Advokatskrivstovan Fr. Petersensgøta

Transkript

1 Advokatskrivstovan Fr. Petersensgøta Fr. Petersensgøta 9 Postboks Tórshavn Telefon: (298) Telefax: (298) Tórshavn, tann kj Oljufyrisitingin Debesartrøð att. Herálvur Joensen, stjóri 100 Tórshavn 1. Inngangur Eftir áheitan frá vinnumálastýrinum eru vit av oljufyrisitingini bidnir um at siga okkara hugsan um, hvør eigur tað vatn, ið vinnast kann úr undirgrundini. Sum tað skilst, eru fortreytirnar fyri fyrispurninginum stórt sæð tær somu, sum tá vit í 1992 fingu soljóðandi fyrispurning frá landsverkfrøðinginum: "Hvør eigur tað vatn, ið rennur úr Sumbiarbergholinum, og hvør hevur heimild at geva loyvi til nýtslu av vatninum?" Niðurstøðan í svarinum til landsverkfrøðingin tann 27. august 1992 var í stuttum tann, at meðan støðan mátti haldast at vera greið hvat omanávatni viðvíkir, at tað vóru jarðaeigararnir, ið átti rættin til tað vatnið, var ikki mett at vera stórvegis ivi um, at "ognarrætturin" til vatn, ið komið var fram á eitt nú í tunnlagerð, lá hjá tí almenna, helst umboðað av landsverkfrøðinginum, og at um talan skuldi verið um at givið loyvi til privatar at útvinna tílíkt vatn, mátti tað haldast, at tað var tað almenna, ið hevði heimild at geva tílík loyvi, og at jarðareigararnir ikki kundu seta seg ímóti hesum.

2 Hvat viðvíkti møguligum gjaldi fyri tílík loyvi varð hildið, at neyðugt var við serstakari lógarheimild fyri at kunna áleggja tílíkt gjald. Í svarinum varð kortini hvat ognarrættinum viðvíkir víst á tað fyrivarni, at landsverkfrøðingurin í eitt langt áramál hevur goldið fyri útvinning av gróti úr grótbrotum víða um landið, og at hetta møguliga kundi ávirka ognarrættin til vatnið, um rættarmál stóðst burturúr. Tann spurningurin, ið nú er reistur, er meira almennur og snýr seg ikki einans um vatn, ið tað almenna (landsverkfrøðingurin) er komin fram á undir tunnlaarbeiði Rættarstøðan í Danmark og Noregi Danmark Longu við lóg nr. 54 frá 31. mars 1926 "om vandforsyningsanlæg" vórðu rættindini hjá jarðareigarunum til grundvatn nógv avmarkað. Grein 1 í hesi lóg er soljóðandi: "Enhver grundejer er berettiget til at gøre brug af det grundvand, der kan indvindes på hans egen grund til brug i husholdningen, til landbrug, mindre næringsdrift eller anden almindelig anvendelse...". Samstundis verða í lógini ásettar gjøllar reglur um, hvør hevur avgerðarrætt, tá tað ræður um at útvinna vatn í størri mun enn til egið brúk, og hvussu hesar avgerðir skulu takast. I Við lóg nr. 337 frá 4. juli 1985 vórðu hesi rættindi enn meira avmarkað. Grein 18 í lógini er soljóðandi: "Grundvand og overfladevand må ikke indvindes uden tilladelse". Sambært grein 18 stk. 2 er kortini "enhver grundejer, hvis ejendom er beliggende udenfor et almindeligt vandforsyningsanlægs naturlige forsyningsområder... berettiget til at indvinde grundvand på egen grund til brug i husholdningen". Hóast hvørgin av hesum lógunum beinleiðis tekur støðu til "ognarrættin" til vatn (omaná- og undirgrundarvatn) er, soleiðis sum lógirnar eru orðaðar, lítið eftir av nøkrum veruligum ognarrætti hjá jarðareigarunum til vatn út um rættin at taka vatn av egnari grund til egið brúk. Í 1932 varð á fyrsta sinni í Danmark lóggivið um rættindi til ráevni í undirgrundini. Hóast tað hvørki í lógini sjálvari ella í viðmerkingunum er nøkur beinleiðis upprokning av, hvat skilst við "råstoffer" ber kortini til at halda av viðmerkingunum til lógina, at vatn ikki hevur verið mett at koma undir hetta heiti. Í inngangsorðunum til viðmerkingarnar verður víst á omanfyri nevndu lóg nr. 54 frá 31. mars 1926 "om vandforsyningsanlæg", har reglur um innvinning av vatni í undirgrundini eru gjøllari reguleraðar.

3 Noreg Vanliga uppfatanin í Noregi er, at jarðareigarin eigur rættin til vatnið, bæði omanávatn og grundvatn, sama hvussu djúpt farast skal eftir grundvatninum. Tað eru kortini teir, sum halda, at eisini hvat viðvíkir ognarrættinum til grundvatn, er eitt ávíst niðasta mark, har hesin rættur - eins og allur ognarrættur niðureftir - heldur uppat. Meðan ognarrætturin til áir og vøtn sambært Vassdragsloven liggur hjá eigarunum av áarbotninum, er rætturin til grundvatn ikki reguleraður í lóg í Noregi, og eg eri heldur ikki komin framá nakrar dómar, sum viðvíkja hesum viðurskiftum. Hin vegin eru fleiri dómar um rættindi jarðaeigara niðureftir, tá tað snýr seg um onnur viðurskifti, serliga tunnlaspreinging v.m. Mest umrøddi dómurin er ein hægstarættardómur frá 1959, har jarðareigarin fekk tildømt rættin til eina undirgrundarhøll á Askøy, sum týskarar høvdu sprongt út frá grannaognini. Høllin lá millum 7 og 14 metrar undir jørð. 3. Føroyska lógarverkið Í Føroyum eru tað serliga tvær lógir, ið hava áhuga: a) Lóg nr. 63 frá 1. apríl 1909 for Færøerne om vandledninger Forsøgan til hesa lógina er at finna í løgtingstíðindum frá 1907 síðu 185 (løgtingsmál XLVII Tilvejebringelse af drikkevandsledninger), har løgtingið eftir áheitan frá Oliver Effersøe ger uppskot til "lov for Færøerne om vandledninger". Í uppskotinum sjálvum og viðmerkingunum er fyrst og fremst røtt um, hvussu vatnveitingar kunnu fáast til vega á hentasta hátt. Tað tykist ikki beinleiðis at hava verið nakar spurningur frammi um ognarrættin til sjálvt vatnið. Í grein 1 í uppskotinum verður lóg nr. 69 frá 7. mai 1881 um ognartøku av lendi til vegir v.m. søgd eisini "at være anvendelig på plads til drikkevandsledninger, der lægges med rør". Sambært grein 2 skal ansast eftir, tá nýggjar vatnleiðingar verða lagdar úr á, har vatn er leitt frammanundan, at vatnið verður býtt á hóskandi hátt, soleiðis at eingin verður við sviðusoð. Ongastaðni er talan um endurgjald fyri vatnið sjálvt til jarðareigarar ella aðrar. Uppskotið varð samtykt við aðru viðgerð tann 20. september 1907 og síðan helst av amtmanninum sent til stjórnina. Í ríkisdagstíðindum fyri er til viðgerðar Lov for Færøerne om vandledninger. Í viðmerkingum til lógaruppskotið verður m.a. sagt, at løgtingið í "afvigte samling" hevur samtykt eitt uppskot, sum er tilevnað við grundarlag í norskari lóg frá Heldur ikki í viðmerkingunum

4 á ríkisdegnum er nakað principielt at finna um ognarrætt til vatn. Tað sær ikki út til, at nakar hevur tikið orðið, hvørki á fólkatingi ella landstingi í samband við viðgerð av uppskotinum, sum varð samtykt av ríkisdegnum og gjørdist til omanfyri nevndu lóg nr. 63 frá 1. apríl 1909 for Færøerne om vandledninger. Soleiðis sum lógin, ið framvegis er galdandi, er orðað, tykist kortini at vera lagt til grund í lógartekstinum, at "vedkommende grundbesidder" hevur havt ognarrættin til vatnið. Í grein 1 eru at finna so væl kend orð frá málbrúkinum um ognartøku sum "af hensyn til det almene vel" og "imod fuldstændig erstatning" um rættin til "vedkommende grundejer" at taka m.a. "vand", tá hetta er neyðugt til gerð av vatnleiðingum. Í grein 4 í lógini verður beinleiðis, tá tað snýr seg um ognartøku, víst til omanfyri nevndu lóg nr. 69 frá 7. mai b) Lóg nr. 169 frá 18. mai 1937 for Færøerne om benyttelse af indsøer og vandløb Upprunin til hesa lógina gongur heilt aftur til búnaðarnevndina "Den færøske landbokommision", ið læt álit frá sær í Í álitinum, ið vanliga verður nevnt Landbokommisionsbetænkningen, er á síðunum at finna "Udkast til lov for Færøernes om vands benyttelse m.m." við viðmerkingum. Grein 1 stk. 1 í hesum uppkasti, sum er einsljóðandi við grein 1 stk. 1 í galdandi lógini, og sum er av grundleggjandi týdningi í hesum sambandi er soljóðandi: "Hvor ikke særlige retsforhold, lov eller sædvane medfører afvigelse, har grundejeren som sådan rådighed over det vand, der findes i indsø, å eller mindre vandløb inden for ejendommens grænser." Hvørki útkastið ella galdandi lógin brúka nakrastaðir orðið "ognarrættur" ella líknandi orð um vatn. Í viðmerkingunum til grein 1 verður sagt á síðu 174: "Man har med flid undgået at bruge ordet "ejendomsret" til vand, idet man har villet undgå forskellig tvivl, der derved kunne opstå og har ment, at man ved at bruge ordet rådighed netop rammer, hvad det i en lov om vands benyttelse kommer an på, nemlig adgangen til at gøre sig vandet tjenligt." Hetta kundi verið tikið sum ein ábending um, at sambært hesi lógini er tað ikki "grundejeren som sådan", ið eigur tað vatn, ið finst á ogn hansara. Lógin sigur kortini einki um, hvør so skuldi átt tað, um nakar. Hin vegin er tó ivingasamt, um lógin kann tulkast á hendan hátt.

5 Sum tað sæst av omanfyrinevndu viðmerkingum hjá landbokommissióni, hava teir ikki viljað nýtt orðið ognarrætt fyri at sleppa undan ymiskum ivamálum og hava heldur ikki hildið tað verið neyðugt at brúka tað orðið, tá tað var brúk av vatninum, ið teir skuldu taka støðu til og lóggeva um. Tað skerst heldur ikki burtur, at 1937-lógin hevur í sær ávísar orðingar, sum heldur benda tann vegin, at eisini eftir hesi lógini eru tað jarðareigararnir, ið eiga omanávatnið. Fyrst er at nevna orðið "rådighed" í 1 stk. 1. Hevur tú ræðið á einum luti ella einari ogn uttan stórvegis skerjingar aðrar enn tær, sum fylgja av almennum reguleringum, kann tað eins væl verða sagt, at tú eigur nevndu ogn. Hetta svarar væl við orðatakið, sum man vera kent um allar Føroyar: "(Hann) eigur, ið brúkar". Tørvurin á einum formligum ognarrætti, og hugurin at útvega sær tílíkan ognarrætt var ikki størri í Føroyum í gamlar dagar, eins og í mongum øðrum samfeløgum um ta tíðina, enn tað, ið kravdist til at tryggja tær brúkið av lutinum. Sambært grein 1 stk. 3 kunnu jarðareigarar ikki seta seg ímóti, at konsessión verður givin til "vandkraftens udnyttelse til elektricitetsværk eller andre anlæg." Her er vert at leggja merki til, at hildið hevur verið neyðugt við lógarheimild at veita tílíkar konsessiónir. Tað kundi bent á, at uppfatanin hevur verið tann, at jarðareigararnir áttu í minsta lagi vatnorkuna, og tá hevði rættarstøðan verið reiðiliga løgin, um ter ikki eisini áttu vatnið sjálvt. Í grein 1 stk. 4 er ein endurgjaldsregla, ið minnir nakað um regluna frá 1932-lógini um ráevni í undirgrundini. Endaliga er vert at nevna grein 20, har ásett verður, at "det har sit forblivende... ved bestemmelserne i lov for Færøerne om vandledninger af 1. april 1909." Henda tilvísingin til 1909-lógina, har ognarrætturin til vatnið tykir munandi greiðari orðaður, kann lesast soleiðis, at 1937-lógin, ið beinleiðis einans regulerar "brúk av vatni" í aðrar mátar ikki hevur í hyggju at gera nakra avmarking í ognarrættinum til vatnið. Hetta er sjálvsagt ein tulking, sum ymiskar hugsanir kunnu vera um, men mær tykir, at hon ið hvussu er, ikki er óforsvarlig lógin var upprunaliga samtykt av løgtingininum í 1934 í stórt sæð sama líki, sum lógin fekk við endaligu samtyktina í ríkisdegnum (sí løgtingsmál nr. 73/1934 "vatnalóg fyri Føroyar").

6 Av tí at lógin varð viðgjørd á ríkisdegnum sum ein partur av tí stóra jarðareforminum, Lov om jordbrugets fremme, grandestævne, haugers styrelse og drift og hegn og markfred, var ikki serskilt orðaskifti um vatnlógina, og dugi eg ikki at finna nakað í viðgerðini á fólkatingi og landstingi, sum hava serstakan týdning fyri tulking av lógini. At enda skal vart verða gjørt vart við, at tað sambært grein 1 stk. 3 í 1937-lógini er vatnorkan, ið loyvi kann veitast til nýtslu av, og er tað eisini samsvarandi hesum, at SEV hevur fingið loyvi til nýtslu av vatnorkuni (kunngerð nr. 76 frá 5. oktober 1963). Grein 1 stk. 1 er soljóðandi: "Loyvishavarin hevur við teimum í loyvinum tilskilaðu avmarkingum rætt til nýtslu av vatnkraftini til el-megi..." Ognarrætturin til vatnið er sostatt framvegis hjá teimum, sum áttu tað, áðrenn orkan var tikin úr tí, helst hjá jarðareigarunum. c) Aðrar rættarkeldur? Eg havi ikki verið førur fyri at finna nakað í Færøsk bygderet hjá Bjørk um ognarrætt til vatn, men má viðganga, at høvi ikki hevur verið til at kanna nóg gjølla eftir. Bjørk er sum kunnugt reiðiliga torførur at finna runt í. Nevnast kann, at eg av tilvild eri kunnugur við tvey dømi, har áskoðanin tykist at vera tann, at tað eru jarðareigararnir, ið eiga vatnið. Annað førið er vatntøka hjá Runavíkar kommunu úr Toftavatni, har kommunan í 1978 gjørdi sáttmála við hagarnar um loyvi at taka vatn úr Tofta vatni móti ávísum árligum gjaldi. Hitt dømið er frá byrjan av 90-árunum, tá talan var um at taka vatn úr einari keldu á Strondum til útflutnings. Tá var leigusáttmáli gjørdur við jarðarráðið um neyðugt lendi, meðan avtala var gjørd við hagastýrini um rætt at taka vatnið og gjald. Haraftrat var loyvi útvegað frá SEV, hóast hetta neyvan hevði verið neyðugt jbr. tað, sum sagt er frammanfyri um rættin hjá SEV til vatnorkuna og ikki vatnið sjálvt. At enda kann verða nevnd tann drúgva mannagongdin, landsverkfrøðingurin hevur nýtt um rindan av endurgjaldi til hagarnar fyri gróttøku, ein mannagongd, ið mær kunnugt spurnartekin ongantíð hevur verið sett við.

7 Í hesum tykir ið hvussu er at liggja ein viðurkenning frá almennari síðu av, at jarðareigararnir eiga grótið undir jørð teirra, og tá liggur nær við at spyrja, hví teir so ikki eisini skuldu átt vatnið. Her eigur kortini at verða gjørt vart við, at so vítt kunnugt hevur ongantíð verið kravt ella goldið endurgjald til jarðareigarar fyri grót í samband við bergholsgerð. 4. Er mark fyri ognarrættinum niðureftir? Leggja vit til grund, soleiðis sum gjørt verður frammanfyri, at jarðareigararnir eiga omanávatnið, er næsti spurningur, um nakað mark er niðureftir fyri ognarrættinum. Mær kunnugt er hesin spurningur ikki viðgjørdur í føroyskari lóggávu, meðan nokk so fitt er gjørt burturúr hesum í Noregi, uttan at rættarstøðan tykist at vera endaliga avklárað. Teir ymisku møguleikarnir fyri einum marki niðureftir, ið oftast verða settir fram eru: - Ognarrætturin røkkur heilt niður til miðju jarðar - ognarrætturin røkkur so djúpt sum menniskjaligt virksemi kann náa - ognarrætturin røkkur so djúpt sum áhugamál jarðareigara røkka - hvussu langt ognarrætturin røkkur niðureftir kann vera ymiskt við atliti at, hvørjar partar av ognarrættinum tað snýr seg um. Ymiskt er, sum undirtøkan er við hesum ymisku sjónarmiðum, ið nevnd eru frammanfyri, og málið er sum sagt ikki loyst í Noregi, hvørki við lóggávu ella rættarvenju. Tó er í serlóggávu tikið støða til ávísar partar av ognarrættinum, og er hetta galdandi bæði í Noregi, Danmark og Føroyum. Her verður fyrst og fremst hugsað um ráevni í undirgrundini, sum t.d. olja, dýrir málmar og líknandi evni. Somuleiðis er rætturin at taka vatn reguleraður í lóggávu í flestu londum, bæði tá tað snýr seg um omanávatn og grundvatn, sí frammanfyri. Hóast ikki beinleiðis verður tikið støða til, hvør hevur formliga ognarrættin til vatnið, eru møguleikarnir at brúka vatn sjálvt á egnari grund so avmarkaðir, at til ber at halda, at ognarrætturin í roynd og veru er tikin frá jarðareigarunum. Sum frammanfyri nevnt eru fleiri dómar í Noregi, sum taka støðu til, hvør hevur rætt at skjóta tunnlar og hallir undir jørð. Heldur ikki á hesum øki er endalig avkláring í dómsvenju, men teir dómar, ið higartil eru sagdir, tykjast at byggja á, at ognarrætturin ið hvussu er gongur so mikið langt niður sum rímiligt er hjá jarðareigaranum at rokna við, at hann sjálvur hevði verið førur fyri at fingið pening burturúr.

8 Meðan bæði lóggáva, og helst eisini vanlig uppfatan Føroyum, má haldast at benda á, at ognarrætturin til omanávatnið er hjá jarðareigaranum, er spurningurin um grundvatnið reiðiliga óavkláraður. 5. Helst neyðugt við lóggávu Verður tað mett frá almennari síðu, at gagnnýting av undirgrundarvatni kann koma at gerast munandi inntøkukelda, og vil tað almenna leggja hesar innløgumøguleikar undir seg, er helst neyðugt við lóggávu. Ein trupulleiki við tílíkari lóggávu verður at áseta markið fyri ognarrættinum millum omanávatn og undirgrundarvatn, um so er at ikki verður farið so langt sum at leggja alt vatn undir tað almenna. Ein annar trupulleiki verður at loysa spurningin um møguligt endurgjald til jarðareigararnar. Sum frammanfyri nevnt hevur hesin spurningur bæði hvat viðvíkur rættinum til orkuna og rættinum til ráevni í undirgrundini verið loystur á tann hátt, at teir, ið hava gagnnýtt evnini, áðrenn lóggávan var sett í gildi, hava havt krav um endurgjald, meðan endurgjald sambært lóggávuni ikki skuldi veitast, tá tílík gagnnýting ikki var gjørd frammanundan. Ein annar møguleiki er sjálvsagt at lata spurningin verða verandi óavkláraðan, soleiðis at møgulig trætumál verða latin dómstólunum til avgerðar. Almenni áhugin hvat fíggjarliga partinum viðvíkir kann so verða loystur gjøgnum skatta- ella avgjaldslóggávuna, meðan onnur almenn áhugamál kunnu verða loyst gjøgnum eitt nú heilsu- og umhvørvislóggávuna. Við heilsan Halgir Winther Poulsen