Müəlliflər: Nüşabə Məmmədova Sevil Bəhrəmova

RОspuЛХТФКnın ümumtəhsil məktəblərinin 8-ci sinifləri üçün Həyat bilgisi dərslik komplekti Müəlliflər: Nüşabə Məmmədova Sevil Bəhrəmova BКФı: Şərq Qərb, 2015. Dərslik komplekti ilə ЛКğХı TQDK-вК НКбТХ oхmuş və açıq müzakirələrdə ЛТХНТrТХmТş qeydlər, iradlar və təkliflər əsкsınнк СКгırХКnmış YEKUN RƏВ 2

Yekun rəy aşağıdakı meyarlar əsasında formalaşmışdır: 1. Məгmunun ТşХənməsТ ЛКбımınНКn 2. Dil və вкгı üsхuлu ЛКбımınНКn 3. Dizayn və bədii tərtтлкt ЛКбımınНКn 4. TКpşırıqХКrın ОХmТ-mОtoНТФТ uвğunхuğu ЛКбımınНКn 5. Müəllim üçün metodik vəsait in (MMV-nin) məгmununun ТşХənməsi ЛКбımınНКn 1. Məгmunun ТşХənməsТ ЛКбımınНКn Dərslik komplekti dərslik və müəllim üçün metodik vəsaitdən ibarətdir. Dərslikdə 21 mövzu 4 tədris vahidində ( TəbiətdəФТ qкnunкuвğunхuqхкr, Cəmiyyət və dövlət, Mənim mənəvi dünyam, Təhlükəsiz və sкğхкm вкşк ) cəmləşdirilmişdir və 80 səhifədən ibarətdir. Dərslik komplektində verilmiş materiallar Təbiət və biz, Fərd və cəmiyyət, Mənəviyyat, SКğХКmХıq və təhlükəsizlik məzmun xətləri üzrə 11 əsas və 15 alt standartın reallaşdırılmasına yönəlmişdir. Burada tədris vahidlərinin və materialların sadədən mürəkkəbə doğru ardıcıllığı, əsasən, gözlənilmişdir. Tapşırıq və çalışmalarda yaradıcılıq, rəngarənglik qismən gözlənilmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, Təhsil Nazirliyinin rəsmi müraciətinə əsasən dərslik komplektinin qiymətləndirilməsi ilə bağlı Tələbə Qəbulu üzrə Dövlət Komissiyası tərəfindən hazırlanmış rəydə göstərilən irad və təkliflərin xeyli hissəsi bu nəşrdə nəzərə alınmışdır. Lakin bəzi iradlar olduğu kimi qalıb, əlavə və dəyişikliklər zamanı isə yeni səhvlərə yol verilmişdir. Bunlar aşağıdakılardır: Bəzi mövzular aid edildikləri alt standartdakı bilik və bacarıqların aşılanması üçün zəruri olan məlumatları əhatə etmir. Məsələn: a) 4.2.1 alt standartında nəzərdə tutulmuş bilik və bacarıqların ( Təhlükəsiz davranış qaydalarına əməl etdiyini konkret situasiyalarda nümayiş etdirir ) reallaşdırılması üçün TəbiətТn МКnХı təhlükələri sərlövhəli mövzu (D., səh. 68-70) təqdim olunmuşdur. Azərbaycan Respublikası Təhsil Problemləri İnstitutunun Azərbaycan 3

RОspuЛХТФКsının ümumtəhsil məktəbləri üçün həyat bilgisi fənni üzrə təhsil proqrкmı (ФurТФuХumu) (I-IX siniflər) sənədində bu alt standartın açılışı belə təsbit olunmuşdur: Məişətdə və ictimai yerlərdə Сansı təhlükələrlə üzləşə biləcəyini təsvir etməsi, bu zaman təhlükəsiг Нavranışları (ОlОktrikНən, kəsiмi, НОşiМi alətlərdən istifadə və s.) saнalaması, konkrоt situasiyalarda onları nümaвiş ОtНirməsi. Deməli, bu alt standartda təhlükəsiz davranış qaydaları dedikdə, elektrikdən, kəsтмт, НОşТМТ alətlərdən istifadə zamanı əməl edilməli olan təhlükəsizlik tədbirlərinin nəzərdə tutulduğu göstərilir. Təqdim olunmuş mövzuda isə söhbət ilan, əqrəb və hörümçək kimi zəhərli heyvanların insanlara törətdiyi təhlükələrdən gedir. Bunu əsaslandırmaq məqsədi ilə rəsmi dövlət sənədinə (şərhlərə) dəyişiklik edərək həmin anlayışların müəllim üçün metodik vəsaitin (MMV-nin) Məгmun stкnнкrtхкrı üгrə şərhlər cədvəlinə (səh. 7-10) ( MəТşətdə və ictimai yerlərdə СКnsı təhlükələrlə (ilan, hörümçək, əqrəb və s. СОвvКnХКrın törətdiyi təhlükələr) üzləşə biləcəyi ) fikrinin daxil edilməsi düzgün deyil. b) 4.2.2 alt standartının ( Konkret situasiyalarda yol hərəkəti qaydalarından istifadə edir ) reallaşdırılması üçün Yol hərəkətтnтn nтгкmхкnmкsı (D., səh. 71-74) sərlövhəli mövzu təqdim olunmuşdur. Azərbaycan Respublikası Təhsil Problemləri İnstitutunun AzərЛКвМКn RОspuЛХТФКsının ümumtəhsil məktəbləri üçün həyat bilgisi fənni üzrə təсsтх proqrкmı (ФurТФuХumu) (I-IX siniflər) sənədində bu alt standartda yol hərəkəti qaydaları dedikdə, işıqforda, yol nişanı olmayan yerlərdə, dəmiryol keçidlərində, liman və portlarda yol hərəkəti qaydalarından istifadə nəzərdə tutulduğu göstərilir. Lakin mövzuda bu yerlərdə yol hərəkəti qaydalarından istifadədən deyil, konkret olaraq velosipedçinin yolda hərəkət zamanı əməl etməli olduğu qaydalardan danışılır. Dəmiryol keçidi, liman və port anlayışlarından isə, ümumiyyətlə, istifadə olunmur. Deməli, bu komplektlə 4.2.1. və 4.2.2. alt standartlarında nəzərdə tutulmuş bilik və bacarıqların aşılanması mümkün deyil. Dərslikdəki bəzi mövzularda yarımçıqlıq var. Məsələn, Materiya maddə və sahə (səh. 6-10) sərlövhəli mövzuda maddələrin dörd halda mövcud olduğu bildirilir. Mətndə onlardan üçü haqqında (bərk, maye, qaz) bəhs olunsa da, dördüncü plazma halı barədə məlumat verilmişdir. Mövzuya plazma halı haqqında məlumatın əlavə edilməsi məqsədəuyğundur. 4

Dərslikdə xeyli həcmdə köçürmələr var. Məsələn: a) İnsКn СüquqХКrı mövzusu (səh. 28-30) demək olar ki, Beynəlxalq insan hüquqları adlı internet məqaləsindən 1 sözbəsöz köçürmədir. b) SığortК mövzusunun (səh. 37-39) xeyli hissəsi Wikipedia açıq ensiklopediyasının müvafiq məqaləsindən sözbəsöz köçürmədir 2. c) Münasibəti necə qururuq mövzusunun Xolerik, Fleqmatik və Melanxolik sərlövhəli hissələri (səh. 44-47) Wikipedia açıq ensiklopediyasının eyniadlı məqalələrindən köçürmədir. ç) Vəzifələrimiz və məsuliyyətimiz mövzusunun (səh. 50-52) 4-cü abzası http://kayzen.az/blog/ saytından sözbəsöz köçürmədir 3. d) Dini əxlaqi dəyərlər mövzusunun böyük hissəsi (səh. 56-60) professor Akif Abbasovun orta ixtisas məktəbləri üçün Milli əxlaq və ailə ОtТФКsı adlı dərsliyinin 20, 21, 22, 23, 24, 25-ci səhifələrindən sözbəsöz köçürmədir 4. Bu materiallar 8-ci sinif şagirdinin səviyyəsinə deyil, daha çox yuxarı yaş qrupu, ali məktəb tələbələri üçün nəzərdə tutula bilər. 8-ci sinif şagirdinin bu cür mətnləri tam dərk etməsi qeyri-mümkündür. MMV-nin 3-cü səhifəsində dərsliyin yaradılması zamanı бronoхoут КrНıМıХХığК əməх oхunнuğu iddia edilir. Lakin insan hüquqları ilə bağlı mövzular Beynəlxalq insan hüquqları günü (10 dekabr) ərəfəsində deyil, 7-ci həftəyə (oktyabrın ortalarına) düşür. Ümumi təhsil sistemində dərslik siyasəti sənədi (Maddə 3.1) dərsliklərdə yoxlanılması mümkün olan və səlahiyyətli mənbələrdən götürülmüş məlumatların öz əksini tapması şərtini qoyur. Amma dərslikdə mənbəyi məlum olmayan xeyli sayda düzgün olmayan məlumata yer verilmişdir ki, bu da şagirdlərə yanlış bilgilər aşılanmasına şərait yaradır. Məsələn: 1 http://kayzen.az/blog/int-huquq/9571/beyn%c9%99lxalq-insan-h%c3%bcquqlar%c4%b1.html 2 http://az.wikipedia.org/wiki/s%c4%b1%c4%9forta 3 http://kayzen.az/blog/law/10119/v%c9%99t%c9%99nda%c5%9flar%c4%b1n-v%c9%99zif%c9%99-v%c9%99- m%c9%99suliyy%c9%99tl%c9%99ri.html 4 Akif Abbasov. Milli əxlaq və Ailə etikası. Bakı: "Mütərcim", 2008, səh.20-25. 5

Səhifə 9. 1-ci abzasda Buг pкrхкsı, Нuг, qтвmətхт НКşХКr və metallar kristal bərk cisimlərdir cümləsi qüsurludur. Burada aнi şəraitdə ifadəsi qeyd edilməli və civə metalının adi şəraitdə maye halda olması nəzərə alınmalıdır. Səhifə 12. Sonuncu abzasda Günəş qкхкфtтфкnın mərkəzi ətrкпınнк 200 km/san sürətlə ПırХКnКrКq ЛТr tкm Нövrünü 230-270 milyon ilə tкmкmхквır cümləsindəki məlumatlar düzgün deyil. Belə ki, bu sahədə məlumatları daha mötəbər hesab olunan NASA-nın əldə etdiyi nəticələrə görə, həmin sürət orta hesabla 230 km/san., qalaktika ili isə müxtəlif qiymətləndirmələrə görə 225-250 milyon Yer ili təşkil edir 5. Səhifə 21. 3-cü abzasda ÖlkəmТгТn ТnФТşКПı НünвК ЛТrХТвТnə ТntОqrКsТвКnı sürətləndirdi. Bu isə AzərЛКвМКn RОspuЛХТФКsının BТrХəşmТş MТХХətlər TəşФТХКtı və AvropК ŞurКsı ФТmТ təşфтхкtхкrın üгv oхmкsınк şərктt вкrкtнı fikri düzgün deyil. Belə ki, Azərbaycan Respublikası BMT-nin üzvlüyünə 1992-ci il martın 2-də qəbul olunmuşdur. Həmin dövrdə ölkə nəinki inkişaf etməmişdi, hətta parçalanma təhlükəsi qarşısında idi. Həmçinin bu abzasda ÖlkəmТг ATƏT, AvropК ŞurКsı, AvropК İttТПКqı və digər təşфтхкtхкrхк вкnкşı, AvropКНК təhlükəsizliyin təmтn oхunmкsı sксəsində ən nüfuzlu təşфтхкt oхкn NATO ТХə əməфнкşхıq Оtməyə ЛКşХКНı cümləsində Avropada sözünün çıxarılması məqsədəuyğundur. Belə ki, NATO üzvü olan ABŞ və Kanada Şimali Amerikada, Türkiyə isə Asiyada yerləşir və NATO yalnız Avropada deyil, dünyada təhlükəsizliyin təmin edilməsi sahəsində ən nüfuzlu təşkilatdır. Səhifə 22. 1-ci abzasda AzərЛКвМКn RОspuЛХТФКsı ТХə NATO КrКsınНК məzmunlu tərəпнкşхığın əsкsı AгərЛКвМКn RОspuЛХТФКsının PrОгТНОntТ Мənab Heydər ƏХТвОvТn 4 mкв 1994-cü il tarixində Sülh naminə TərəПНКşХıq кərçivə Sənədi nтn ТmгКХКnmКsı ТХə ЛКşХКnНı cümləsində dövlətlər arasında məzmunsuz tərəfdaşlıq olmadığından məzmunlu sözünün çıxarılması tövsiyə edilir. Səhifə 36. Səhifənin sonunda verilmiş İnvestisiya gəlir və ya səmərə əldə etmək məqsədilə sкстлфкrхıq və digər fəaliyyət növləri obyektlərinə qoyulan maliyyə vəsaiti, habelə maddi sərvətlərdən ibarətdir cümləsi dəqiq deyil. Belə ki, investisiya gəlir (mənfəət) və ya sosial səmərə əldə etmək məqsədilə sahibkarlıq və 5 https://ru.wikipedia.org/wiki/%d0%a1%d0%be%d0%bb%d0%bd%d1%86%d0%b5 6

digər fəaliyyət növləri obyektlərinə qoyulan maliyyə vəsaitindən, habelə maddi və intellektual sərvətlərdən ibarətdir. 6 Səhifə 48. İnsКnХКrКrКsı münкsтлətlər mövzusunda verilmiş cədvəldə insanların xüsusiyyətlərinin qruplaşdırılması zamanı Özünə münasibətə görə qrupunda yalnız mənfi xüsusiyyətlər (ХovğК, şöсrətpərəst, eqoist) sadalanmışdır. Burada insanın müsbət xüsusiyyətlərin də (öz ləyaqətini qoruma, özünə hörmət və s.) verilməsi tövsiyə edilir. Səhifə 55. 1-ci abzasda Dinə hörmətlə вкnкşкn PrОгТНОnt İХСКm ƏХТвОvТn təşəbbüsü ilə ölkəmizdə dini bayramlar da digər bayramlar səviyyəsində qeyd olunur fikri qüsurludur. Belə ki, ölkəmizdə dini bayramlar (Ramaгan Лaвramı və QurЛan Лaвramı) 27 oktyabr 1992-ci ildə qəbul edilmiş Azərbaycan Respublikasının bayramları haqqında Qanuna 7 uyğun olaraq qeyd olunur. Ümumi təhsil sistemində dərslik siyasəti sənədi (Maddə 3.1) dərsliklərdə dünyəvilik prinsiplərinə riayət edilməsi, НТnТ Квrıseçkilik təлхтğ edən fikirlərin oхmкmкsı şərtini qoyur. Lakin dərslikdə səhifə 58-də sonuncu abzasda peyğəmbərlərdən birinə münasibətdə pовğəmbərimiz ifadəsindən istifadə olunmuşdur. Halbuki dərslik rəsmi dövlət sənədi olmaqla, bütün dinlərə və peyğəmbərlərə münasibətdə eyni məsafədə durmalıdır. Bundan başqa, Məhəmməd peyğəmbərin adının yanında mətn boyu s.ə.s kimi dini terminologiyadan istifadə edilməsi (səh. 58-59) rəsmi dövlət sənədi olan dərsliyin yaradılması prinsiplərinə uyğun gəlmir. Səhifə 69. Sonuncu abzasda İХКn sкnмmкsı гкmкnı ТnsКnК tтллт вкrнım tədbirləri ilk saniyələrdən ЛКşХКвır cümləsi verilsə də, hansı yardımı göstərmək lazım olduğu qeyd edilməmişdir. Səhifə 70. Sonuncu abzasda əqrəblərə aid verilmiş Onlar quyruqda yerləşən nоştərlə sкnмнıqнк гəhər вкrквк Кбır cümləsinin Onlar qarınмığın sonunнa воrləşən nоştərlə sanмнıqнa гəhər вaraвa aбır kimi yazılması məqsədəuyğundur. Dərsliyin rus dilində olan variantında aşağıdakı qüsurlara rast gəlinir: 6 http://az.wikipedia.org/wiki/%c4%b0nvestisiya 7 http://www.legalacts.az/az/document/179/46723 7

Səhifə 6. Motivasiyada cümləsində əvəzinə yazılması məqsədəuyğundur. Səhifə 8. 2-ci abzasda, ё,, ё,, ё,,,,,, ;,,, ;,, cümləsində əvəzinə yazılmalıdır. Yenə həmin səhifədə 1-ci şəklin altında sözü kimi yazılmalıdır. Səhifə 9. Sonuncu abzasda ё,,, cümləsində əvəzinə yazılması məqsədəuyğundur. SəСТПə 11. Motivasiyada, -,,, ё,,,..- cümləsində О əvəzinə yazılmalıdır. Səhifə 12. 4-cü abzasda, ё cümləsində əvəzinə yazılması məqsədəuyğundur. Səhifə 13. 2-ci abzasda,, cümləsinin,, kimi yazılması məqsədəuyğundur. Səhifə 14. Motivasiyada,? cümləsində əvəzinə yazılmalıdır. 8

ВОnə СəmТn səстпəнə mövzunun izahında 1-ci abzasda cümləsində əvəzinə,, cümləsinin,, cümləsinin isə Э, kimi yazılması məqsədəuyğundur. Yenə həmin səhifədə sonuncu abzasda,,,,,. - cümləsində ifadəsi kimi yazılmalıdır. Səhifə 15. Mövzunun izahında 2-ci abzasda,,, cümləsinin,,, kimi yazılması tövsiyə edilir. Səhifə 16. 2-ci abzasda,,, cümləsinin,,, kimi yazılması məqsədəuyğundur. Səhifə 21. 1-ci abzasda, cümləsində əvəzinə yazılması məqsədəuyğundur. Həmçinin sözü kimi yazılmalıdır. 9

Yenə həmin səhifədə 3-cü abzasda cümləsinin kimi yazılması məqsədəuyğundur. Səhifə 23. Mövzunun izahında 1-ci abzasda,, cümləsinin У,, kimi yazılması məqsədəuyğundur. Yenə həmin səhifədə mövzunun izahında 2-ci abzasda,,.., cümləsinin,,.., kimi yazılması məqsədəuyğundur. Səhifə 26. 2-ci abzasda cümləsində əvəzinə yazılması məqsədəuyğundur. Səhifə 27. 2-ci abzasda cümləsinin K kimi yazılması məqsədəuyğundur. Səhifə 33. Sonuncu abzasda -, cümləsində sözü kimi yazılmalıdır. Səhifə 34. bölməsində? cümləsində sözü kimi yazılmalıdır. 10

SəСТПə 35. Mövzunun izahında 2-ci abzasda? cümləsinin? kimi yazılması məqsədəuyğundur. Səhifə 46. yarımbaşlığında,,, - cümləsində əvəzinə yazılmalıdır. Səhifə 48. Motivasiyada,, cümləsində əvəzinə yazılmalıdır. Səhifə 50. Motivasiyada, cümləsində sözü kimi yazılmalıdır. Səhifə 51. Mövzunun izahında 2-ci abzasda, cümləsində əvəzinə yazılması məqsədəuyğundur. Səhifə 53. Motivasiyada? cümləsində ifadəsinin Х kimi yazılması məqsədəuyğundur. Yenə həmin səhifədə Mövzunun izahında 3-cü abzasda,, cümləsi dərsliyin Azərbaycan dilində olan variantında verilməmişdir. Səhifə 55. 3-cü abzasda Э,, 1901, 300., cümləsində əvəzinə yazılmalıdır. Həmçinin bu cümlədən sozü çıxarılmalıdır. 1905-1- cümləsində isə ifadəsi kimi yazılmalıdır. 11

SəСТПə 64. yarımbaşlığında -, ё cümləsində əvəzinə yazılmalıdır. Həmçinin,,,,,,,, cümləsində əvəzinə yazılması məqsədəuyğundur. SəСТПə 69. 2-ci abzasda, 12 120,, 12 cümləsində əvəzinə yazılmalıdır. SəСТПə 70. 1-ci abzasda,, cümləsində ifadəsinin kimi yazılması məqsədəuyğundur. Yenə həmin səhifədə bölməsində 3-cü tapşırıqda, cümləsində əvəzinə yazılması məqsədəuyğundur. 2. Dil və вкгı üsхuлu ЛКбımınНКn Dərslik komplektindəki materiallarda dil qaydalarına əsasən əməl edilmişdir. Bununla yanaşı, dərslik komplektində dil, üslub, ifadə, eləcə də rəsmi sənədlərdən istifadə baxımından müəyyən qüsurlar var. Mətnlərin bir hissəsi orijinal və şagirdlərin yaş səviyyəsinə uyğun deyil. Belə mətnlər daha böyük yaş qrupları və yüksək təhsil pillələri üçün nəzərdə tutulduğundan, onların qavranılmasında müəyyən çətinliklər yaranacaq. Məsələn, 2.2.1 ( Əsas insan hüquqlarını fərqləndirir ) alt standartına görə, şagird ilin sonunda beynəlxalq və ölkə sənədlərində və qanunvericiliyində təsлтt oхunmuş əsas insan СüquqХКrını sкнкхкmкğı və şərh etməyi bacarmalıdır. Mövzu hüquqi terminlərlə bağlı olduğundan burada dil və üslub məsələlərinə xüsusi diqqət yetirilməli, mətn 12

mümkün qədər sadə olmalıdır. Lakin bununla bağlı təqdim olunmuş İnsКn СüquqХКrı mövzusu (səh. 28-31) mürəkkəb terminləri ehtiva edərək, 15 beynəlxalq Konvensiya, Bəyannamə, Akt və Xartiyadan bəhs olunur. Həm də bunların hamısının adbaad təqdim olunması nə pedaqoji baxımdan, nə də alt standartdakı bilik, bacarıq və dəyərlərin aşılanması baxımından düzgün deyil. Belə ki, verilən əsкs ТnsКn СüquqХКrı demək olar ki, bütövlükdə BMT-nin Ümumdünya insan hüquqları bəyannaməsi, Uşaq hüquqları Konvensiyası, eləcə də Azərbaycan Respublikasının müvafiq qanunlarında təsbit olunmuşdur. Mövzuda 8-ci sinif şagirdi (14-15 yaş) üçün daha aktual olan uşaq hüquqlarından və ölkə qanunvericiliyinə aid sənədlər haqqında isə, ümumiyyətlə, məlumat verilmir. Dərslikdə şagirdlər üçün yeni söz və terminlərin izahı verilməlidir. Lakin burada izaha ehtiyacı olan kifayət qədər yeni söz və termindən maddənin özlülüyü, asteroid, meteorid, komet, xartiya, konsepsiya və s. istifadə olunsa da, onların izahı verilməmişdir. Səhifə 53. Mövzunun 2-ci abzasında AzərЛКвМКnın Лu qəhrəmкn övхкнı vətənin КгКНХığı nкmтnə mübarizə aparmış, МКnХКrını Лu вoхнк qurлкn vоrmтşхər cümləsində övхкнı sözünün övlaнları kimi yazılması məqsədəuyğundur. Çünki bundan əvvəlki cümlədə bir neçə nəfərin adı sadalanır. Səhifə 57. 3-cü abzasda BТг ХКp ФТхТФ вкşхкrımıгнкn ЛöвüФХərdən, ata- КnКmıгНКn, müəllimlərimizdən, düz ol, Нoğru Сərəkət et, вкхкn НКnışmК, insanlara hörmət et, ЛКşqКХКrının СКqqını əlindən alma, darda olan insanlara kömək et, sтnтп вoхнкşхкrınк qкrşı НТqqətli ol və s. bu kimi əбхкqхı oхmкğımıгк xidmət edən sözlər ОşТНТrik cümləsində düz ol əvəzinə dürüst ol yazılması məqsədəuyğundur. Səhifə 64. 4-cü çərçivədə CYYX-yə QİкS, HОrpОs və s. bu kimi xəstəlikləri göstərmək olar cümləsinin CYYX-yə QİкS, HОpatit B, СОrpОs və s. bu kimi xəstəlikləri göstərmək olar kimi yazılması tövsiyə edilir. Səhifə 68. Mövzunun izahında 3-cü abzasda Hal-СКгırНК ТnsКnХКrın ТstТrКСət etdiyi ictimai yerlərdə: НКğХКrın ətəklərində, mоşələrdə, çay kənкrхкrınнк НКСК хoб sкхınır cümləsinin Hal-СaгırНa insanların istiraсət etməsi üçün məkanlar Нağların 13

ətəklərində, mоşələrdə, çay kənarlarınнa НaСa хoб salınır kimi yazılması məqsədəuyğundur. Yenə həmin səhifədə sonuncu abzasda Çünki ilan zəhərinin tərkibində əsəb sisteminə təsir göstərib iflicə səbəb olan, qкnнкфı qırmıгı qкn СüМОвrələrini, qan НКmКrının НТvКrХКrını pкrхкхквкrкq qкnsıгmквк səbəл oхкn, qкnın ХКбtКХКnmК qabiliyyətini azaldan və вк КrtırКn ПОrmОntХər vкrнır cümləsində əsəb sisteminə əvəzinə sinir sisteminə yazılması məqsədəuyğundur. Səhifə 69. 3-cü abzasda Ona görə də ilanlara, xüsusilə də zəhərli ilanlara 1,5 metr məsafədən Кrtıq вкбınхкşmкq təhlükəlidir cümləsində 1,5 metr məsafədən Кrtıq ifadəsinin 1,5 metrdən az məsafədə kimi yazılması məqsədəuyğundur. 3. Dizayn və bədii tərtтлкt ЛКбımınНКn Dərslik komplektinin üz qabığının tərtibatı dərsliyin məzmununa uyğundur. Rəsm və illüstrasiyaların mətnə uyğunluğu, ifadəliliyi, aydınlığı, mətnə görə şəkillərin uyğun yerləşdirilməsi qismən nəzərə alınmışdır. Bununla yanaşı, dərsliyin bədii tərtibatı və dizaynında bəzi qüsurlar var. Dərsliklərin qiymətləndirməsi meyarları nın 3.1 maddəsi dərsliklərdə rəsm və ТХХüstrКsТвКХКrın orтутnкххığı tələbini qoyur. Lakin burada orijinal rəsmlər demək olar ki, yox dərəcəsindədir. İstifadə olunmuş fotoşəkil və rəsmlər müxtəlif internet saytlarından götürülmüşdür, onların bir çoxu cəlbedici deyil, təqdimatlarında ciddi çatışmazlıqlar var: Səhifə 6. ArКşНırmК və müzakirə bölməsində verilmiş şəkillərdə əşyaların nədən hazırlanması sualına birmənalı cavab vermək mümkün deyil. Məsələn, şagird 1-ci şəkil üçün mis, bürünc, qıгıх, 2-ci şəkil üçün isə dəri, yun parça, sintetik parça cavablarını verə bilər. Ona görə də sualda nədən deyil, nələrdən sözündən istifadə edilməlidir. Burada 3-cü şəkil heç bir faydalı informasiya daşımadığından çıxarılması tövsiyə edilir. Çünki 8-ci sinif şagirdi MüxtəХТП otкqхкrнкфı tохоvтгorхкr vкsтtəsilə fərqli veriхтşхərə ЛКбmКğın mümфünхüвünün səbəbi nədir? sualına şəkilsiz də cavab (dalğa tогliklərinin fərqliliyinə görə) verə bilər. Səhifə 7. TopНКn КtıХКn mərmi nə üçün yer səthinə düşür? sualına aid şəkil düzgün seçilməmişdir. Belə ki, sual topa deyil, mərminin hərəkətinə aid olduğundan, 14

mərminin uçuş trayektoriyasının sxematik şəkilini vermək, həmçinin ona təsir edən fərqli qüvvələri isə oxlarla göstərmək tövsiyə edilir. Ümumiyyətlə, bu sualın dəyişdirilməsi tövsiyə edilir. Çünki tarix dərsliklərindən başqa, digərlərində silahlarla, hərblə bağlı materialların və sualların verilməsi psixoloji baxımdan düzgün hesab edilmir. Yenə həmin səhifədə Aвın ВОr ətrкпınнк, ВОrТn Günəş ətrкпınнк Сərəkətinin səbəbi nədir? sualına aid şəkildə Ayın orbiti yarımçıq verilmişdir, Yerin orbiti isə, ümumiyyətlə, görünmür. Burada hər iki orbit görünən sxemdən istifadə edilməlidir ki, şagird həm də onların hansı formada olduğu barədə düzgün təsəvvürə malik olsun. Səhifə 8. Civəli termometr şəkli tərsinə təsvir edilmişdir. Bu da şagirdin temperaturun qalxmasını, və ya düşməsini ayırd etməsində çaşqınlıq yaradır. Səhifə 11. Səhifənin sonundakı şəkillərin yerinin xronoloji ardıcıllığa görə verilməsi tövsiyə edilir. Səhifə 12. Şəkilin altında Nikola Kopernik yazılmışdır. Bu yazılışın hansı qaynağa uyğun olduğu məlum deyil. Belə ki, alimin adı doğma polyak dilində Mikołaj Kopernik kimi yazılır. Deməli, biz onu ya polyak dilində olduğu kimi, ya da dilimizdə tarixən formalaşdığı kimi Nikolay Kopernik formasında yazmalıyıq 8. Səhifə 38. Səhifənin əvvəlindəki şəkildə Amerika valyutasının əvəzinə Azərbaycan valyutasının şəklinin verilməsi məqsədəuyğundur. Səhifə 43. III tədris vahidinə aid şmustitulda istifadə edilmiş şəkil həmin bölmədə verilmiş materialların xarakterinə uyğun deyil. Səhifə 69. Səhifənin əvvəlində verilmiş şəkildə ilan sanki göydən asılıdır. Şəklin mənası da tam anlaşılmır. Səhifə 71. Birinci şəkildə işıqforun quraşdırıldığı yerdə piyadalar üçün keçid zolağı (zebr) təsvir olunmamışdır. Əgər burada yol kəsişməsi, piyada keçidi yoxdursa, onda işıqforun hansı məqsədlə verilməsi anlaşılmır. Səhifə 75. Şəkildə yanğınsöndürənlərin bəziləri maskalı, bəziləri maskasız verilmişdir. Həmçinin arxadakı yanğınsöndürənin əlindəki balona şlanq birləşdirildiyi 8 https://az.wikipedia.org/wiki/nikolay_kopernik 15

görünür. Belə yanğınsöndürmə avadanlığı olmur. Ümumiyyətlə, şəklin dəyişdirilməsi tövsiyə edilir. 4. TКpşırıqХКrın ОХmТ-mОtoНТФТ uвğunхuğu ЛКбımınНКn Verilmiş tapşırıqlarda şagirdlərin yaş səviyyəsinə uyğunluq qismən gözlənilmişdir. Dərslikdə ümumilikdə 130-dan artıq sual və tapışırıq verilmişdir ki, bunlardan 8-i təqdimat hazırlamaq, 5-i isə müəyyən mövzularla bağlı esse yazmaqla bağlıdır. Bundan başqa, şagird divar qəzeti hazırlamalı, ekoloji tarazlığın qorunması və bərpası ilə bağlı layihə təqdim etməli, müxtəlif sxemlər, qaydalar, siyahılar və s. tərtib etməli, cədvəllər doldurmalıdır. Tapşırıqların əksəriyyətinin açıq tipli olması da bura əlavə edilsə, cəmi 34 saat üçün nəzərdə tutulan dərslikdə şagirdin bu qədər yüklənməsi pedaqoji və təlimin humanistliyi baxımdan düzgün deyil. Halbuki burada Həyat bilgisi fənni üçün aktual olan tətbiqi və hərəki bacarıqlarla bağlı tapşırıqlar olduqca azdır. Digər tərəfdən isə, müqayisə üçün qeyd etdirmək lazımdır ki, 102 saat üçün nəzərdə tutulan Azərbaycan dili-8 dərsliyində cəmi 3 esse yazmaq tapşırığı verilmişdir. Səhifə 67. Suallar və tкpşırıqхкr bölməsində 1-ci tapşırığın şərtində Asifə ОХОФtrТФ mтşкrı ТХə КğКМ НoğramКq tкpşırıхmışнı cümləsi verilmişdir. Bu tapşırıq təhlükəsizlik baxımından 8-ci sinif şagirdinin yaş səviyyəsinə uyğun olmadığı üçün dəyişdirilməsi tövsiyə edilir. 5. Müəllim üçün metodik vəsait in (MMV-nin) məгmununun ТşХənməsТ ЛКбımınНКn Müəllim üçün metodik vəsait 80 səhifədən ibarətdir. Burada Dərslik komplekti СКqqınНК, VIII sinif Həyat bilgisi fənni üzrə məгmun stкnнкrtхкrı, Məzmun stкnнкrtхкrı üгrə şərhlər, Fənn üzrə məгmun stкnнкrtхкrının rокххкşmк Мədvəli, Həyat bilgisi fənninin tədrisində istifadə olunan təlim forma və üsuххкrı, ŞКРТrНХərin qruplara bölünməsт üsuххкrı, İХХТФ pхкnхкşнırmкnın КpКrıХmКsınК dair tövsiyələr, İХХТФ pхкnхкşнırmк nümunəsi, ŞКРТrН nктхтввətlərinin qiymətləndirilməsinə dair tövsiyələr, ŞКРТrНХərin öyrənmə tərzi, MövгuХКrın 16

gündəхтф pхкnхкşнırıхmкsınк НКТr nümunələr, İstТПКНə ОНТХmТş və müəllimin istifadə edə biləcəyi mənbələr, Mündəricat, hər tədris vahidi üzrə qiymətləndirmə vasitələrinə dair nümunələr verilmişdir. Vəsaitdə müəllimin tədris prosesində yararlanması və bilavasitə istifadə etməsi məqsədilə müəyyən həcmdə (29 səhifə) nəzəri və praktik material, həmçinin mövzuların gündəlik planlaşdırılması ilə bağlı materiallar (42 səhifə) verilmişdir. Lakin nəzəri materialların böyük hissəsi fənn kurikulumunda və əvvəlki siniflərin MMV-lərində artıq təqdim olunduğundan, burada verilməsi tövsiyə edilmir. Məsələn, Dərslik komplekti СКqqınНК (səh. 3-4), Həyat bilgisi fənninin tədrisində istifadə olunan təlim forma və üsuххкrı (səh. 12-17), eləcə də İХХТФ pхкnхкşнırmкnın КpКrıХmКsınК НКТr tövsiyələr sərlövhəli bölmələr (səh. 19-20) heç bir dəyişiklik edilmədən 7-ci sinif Həyat Bilgisi MMV-dən (səh. 3-4, 9-17) götürülmüşdür. MMV-də məzmun xətləri, əsas standartlar və alt standart səhifə 5 və 6-da təqdim olunduğu halda, Məгmun stкnнкrtхкrı üгrə şərhlər də, səhifə 7-10-da təkrar verilmişdir. Məгmun stкnнкrtхкrı üгrə şərhlər cədvəlinə (səh. 9) əsas standartlardan biri 3.2. (İnsan mənəviввatını formalaşнıran amillərə dair bilik və ЛaМarıqlar nümaвiş etdirir) əlavə edilməlidir. Təhsil Nazirliyinin Ümumi təhsil məktəblərində məktəbdaxili qiymətləndirmənin aparılmasına dair Müvəqqəti Təlimat ın 4.4 bəndinə görə kiçik summativ qiymətləndirmə (KSQ) hər təнrтs vкстнтnтn sonunнк, КХtı Сəftədən gec olmayaraq keçirilməlidir. Lakin MMV-də səhifə 11-də verilmiş Fənn üzrə məzmun stкnнкrtхкrının rокххкşmк Мədvəli ndə 2-ci KSQ-nin 7-ci həftədə, 5-ci KSQ-nin isə 8-ci həftədə keçirilməsi tövsiyə edilmişdir. Dərs nümunələrində Dərsin məqsədi əksər hallarda alt standartın mətni ilə tamamilə üst-üstə düşür. (Məsələn, səh. 42, 60, 61, 64, 68 və s.). Əgər bu iki anlayış eynidirsə, onda onların ayrı-ayrı verilməsinə ehtiyac yoxdur. Dərsin məqsədi dedikdə, reallaşdırılacaq alt standartın özündə ehtiva etdiyi xeyli sayda bilik, bacarıq və dəyərlərin konkretləşdirilməsi nəzərdə tutulur. Belə ki, alt standartların əhəmiyyətli hissəsinin reallaşması bir mövzu və ya bir dərslə məhdudlaşmır, məktəbdə, məktəbdən 17

kənarda aylarla, hətta illərlə davam edir. Ona görə də dərs nümunəsində bu həcmin konkret olaraq hansı hissəsinin aşılanacağı təsbit olunmalıdır. Dərsliklərin qiymətləndirilməsт mовкrхкrı sənədi əlavə vəsaitlərə (elektron resurslar, əyani vəsaitlər, xəritələr, sxemlər və s.) istiqamətləndirmə tələbi qoyur. Lakin dərslikdə mənbələrin və resursların təqdimolunma səviyyəsi qənaətbəxş deyil. Belə ki, vəsaitdə göstərilən ünvanların əksəriyyətinə daxil olmaq mümkün deyil. Ona görə də, resursun adının düzgün göstərilməsi tövsiyə edilir. MMV-də müəllimlər üçün tədris prosesində istifadə olunacaq heç bir əlavə material verilməmişdir. Ədəbiyyat siyahısının tərtibində qüsurlar var. Belə ki, əlifba sırası qaydasına əməl olunmamışdır. Komplektdə bəzi beynəlxalq aktlardan, eləcə də ayrı-ayrı normativ-hüquqi sənədlərdən böyük həcmdə iqtibaslar olsa da, onların adları siyahıya salınmamışdır ( İnsan Hüquqları haqqında Ümumi Bəyannamə, Yol hərəkəti haqqında Azərbaycan Respublikasının qanunu və s.) Səhifə 3. 4-cü abzasda Dərslikdə vоrтхmтş Лütün mövгuхкrнк stкnнкrtхкr realхкşнırıхmış, şкртrнхərтn вкş бüsusтввətləri nəzərə КХınmış, mövгuхкrın sкнə dildə və ХКФonТФ oхmкsı РöгХənТХmТşНТr cümləsindən belə başa düşülür ki, standartlar mövzularda reallaşır. Lakin dərslikdə verilmiş mövzular, MMV-dəki dərs nümunələri, tədris prosesindəki fəaliyyətlər hamısı birlikdə standartlarda təsbit olunmuş bilik, bacarıq və dəyərlərin son nəticədə subyektin şagirdin düşüncə və davranışlarında təzahürünə (rоallaşmasına) yönəlmişdir. Səhifə 11. Fənn üzrə məzmun stкnнкrtхкrının rокххкşmк cədvəli ndə fənlərarası inteqrasiya ilə bağlı verilmiş yönləndirmələrin əksəriyyəti düzgün aparılmamışdır. Məsələn, 2.3.1 alt standartına ( İstehsal infrastrukturlarına (maliyyə, vergi, sığorta) dair təqdimatlar hazırlayır ) aid Maliyyə, SığortК və Vergi mövzularının tədrisi zamanı Azərbaycan dili fənninin 1.1.1., 1.1.2. və 1.2.4. alt standartlarında (Suallar verməklə dinlədiyi fakt və hadisələr barədə özünün fikir və mülahizələrini dəqiqləşнirir. Dinlədiyi fikrin məntiqiliyini əsaslanнırır. Müzakirələrdə НОвilmiş müбtəlif mövqeli fikirləri ümumiləşнirir) nəzərdə tutulmuş bilik və bacarıqlardan istifadə olunması tövsiyə edilir. 18

Səhifə 42. EФoХoУТ tкrкгхığın qorunmкsı və bərpкsı mövzusu (D., səh. 17) ilə bağlı dərs nümunəsi cəmi 9 cümlədən ibarətdir. Lakin dərsin məqsədi ekoloji tarazlığın qorunması və bərpasına dair şagirdlərin öz fərdi düşüncələrini əks etdirən layihələrin hazırlanması olduğu halda, 3-cü cümlədə hər bir qrupun apardığı tədqiqatın nəticələrinin hesabat, müzakirə formasında ola biləcəyindən söhbət gedir. Səhifə 55. II tədris vahidi üzrə qiymətləndirmə vasitələrinə dair nümunələr də 5-ci test tapşırığı korrekt deyil. Belə ki, verilmiş bütün cavab bəndlərini düzgün cavab kimi qəbul etmək olar. Səhifə 57. II tədris vahidi üzrə qiymətləndirmə vasitələrinə dair nümunələr də 15-ci test tapşırığında A) bəndində SığortК СКqqınНК qanun qəbul ОНТХmТşНТr əvəzinə Sığorta fəaliyyəti СaqqınНa qanun qəлul ОНilmişНir yazılmalıdır. Səhifə 70 və 71. TəbiətТn МКnХı təhlükələri mövzusuna aid dərs nümunəsinin məqsədi İМtТmКТ воrхərdə təhlükəsтг НКvrКnış qквнкхкrınк əməх ОtНТвТnТ nümквтş etdirir kimi təsbit olunmuşdur. Lakin mövzuda ilan, hörümçək və əqrəblərin insan üçün törətdiyi təhlükələr haqqında məlumat verilir. Buradan isə bu təhlükəli heyvanların ictimai yerlərdə olması haqqında təsəvvür yaranır. Müəllim üçün metodik vəsaitin rus dilində olan variantında aşağıdakı qüsurlara rast gəlinir: Səhifə 44. I bölməsində 6-cı tapşırıqda? cümləsində əvəzinə yazılması məqsədəuyğundur. SəСТПə 65. III bölməsində də müəyyən qüsurlar var: - 1-ci tapşırığın şərtində cümləsində ifadəsinin kimi yazılması məqsədəuyğundur. Burada 4-cü bənddə əvəzinə yazılması məqsədəuyğundur. - 3-cü tapşırığın şərtində,,, 19

cümləsində əvəzinə yazılması tövsiyə edilir. - 4-cü tapşırıqda 5), 6) 7) əvəzinə 6) 7) 8) yazılması məqsədəuyğundur. - 5-ci tapşırıqda sözü səhvən 2 yerdə verilmişdir. 20