanlegg við mikrofonum longu í rúminum? Kanna um mikrofonirnar eru av elektret/rýmils-slagnum og ikki dynamiskar. Um mikrofonirnar eru dynamiskar, er møguligt at brúka elektret/rýmils- mikrofinir til anleggið? Um ikki, so má ein partur av anlegginum skiftast út. a. Um hátalaraanleggið kann setast til eina hoyrnarlykkjuloysn, kanna um har er ein linjuútgongd (Line Out), sum kann setast til eitt fast støði. Tað hevur týdning, tá ein skal hava eina hoyrnarlykkju, sum hevur eitt rætt javnað støði. 4. Støddin á rúminum. Eru veggirnir í rúminum meira enn 10 metrar langir, umhugsa eina fasulykkju (eigur at vera sett upp av yrkafólki) ella umhugsa at leggja hoyrnarlykkjuna í einum parti av rúminum, har tú týðuliga merkir, hvar hoyrnarlykkjan er. a. Hoyrnarlykkjuøkið minkar miðskeiðis í rúminum, um rúmið er omanfyri markið, ið er nevnt omanfyri. Hetta markið kann vera lægri, um talan er um ein bygning úr betongi við nógvum jarni ella stáli í bygninginum. 5. Rokna út støddina á rúminum longd x breidd. Um rúmið hevur eina vídd, sum er til dømis 90 fermetrar, vel so ikki eina hoyrnarlykkju, sum er upp til 100 fermetrar, men legg eitt sindur afturat, og vel til dømis 150 ella 200 fermetrar. Hetta hevur serliga týdning um talan er um eitt høli við nógvum jarni ella stáli í bygninginum, ið minkar um hoyrnarlykkju víddina. Hetta kann minka um dekningsøki við eini helvt frá tí hægsta dekninginum. 66

67 6. Er møguligt at leggja hoyrnarlykkjuna framvið fótlistunum í rúminum? Annar møguleiki er at leggja hana longri uppi á bróstinum, møguliga í einum niðursøktum lofti, um ikki ov høgt er upp undir loftið. a. Við eini loftshædd, sum er undir 3 metrar, er tað í lagi at javna ein hoyrnarlykkjustyrkjara til rætta støðið. Í hesum førinum hevur tað týdning, at ein velur ein hoyrnarlykkjustyrkjara, ið er yvirdimensjoneraður til rúmviddina. 7. Aftaná at hava kannað punktini á hesum listanum, set teg í samband við helst fleiri veitarar fyri at fáa eitt tilboð, um hvat er neyðugt av útgerð. 67

68 Ískoyti 2: Kanna hvat er at finna á internetinum Internetið kann vera ein góð kelda til kunning, men tað loysir seg neyvan at keypa útgerð til eina hoyrnarlykkju umvegis internetið úr einum øðrum landi. Um tú skalt leita á enskum síðum, er gott at vita, hvørjum ein skal leita eftir: Hoyrnarlykkja kann á enskum netsíðum hava nøvn sum «audio current loop», «induction loop», «hearing loop» og «telecoil» sum tey mest vanligu. «Telecoil» er amerikanska navnið fyri móttakaran í hoyritólinum. Heitið «Assistive Listening» er eitt enskt felagsheiti fyri fleiri ymisk lurtihjálpartól. Mikrofonir Tá ein skal leita eftir mikrofonum, sum eru egnaðar til hoyrnarlykkjuanlegg, brúka helst enska heitið «condenser microphone for speech» (rýmilsmikrofon til talu). Tá talan er um tráðleysar loysnir, so kanst tú leggja afturat «wireless». Tráðleysar loysnir, sum tú fnnur á netinum, kunnu vera á frekvensum, ið ikki eru loyvdir her heima. Vanliga eru prísirnir á altjóða marknaðinum ikki nógv lægri enn her heima. Minst til at tollur, frakt, mvg og tollavgjøld koma afturat, og harafturat kann vera so sum so við ábyrgdarbindingini (garanti). Mikrofonframleiðarar Tað eru nógvir mikrofonframleiðarar at velja ímillum, men ikki allir hava líka gott úrval av mikrofnum, ið eru egnaðar til talu. AKG ( og Sennheiser ( eru millum teir størstu framleiðararnar í Evropa, men har eru nógvir aðrir sum til dømis Audio Technica, Audix, Beyerdynamic, ElectroVoice, Toa +++ Eini ráð eru at leita á netinum eftir: «micropone house of worship». Hetta eru mikrofonloysnir, sum passa til millum annað kirkjur. Minst til, at í summum londum er ikki vanligt við hoyrnarlykkjum í kirkjunum (til dømis í USA), og tað kemur fyri at tey vísa á dynamiskar mikrofonir. Á tøknilýsingini til nógvar mikrofinir stendur «cardioid». Hygg eftir Mynd 35 sum vísir rætningslýsingina fyri eina cardioid-mikrofon. 68

69 Ískoyti 3: Tilboð uppá útgerð Í Noregi eru tveir stórir veitarar av hoyrnarlykkjustyrkjarum: Univox frá svenska Bo Edin AB, sum í Noregi er umboða av Gewa a.s. ella framleiðaranum Enska fyritøkan Ampetronic er umboða av Scandec systemer a.s. ella framleiðaranum Hesir bávir veitararnir hava nógvan kunnleika og royndir, tá talan er um hoyrnarlykkjuloysnir; bið um ráð frá teimum og um prísir. Báðir framleiðararnir hava eisini tráðleysar mikrofonloysnir. Aðrir veitarar, sum kunnu hava áhuga eru: GN Resound a.s. hoyrnarlykkjustyrkjarar o.a. Oticon a.s. hoyrnarlykkjustyrkjarar o.a. Vestfold Audio a.s. ljóðanlegg, hoyrnarlykkjustyrkjarar o.a. + nógvir aðrir. Leita á alnetinum, har eru nógvir at finna. Fá tilboð um eina loysn Ger fyrst eitt yvirlit yvir, hvør tørvurin er hvat fyri slag av hoyrnarlykkjum og stødd á rúminum slag av mikrofonum. Skalt tú seta tað upp sjálvur, ella skalt tú hava yrkafólk at gera tað? Fá altíð tilboð frá meira enn EINUM veitara. Um talan er um meira krevjandi uppseting, met um tú skal fáa fatur á viðmælum um tey, sum skulu seta upp útgerðina. Góðkenning Um ein velur at lata eina fyritøku seta upp alt annleggið, so eigur ein góðkenning at vera við í tilboðnum og í prísinum. 69

70 Ískoyti 4: 70

71 71

72 Ískoyti 5: Um káplar, ísetingar og signaltillagingar í samband við uppseting av einum hoyrnarlykkjuanleggi. Tað eru nógvir ymsir hættir at seta saman eitt hoyrnarlykkjuanlegg, men ein góð regla er at halda seg til standardkáplar í staðin fyri at gera egnar káplar. XLR og Jack tøpp Til professjónella ljóðútgerð verða vanliga brúktir tveir ymsir tøppar XLR og 6,3 mm Jack. Myndin vísir ein lidnan kápil við Jack-tøppi í øðrum endanum og XLR tøppi (hann) í hinum endanum. Ein slíkur kápil kann til dømis passa til tráðleysar mikrofonir. Aftanfyri á hoyrnarlykkjustyrkjaranum er ofta ein XLR tøppur (hon). Tann vísti kápilin kann setast í eina ójavnaða útgongd (tí hon hevur en 2-polaðan Jack-tøpp), og sum vit síggja niðanfyri kann ein XLR-tøppur brúkast bæði til javnaðan og ójavnaðan útgang, við at tað verður gjørd ein umkopling í tøppinum (í einum av tøppunum). Sí mynd niðanfyri. (Mynd: Univox) Kápil við 2 XLR-tøppum Ein kápil við XLR-tøppi í báðum endum verður ofta brúktur til at javna signal. Eitt signal, sum verður flutt yvir til ein javnaðan inngang, vil hava betri vernd móti larmi, og tað kann hava týdning í samband við eitt hoyrnarlykkjuanlegg, sum í sær sjálvum kann halda gang, um kápilin er illa vardur, ella tá kápilin er langur. Royn at sleppa undan langum káplum Um vit hava ein langan signalkápil við linjusignali ella mikrofonsignali sum liggur í einum rúmi har hoyrnarlykkja er, so kann tað geva larm, við at hoyrnarlykkjan slær inn á signalkápilin. Longum signalkáplum sleppur ein undan um ein setur upp alt, ið hevur við hoyrnarlykkjuna at gera á einum stað, har signalkáplarnir gerast hampuliga stuttir. Dømi: At seta upp hoyrnarlykkjustyrkjaran aftast í rúminum og so at hava ein mikrofonkápil sum liggur gjøgnum alt rúmið, tað er ein sera vánalig loysn, og vil helst hava við sær trupulleikar. 72

73 Kápilgóðska Samstundis sum vit eiga at royna at sleppa undan longum káplum, so er eisini av týdningi, at allir signalkáplar eru vardir. Ein klænur vardur kápil vil vanliga vera verri, um ein hugsar um larm enn ein tjúkkri kápil, tí er best at velja ein kápil í góðari góðsku. Phono-kontaktir Phono-kontaktir er ein annar standardur, sum sjálvdan verður brúkt til professjónella útgerð, men sum er heilt vanligt at brúka til stereo-útgerð, sjónvarp o.s.fr. Myndin vísir ein standardkápil við phono- tøppum (svartir og reyðir) í eina endanum og mini-jack-tøppum (svartu niðast) í hinum endanum. Hetta er ein vanligur kápil at kopla seg frá einari farteldu og til ein hoyrnarlykkjustyrkjara. Tá hesir tøpparnr eru í nýtslu, vita vit, at teir hava nógv lægri signalstøði enn við XLR-tøppum. Tí mæla vit til, at ein ikki ger sergjørdar káplar við XLR/Jack og phono av øðrum enn teimum sum kenna til hetta. Standard litmerking til audiosignal er reytt og hvítt til høgru og vinstru rás, meðan gult er videosignal, appelsingult er talgilt signal, umframt fleiri onnur. Signalstøði Professjónell útgerð við Jack-tøppum og XLR-tøppum hava ofta eitt linjusignal á 0 db (0,775 V) sum er standard. XLR-tøppar verða eisini brúktir til mikrofonir, men tá er signalið munandi veikari í káplinum. Á hoyrnarlykkjustyrkjaranum kann vera at hann skal setast til «Line sesitivity» til linjusignalið ella «Microphone sensivity» til mikrofinina. Í samband við XLR-kontaktir kann ein renna seg í fantomspenning (ella fantommating) (á enskum Phantom Power). Nógvar mikrofonir mugu hava ein ávísan rakstrarspenning fyri at kunna rigga, og hesin spenningurin verður sendur gjøgnum signalkápilin. Á nógvum hoyrnarlykkjustyrkjarum kann ein síggja, at hetta verður nevnt, men tað skal vera sløkt um ein brúkar linjusignalið, men tendra um telefonin krevur tað. Mikrofonir, sum hava brúk fyri fantomspenningi, eru ofta rýmils- ella elektret mikrofonir. Nógvar mikrofonir sum verða brúktar professjonelt hava ein lítlan linjustyrkjara innbygdan fyri at sleppa undan trupulleikanum við larmi, tá kápilin gerst langur. Hesar hava brúk fyri fantomspenningi. 73

74 Ískoyti 6: Tilkoplingar og signaltillagingar á Univox PLS X1. Vit hava brúkt Univox PLS X1 í fleiri av dømunum, og orsøkin er at hendan útgavan umboðar tað vit hava av tilkoplingum og innstillingum á hoyrnarlykkjustyrkjaranum. Aftanfyri á PLS X1 síggja vit ovast í vinstra horni skrúvitilkopling til hoyrnarlykkjukápilin. Beint niðanfyri eru tær grønu raðklemmutilkoplingarnar til monitorhátalarar og leysu ljósábendararnar (ikki vanligt á hoyrnarlykkjustyrkjarum). Til høgru fyri hesar hava vit linjuútgongdina og linjuinngongdina uttan kenslujavnarar. Hesir verða vanliga brúktir tá fleiri hoyrnarlykkjustyrkjarar skulu bindast saman. Rætt innstilling av inngangi 1: Sum víst á myndini hevur inngongd 1 4 mikroslitlar til at seta rætt slag av signali og støði. Brúka eitt líti skrúviblað til at trýsta mikroslitilin upp ella niður. Flat/Speech er slitilin longst til vinstru. Hesin javnar frekvensgongdina og eigur at standa á «Flat» - slitil niður um talan er um tónleik sum hendan inngongdin skal brúkast til. Um hendan inngongdin skal brúkast til talu tá er okkara viðmæli at hann stendur í «Speech» - slitil upp. Line/Mic eru teir báðir næstu slitlarnir. Her verður avgjørt um tað er mikrofon sum skal setast til, ella um tað er eitt linjusignal sum frá einum móttakara av tráðleysum mikrofonum. Báðir slitlar skulu standa í somu støðu - upp fyri «Mic» - mikrofon ella niður fyri linjusignal. Phantom/OFF er næsta javning. Um ein mikrofon skal setast til, ið hevur brúk fyri einum rakstrarspenningini uppá 9 til 12 V frá styrkjaranum (elektret- og rýmilsmikrofonum), tá skal Phantom slitil niður setast frá. Annars skal hesin standa í «OFF» - slitil upp. Les nærlýsingina av mikrofonini, ið skal brúkast. Gev gætur: Mikrofonir sum hava brúk fyri meir fantomspenningi mugu hava eyka styrkjara. 74

75 Røtt innstilling av inngongd 2: Á myndini av inngongd 2 sæst at har eru 4 mikrofonslitlar til at stilla inn signalslag og støði, men tað er munur á samanborið við inngongd 1. Flat/Speech er sltilin longst til vinstru. Hesin javnar frekvensgongdina og eigur at standa á «Flat» slitil niður, um talan er um tónleik sum inngongdin skal brúkast til. Um inngongdin verður brúkt til talu verður viðmælt at seta hetta i «Speech» slitil upp Volt/OFF eru næstu 2 slitlarnir. Báðir slitlar eiga at setast í somu støðu, og tá slitilin er upp er hendan inngongdin ein standard linjuinngongd. Um báðir slitlarnir eru niðri tá kann eitt linjusignal uppá í mesta lagið 100 Volt setast til. (100 Volt linja verður gjarna brúkt í størri hølum við nógvum innibygdum hátalarum undi loftinum. Override/OFF er næsta javning. Um tað signalið ið verður sett í hesa inngongdina gevur trygdarboð til dømis eldávaring, kann hesin slitil setast í «Override» fyri at yvirstýra hini signalini (forrætt). Um hendan inngongdin skal virka sum vanligt skal slitilin verða upp. Om hann skal yvirstýra onnur signalir skal slitilin standa niðri. Hygg altíð í innleggingarvegleiðingina til tann hoyrnarlykkjustyrkjarin sum tú skalt brúka fyri at fáa neyvari at vita um staklutir knýttr til innstilling og signalstøðir. 75

76 Ískoyti 7: Viga upp ímóti ov nógvum metalli í rúminum Vit hava brúkt Univox PLS X1 í fleiri dømum, og skulu vísa hvussu møguleikin er at bøta fyri at ov nógv metall er í lofti,gólvi og veggum. Brynjing, útluftingarskipan og aðrir metalllutir vilja dempa hoyrnarlykkjuøkið, og serliga fyri teir hægstu frekvensirnar. Og tað eru hesir frekvensirnir sum hava týdning tá vit skulu kunna hoyra og skilja talu. Fyri at javna hetta, hevur Univox PLS-X1 ein «Parametric MLC» (MLC stendur fyri Metal Loss Correction). Aftaná góðkenningarmáting kann tað vísa seg at neyðugt er at javna frekvensgongdina. Við at skrúva «Parametric MLC» við klokkuni við einum lítlum skrúviblaði fæst betri ábeining, fyrst við at vendaranum í støðuni 2 k (niðasta kurvan á strikumyndini). Um ikki hetta er nokk, royn næsta frekvens 1 k og so víðari niðureftir til frekvensgongdin samsvarar krøvunum. Hetta eru javningar sum aftaná góðkenning ikki skulu nertast. Á øðrum hoyrnarlykkjustyrkjarum kann hendan funksjónin hava onnur nøvn og skal gjøgnumførast á annan hátt, ofta bara við eini einkultari javning. 76