Hugað að klaustrinu í Þykkvabæ í Álftaveri eftir Þorkel Jóhannesson & Óttar Kjartansson Inngangur Klaustur er komið úr latínu, claustrum, og merkir nánast innilokaðan stað ætlaðan til tilbeiðslu. Klaustur eru ýmist munkaklaustur, munkasetur, eða nunnuklaustur, nunnusetur. Klaustur starfa samkvæmt meira eða minna fastmótuðum reglum, er oft bera nafn helgra manna, sem teljast upphafsmenn hlutaðeigandi reglna. Klaustur á Íslandi í katólskum sið (ca. 1000 og fram um miðja 16. öld) voru af tveimur þekktum reglum: Ágústínusarreglu og Benediktsreglu. Klausturreglur þessar voru kenndar við tvo helga menn: heilagan Ágústínus kirkjuföður (354-430) og heilagan Benedikt frá Núrsíu (480-543). Á Íslandi voru klaustur flest níu að tölu, fimm af reglu Ágústínusar og fjögur af reglu Benedikts. Elsta klaustrið var af reglu Benedikts, stofnað á Þingeyrum 1133. Næstelst var Ágústínusarklaustrið í Þykkvabæ í Álftaveri (stofnað 1168), en yngst var Ágústínusarklaustrið á Skriðu (stofnað 1493). Af þessum klaustrum voru tvö nunnuklaustur (á Kirkjubæ og Reynistað) og voru þau bæði af reglu Benedikts. Nunnuklaustur af reglu Ágústínusar voru vel þekkt erlendis. 1, 2 Klaustur af reglu Ágústínusar voru breytilegri en klaustur af reglu Benedikts. Það var þannig mjög á valdi forstöðumanns, ábóta eða príors, í hverju klaustri hver heildarmynd klausturstarfsins yrði. Í Ágústínusarklaustrunum voru ekki sjaldan prestvígðir munkar, kanokar (kanúkar), sem einnig gátu gegnt prestverkum utan klaustranna. Slík klaustur voru gjarnan nefnd kanokasetur. Kanokar voru einnig nefndir kórbræður. 1, 2 Þótt trúariðkun hafi vissulega jafnan tekið mestan tíma munka eða nunna með iðulegum tíðasöng (bænum og lofgjörð) og messuhaldi, iðjuðu þó klausturbúar jafnframt margt annað. Munkar unnu þannig ritstörf, sömdu eða þýddu helgirit eða önnur rit, og nunnur unnu merkar hannyrðir. Góðar heimildir eru um þessa iðju í íslenskum klaustrum eða a.m.k. í sumum þeirra. 3, 4 Má og vera, að íslensk klaustur hafi haft nokkra sérstöðu í þessu efni. Skólahald, bæði innri skóli fyrir klausturbúa og ytri skóli fyrir utanaðkomandi námsmenn, er vel þekkt í erlendum klaustrum, 1 en um þetta atriði eru fátæklegar heimildir úr íslenskum klaustrum nema helst yngsta klaustrinu á Skriðu. 2 Ótvírætt er, að lækningar voru stundaðar í erlendum klaustrum. 1 Heimildir um þetta virðast þó vera nær engar að því er tekur til íslenskra klaustra. Það er fyrst með brautryðjandastarfi Steinunnar Kristjánsdóttur við uppgröft og rannsóknir á Skriðuklaustri, að með sterkum líkum má ætla, að íslensk klaustur hafi einnig verið lækningastofnanir. 5, 6 Við fyrri skrif okkar um Kötlu, Álftaver og grennd 7 varð okkur ljóst, að í Þykkvabæ myndu vera fólgnar í jörð heillegar rústir af klaustrinu, sem þar var, að öðru leyti en því, að bæjarhús voru byggð á klausturrústunum. Í námunda við klaustrið er einnig áhugaverð tóft af útihúsi og fleiri rústastaðir. Í þeim pistli, sem á eftir fer, munum við leitast við að spá í sögu klaustursins: stofnun þess, staðsetningu, starfsemi og lok klausturlífs. Við munum einkum styðjast við nýleg skrif um kristni og klaustur svo og einnig til skýringar og samanburðar notast við upplýsingar frá fornleifarannsókn á Ágústínusarklaustrinu í Æbelholt á Sjálandi, sem stofnað var um líkt leyti og klaustrið í Þykkvabæ, og horfa til rannsókna Steinunnar Kristjánsdóttur á Ágústínusarklaustrinu á Skriðu. Að síðustu eru nokkur ályktunar- og lokaorð. Stofnun klaustursins - Þorlákur helgi Stofnun klausturs var dýrt fyrirtæki og ekki á færi annarra en auðmanna eða valdsmanna (kirkjuhöfðingja eða veraldlegra höfðingja). Þetta markast af þeim atriðum, sem á eftir greinir. Í þessu efni breytir engu, að klaustur gátu síðar orðið rík af jarðeignum, er menn
gáfu með sér eða sínum í klaustur eða lögðu með sér til þess að eyða þar ellidögunum (próventufólk). Klaustur, eins og tíðkuðust á Ísland, þurftu gott jarðnæði til fóðuröflunar handa nauðsynlegum kvikfénaði til þess að fæða klausturbúa, lærða sem leika. Ætla má, að óvígðir íbúar klaustranna, sem sáu um veraldlegan rekstur þeirra, hafi ekki verið færri en þeir vígðu. Þannig gat verið í einu klaustri allmargt manna. Byggingar klaustranna urðu að því best er vitað að vera samkvæmt fyrirmælum hlutaðeigandi klausturreglna. Klausturbyggingar hér á landi hafa verið úr timbri eða a.m.k. klausturkirkjurnar. 8 Rannsóknir á Ágústínusarklaustrum sýna, að aðalbyggingar klaustranna mynduðu ferhyrning utan um klausturgarð og var klausturkirkjan á eina hlið ferhyrningsins. Var gjarnan neysluvatnsbrunnur í klausturgarðinum eða í kirkjunni. Þetta átti m.a. við klaustrin í Æbelholt og Skriðu. Þessi klaustur voru á tveimur hæðum og klaustrið í Skriðu var 1200 m 2 að grunnfleti. 1, 5 Hvernig þessu var í upphafi nákvæmlega farið í Þykkvabæ er óvíst, en nær öll skjöl um klaustrið hafa glatast. 9 Ef til vill hefur klausturbygging þar verið auðvelduð vegna mikils aðgengis að rekaviði. 7 Kanokar af reglu Ágústínusar höguðu oft mataræði sínu af skynsemi þrátt fyrir miklar föstur. Þeir fengu gjarnan kjöt þrjá daga í viku, en fisk egg og ost hina daga vikunnar. Brauð og grautar voru samt aðalréttirnir og því næst fiskur, mjólk og mjólkurvörur. 1 Á klaustrum eins og Þykkvabæjarklaustri hefur því þurft að halda mikinn mjólkurpening, bæði nautgripi og sauðfé, til þess að standa undir tilbúningi á mjólkurmat og kjötframleiðslu. Árið 1340 átti Þykkvabæjarklaustur þannig nær 250 kýr og 84 geldneyti, en sauðfé var 410 og hross 53. 2 Er því augljóst, að þar hefur verið mikil mjólkurframleiðsla og fallið til mikið kjöt. Ætla má, að kornrækt hafi verið stunduð í Álftaveri á fyrri tíð. Þá hefur það verið til kosta, að mikið melapláss er á sandinum og melkornið var haft til manneldis. 7 Bæði skráðar heimildir 9 og munnleg sögn (sögn bræðranna í Norðurhjáleigu) eru því til stuðnings, að sofnhús (hús til þess að þurrka melkorn) hafi forðum verið á staðnum. Súlan á klausturhólnum Myndin sýnir annan höfunda (Ó.K.) vinsta megin við súluna. Hinum megin eru bræðurnir í Norðurhjáleigu; Júlíus og Böðvar Jónssynir Gíslasonar alþingismanns í Norðurhjáleigu. Þeir bræður hafa alið allan sinn aldur í Álftaveri og eru aðalheimildamenn höfunda um staðfræði á klaustursvæðinu og í grennd. (Ljósm. Þorkell Jóhannesson, í ágúst 2006.) Sá auðmaður, sem stóð að stofnun Þykkvabæjarklausturs, hét Þorkell Geirason. Hann var við aldur og átti enga lífserfingja, en hafði skipt nokkuð af auðnum meðal frænda sinna. Í 7. kafla Þorláks sögu segir, að hann hafi lýst því yfir: "Að hann vildi Krist kjósa og hans helga menn sér til erfingja alls þess fjár er þá var eptir, ok vildi reisa kanokasetur í Þykkvabæ". 10 Hann fór þess á leit við Þorlák Þórhallsson (1133-1193), sem þá var prestur í Kirkjubæ og síðar biskup í Skálholti (1178 og til dauðadags), að 10, 11 stofna til kanokaseturs í Þykkvabæ. Þetta var 1168 eins og áður getur. Vegna helgi sinnar, sem á eftir er nefnd, er Þorlákur oft nefndur Þorlákur helgi. Þorlákur hafði ungur numið í Odda og tekið prestvígslu á ungum aldri. Honum var gott til fjár og gat farið til sex ára náms í París og síðar í Lincoln á Englandi. Á vinstri bakka Signu voru í þá daga tvö þekkt klaustur. Var annað klaustur heilags Viktors, en Hugað að klaustrinu í Þykkvabæ í Álftaveri 2
hitt klaustur heilagrar Genóvefu, sem var verndardýrlingur Parísar. 1 Við klaustur þessi voru þekktir skólar. Verulegar líkur eru á því að Þorlákur helgi hafi numið í Viktorsklaustri. Þar var kanokasetur af reglu Ágústínusar, sem hélt í heiðri mun strangari reglur um föstur, mataræði og bænahald en algengt var í Ágústínusarklaustrum. Líkur eru og til 10, 11 þess, að hann hafi sett kanokasetur í Þykkvabæ með fyrirmynd í Viktorsklaustri. Í 12. kafla sögu Þorláks helga segir, að hann hafi haldið siðum kanoka í nær öllu eftir að hann varð biskup, bæði í klæðabúnaði, vökum, föstum og bænahaldi. Í 16. kafla er sagt, að hann neytti svo lítillar fæðu, að ótta slær greinilega í brjóst söguritara um heilsufar biskups. Í sama kafla kemur fram, að hann hafi aldrei verið: "... allvel heill í sínum byskupsdómi". Í 18. kafla segir svo frá andláti Þorláks helga eftir allöng veikindi. Þar segir m.a.: "Mörg sár höfðu fallið á líkama hans, stór og smá, en öll váru gróin þegar hann var andaður, ok fannst öllum hér mikit um..." Græðsla sáranna eftir andlátið telst til jarteina, kraftaverka, og kringum Þorlák urðu væntanlega fleiri kraftaverk, sérstaklega í lækningaskyni, en nokkurn Íslending annan. Um það vitnar saga hans og jarteinabækur. Þetta leiddi til þess, að eftirmaður Þorláks á biskupsstóli, Páll Jónsson, leyfði landsmönnum að heita á hann sem helgan mann. Helgiferill Þorláks náði svo hæstum hæðum, þegar Jóhannes Páll, páfi, lýsti hann verndardýrling Íslands 1984. 12 Komst Þorlákur við það í samfélag heilagra. - Það er svo enn opið rannsóknarefni hvers vegna helgi safnaðist á suma kirkjunnar menn, en ekki aðra! Klaustrið í Æbelholt telst vera stofnað 1175. Fyrsti ábótinn, heilagur Vilhjálmur (ca.1127-1203), var samtímamaður Þorláks helga og var menntaður og uppalinn í Ágústínusarklaustrunum í París. Hann setti klaustur í Æbelholt, sem gæti hafa verið með líku sniði og eftir sömu fyrirmynd og klaustrið í Þykkvabæ. Vilhjálmur hélt sig við strangar föstur og nánast svelti. Um hann segir: "Vilhelm har i virkeligheden etableret en slags "sultestrejke" og opretholdt livet paa en saavel i kalorie- som vitaminmæssig henseende aldeles utilfredsstillende kost". Þegar hann dó var hann alsettur sárum "frá iljum að hvirfli, svo að hvergi heilt var". Höfundur bendir á, að sjúkdómsmyndin minni á alvarlegan skort á A, B og C vítamínum. 1 Skyldu þessir helgu menn, Þorlákur og Vilhjálmur, virkilega hafa fórnað sér svo mjög við guðsdýrkun, með vökum og svelti, að þeir hafi beinlínis kallað yfir sig hrörnun og sjúkdóm? Vökur og svelti voru augljóslega liður í helgi þessarra manna, en ætli okkur þætti nú ekki slík sjálfpínsl fremur varða bannsetningu en helgi! Líkri sjúkdómsmynd og fylgdi þeim Þorláki og Vilhjálmi í dauðann er raunar lýst í Hungurvöku hjá Klængi biskupi, forvera Þorláks helga á biskupsstóli, í banalegu hans. Staðsetning klaustursins - Nauðsyn ríkulegs vatns. Ágústínusarklaustur (og sennilega fleiri klaustur) voru staðsett við vötn eða vatnsföll: "For at klare klostrenes industrielle og hygiejniske behov, anlagde man altid klostrene i vandrige egner umiddelbart op til söer, aaer og floder og anvendte vandet herfra dels til drivkraft for klostermöllerne og dels til gennemskylning af necessariernes dræn". 1 Í samræmi við þetta var Ágústínusarklaustrið í Æbelholt byggt á hólma, sem umlukinn var vatni eða vatnsrásum (að verulegu leyti manngerðar) á allar hliðar. 1 - Necessarium (lat.) þýðir eiginlega það, sem er nauðsynlegt, en er hér látið merkja náðhús eða salerni. Í þessari merkingu felst því það, að þetta væri sá staður, er menn leystu sína nauðþurft (sbr. á dönsku "at forrette sin nödtörft"). Af ofangreindri tilvitnun má ráða, að vatn hafi verið notað í klaustrunum til þess að knýja kornmyllur. Var það vel þekkt notkun rennandi vatns. Meiri athygli og spurn vekur, að ríkulegt vatn hafi þurft til þess að skola í gegn rásir frá náðhúsum klaustranna. Skýringin á þessu fyrirbæri er sú, að munkarnir voru reglubundið "hreinsaðir út" með hægðalosun ásamt því, að þeim var tekið blóð (blóðtökur voru fimm sinnum á ári). Hægðalosun og blóðtökur voru og veigamiklar læknisaðgerðir gegn sjúkdómum sam- Hugað að klaustrinu í Þykkvabæ í Álftaveri 3
kvæmt forskriftum svokallaðs Salernóskóla (kenndur við klaustrið í Salernó á Ítalíu), sem ríkjandi var í læknisfræði frá 9. öld og fram eftir miðöldum. Það vekur athygli, að í klaustrum voru mismunandi "náðhúsatýpur" og náðhúsin voru þannig af mismunandi gerð og stærð. 1 Undirstrikar það með öðru, hve nauðsynleg náðhús voru talin í klaustrum og það í þeim mæli, að okkur, sem nú erum á dögum, gengur treglega að skilja. Munkar á náðhúsi Skopleg mynd af tveimur munkum á dæmigerðu náðhúsi klausturs. Sá eldri er brosleitur með safamikla sögu á hraðbergi að því er virðist, sem hinn yngri, hvirfilrakaður (með tonsúru) að hætti kanoka, hlustar á með mæðu- og spurnarsvip. Trúlega hefur hinn gamli ekki verið að brýna hinn yngri til meiri guðrækni þá stundina. (Tekið eftir tímaritinu Skalk Nyt om gammelt, nr. 6, 1989.) Norðan við kirkjuna í Þykkvabæ, en hún stendur í miðjum kirkjugarði og var reist 1864, er stór grasigróinn, lágur og jafnframt mjög ávalur og ílangur hóll, sem að allra dómi er sá staður, þar sem klaustrið stóð áður. Efst á hólnum er stuðlabergssúla, sem á stendur: "Til minja um klaustrið í Þykkvabæ 1168-1550" og Kristján Eldjárn hafði forgöngu um að reisa árið 1958. Á þessum stað stóð síðan bærinn í Þykkvabæ lengi og allt fram undir miðja 20. öld. Undir lok nítjándu aldar var þarna tvíbýli, austur- og vesturbær. Bræður tveir, Jón Brynjólfsson (1861-1948) og Oddur Brynjólfsson (1867-1949) bjuggu þar, hvor á sínum hluta. Um þetta leyti færði Oddur vesturbæinn nokkurn spöl til norðurs yfir á svonefnda Sauðsvallarskák, þar sem hann stendur enn. Austurbærinn lagðist hins vegar af árið og var rifinn. Tættur húsanna voru jafnaðar út og núverandi bæjarhóll myndaður. Svæðið kringum bæjarhólinn (klausturhólinn) og kirkjuna var allt mjög blautt fyrrum og voru áveituengjar þar á síðustu öld. Síðar var tekið til við að þurrka landið með framræslu. Bræðurnir í Norðurhjáleigu muna þannig eftir miklum vatnsaga í kirkjugarðinum, sem var til mikils óhagræðis við greftranir. Því ástandi lauk endanlega með rækilegri framræslu árið 1989. Stækkun út úr loftmynd frá 1957 af næsta umhverfi klaustursins (sjá mynd) sýnir að mikið votlendi var allt umhverfis staðinn að kalla. Tveir lækir streymdu meðfram kirkjugarðinum og klausturhólnum, sinn hvoru megin: Annar þeirra rann austur með hólnum að norðanverðu (Þvottalækur). Uppspretta hans var í svonefndum Solveigarpytti, nyrst á votlendissvæðinu. Hinn lækurinn (Ranalækur) rann til austurs úr svokallaðri Vítismýri sunnan kirkjugarðsins. Upp úr Vítismýri rísa tveir hólar. Á þeim stærri eru vallgrónar rústir af húsum sem nefnast Nunnutættur. Þarna á að hafa verið gististaður nunna frá Kirkjubæ í heimsókn í Þykkvabæ og þangað átti ekki að hafa verið greiðlega komist nema eftir lausri göngubrú. Það fylgir enn fremur sögunni, að brúin hafi verið höfð uppi á nóttunni! Fleiri örnefni eru í næstu grennd, sem minna á að þarna var vatn eða bleyta (Kúatjörn, Gulltunnupyttur, Púki (fúamýri) og Klausturleirur). Loks eru til eldri skráðar heimildir, sem taka af öll tvímæli um, að klausturstæðið hafi verið umlukið díkjum og svæðið allt verið mjög blautt. 13, 14 Nú er þetta svæði allt framræst og þurrt. Af framansögðu er nokkuð ljóst, að klaustrið í Þykkvabæ hefur verið staðsett mjög ámóta og greinir um önnur klaustur af reglu Ágústínusar. Hvað með klaustrið í Skriðu? Steinunn Kristjánsdóttir bendir á að mikið hafi verið framræst og þurrkað á klausturstæðinu á Skriðu. Því sé ljóst, að þar hafi áður verið miklu meira vatn og engan veginn sé útilokað, að klaustrið hafi einnig verið staðsett við rennandi vatn eins og önnur Ágústínusarklaustur. 15 Hugað að klaustrinu í Þykkvabæ í Álftaveri 4
Votlendið fyrrum umhverfis Þykkvabæjarklaustur Myndin sýnir kirkjuna (1) og Klausturhólinn (2) og næstu grennd. Greina má Solveigarpytt (3) og Þvottalæk (4), sem frá honum rann, og Ranalæk (5), sem kom úr Vítismýri (6) og Nunnutættur (7) úti í mýrinni. Þá má sjá Kúatjörn (8), Gulltunnupytt (9), fúamýrina Púka (10) og Klausturleirur (11), sem virðast hafa verið undir vatni á myndinni. Nr. 12 á myndinni er áveitugarður, sem einnig var jarðbrú að fara eftir, (Tekið eftir loftmynd 1957. Myndin var hugsanlega tekin snemmsumars, eftir að vatni hafði verið hleypt á). Starfsemi - Guðrækni og önnur verk Guðrækni felur í sér að auðsýna guði sínum lotningu með ástundun trúariðkana (tíðasöng, bænum, messuhaldi eða öðru). Munkar (og nunnur) gerðu þetta til hins ýtrasta með iðulegum bænum og lofgjörð allt að því átta sinnum á sólarhring. Tilgangur þessa var sá, að bænir og lofgjörð stigju upp til guðs eins samfellt og auðið væri daga sem nætur. 1, 4 Klaustur voru lokaður menningarheimur og voru eins og ríki í ríkinu, þar sem ábótinn (abbadísin) réð einn öllu. Klausturbúar skyldu þannig samkvæmt ákvæðum Ágústínusarreglunnar hlýða honum sem föður. Algengt var, að í hverju Ágústínusarklaustri væru 13 kanokar, en þeir voru allt að því 25 í klaustrinu í Æbelholt, sem var stærsta kanokasetur á Norðurlöndum. 1 Árið 1403 voru einmitt 13 kanokar í Þykkvabæjarklaustri og voru þá hvergi fleiri í klaustri hér á landi nema í Kirkjubæ. Þar voru 14 nunnur. 2 Að öðru jöfnu bendir þetta til þess, að á þeim tíma hafi trúarlíf verið blómlegt í skaftfellsku klaustrunum. Guðrækni með þeim ákafahætti og höfð var frammi í klaustrunum sýnist geta hafa verið meira en fullt starf venjulegu heilbrigðu fólki. Í samræmi við það álit er, að í klaustrunum hafi verið sérstakir vökumenn til þess að vekja munkana til óttutíða, þegar Hugað að klaustrinu í Þykkvabæ í Álftaveri 5
svefn flestra er í hámarki, og jafnvel sækja þá til tíðasöngs sofandi á náðhúsinu! 1, 4 Það má enn fremur velta fyrir sér, hvert hafi í raun verið heilbrigðisástand munka, sem með þessum hætti iðkuðu guðstrú sína linnulítið daga sem nætur, þar eð þeir urðu í að minnsta kosti mörgum Ágústínusarklaustrum að þola föstur (ein máltíð á dag) í allt að því 175 daga á ári og auk þess blóðtökur fimm sinnum á ári. 1 Má því undrast, að munkar, sem svo var að búið, skyldu hafa haft þrek og úthald til annarra verka umfram það eitt að lofa guð. Að slík verk voru þó unnin af klausturbúum, skýrist væntanlega af því, að þau voru mörg talin guði þókanleg. Meðal þessa eru góðverk á borð við að hýsa aldna eða hygla vesölum og hjúkra eða lækna sjúka. Hitt vekur meiri athygli, að ábótum klaustranna skyldi við slíkar aðstæður einnig takast að halda úti skólum og lærðum mönnum í munkastétt að sinna bókmenntastörfum. Talið hefur verið að vísu, að munkar í Ágústínusarklaustrum hefðu haft rýmri tíma til ýmissa hjáverka en aðrir munkar, og voru einkum ábótar þeirra orðaðir við kennslu. 2 Eins og á eftir ræðir átti þetta að minnsta kosti við einn frægan ábóta í Þykkvabæjarklaustri, en bæði hann og aðrir kanokar þar unnu merkileg afrek í bókmenntum. Mikill gestagangur hefur verið í klaustrunum ef að líkum lætur og þangað hefur án efa leitað stöðugur straumur þurfamanna. Þetta átti ekki síst við fólk með langvarandi sjúkdóma og heimilislausa á vergangi. 1, 2 Hefur þetta hlotið að sliga fjárhag klaustranna og einkum áður en ríkidæmi margra þeirra varð marktækt á síðari hluta miðalda. Öðru máli gegndi um próventufólk, sem svo nefndist og leitaði í skjól klaustrannna til þess að eyða þar ellidögunum. Þetta fólk lagði með sér eignir og ítök, sem ásamt eignafylgju þeirra, er í klaustur gengju, varð uppistaðan í miklu eignasafni klaustranna í áranna rás. Við siðaskiptin um miðja 16. öld, þegar Danakonungur tók undir sig eignir klaustranna, átti Þykkvabæjarklaustur ekki færri en 81 jörð. 9 Það voru svo afgjöld af jörðunum (smjör o.fl.), sem öðru fremur stóð undir rekstri klaustranna. Af þessu er enn fremur ljóst, að veruleg eignaumsýsla gat hvílt á herðum ábóta í ríkum klaustrum og verið í ætt við umsýslu biskupanna á Hólum og Skálholti með jarðir biskupsstólanna. Ótvírætt er, að í klaustrinu í Æbelholt var spítali ætlaður kanokunum. Er lítill vafi á því, að kanokarnir áttu þannig völ á bestu læknismeðferð þeirra tíma samkvæmt kenningum Salernóskólans. Vitað er, að seyði ýmissa jurta voru notuð í lækningaskyni svo sem til þess að losa hægðir, deyfa verki eða framkalla svefn. Þar að auki voru blóðtökur tíðkaðar. Eins og áður er nefnt voru munkunum reglulega gefin hægðalosandi lyf, þótt þeir væru ekki veikir. Munkarnir stunduðu einnig handlækningar í viðlögum og fengust við beinbrot og sárameðferð. Því til stuðnings er allnokkur fjöldi lækningaverkfæra, sem fundist hefur við uppgröft í Æbelholt. 1 Má þannig ætla, að klaustrið hafi verið einhvers konar lækningamiðstöð á Norður-Sjálandi, þar sem það var staðsett. Eftir fjögurra ára fornleifarannsóknir á Skriðuklaustri er hlutverki klaustursins svo lýst: "Ljóst er að hlutverk Skriðuklausturs samsvaraði hlutverkum annarra kaþólskra klaustra í Evrópu, þar sem hæst bar líkn sjúkra, aldraðra og fátækra og önnur samfélagshjálp, menntun barna og menningarstarfsemi af ýmsu tagi samhliða eignaumsýslu og iðkun kaþólskrar trúar". 5 Þessar rannsóknir hafa einnig leitt í ljós, að spítali eða ef til vill öllu heldur "göngudeild" spítala hafi verið í Skriðuklaustri. Þessu til stuðnings er fundur lækningaáhalda (þar á meðal eru bíldar; hnífar sem hafðir voru til blóðtöku) og bein manna, sem grafnir hafa verið á staðnum og bera vott um ýmsa sjúkdóma (m.a. sýfilis). 5, 6 Samanlagt renna þessar rannsóknir styrkum stoðum undir þá ályktun, að Ágústínusarklaustur hafi hér á landi verið í sama fari og annars staðar á katólsku svæði. Engin ástæða er til þess að ætla að óreyndu, að annað kunni að hafa átt við Þykkvabæjarklaustur. Frægastur ábóta í Þykkvabæjarklaustri var án efa Brandur Jónsson (f. 1204-1212, d.1264). Hann var í föðurætt af ætt Svínfellinga, gamalli höðingjaætt. Hann er talinn hafa haldið skóla í Þykkvabæ. Hann var þar lærifaðir þriggja merkra klerka: Jörundar Hugað að klaustrinu í Þykkvabæ í Álftaveri 6
Þorsteinssonar, sem var eftirmaður hans á biskupsstóli á Hólum (biskup 1267-1313), Árna Þorlákssonar, biskups í Skálholti (biskup 1269-1298) og Runólfs Sigmundssonar, sem var eftirmaður hans í starfi ábóta (1264-1307). Brandur var ábóti 1247-1262, en á því tímabili var honum tvívegis falið biskupsvald í Skálholti. Hann varð 1263 biskup á Hólum, en lést í embætti ári síðar, árið 1264. Brandur þótti mikill höðingi og 16, 17 mannasættir. Frægð Brands ábóta stafar nú aðallega af því, að hann sneri á íslensku Alexanders sögu, sem er saga Alexanders mikla. 17 Málið á þýðingunni þykir þróttmikið og svipmikið og yfir þeirri málsnilld er glæsibragur. Er talið, að ýmislegt af því sé frá Brandi komið, enda hafði hann farið frjálslega á köflum eftir frumritinu. 17 Sérstaka athygli vekur, að rittengsl eru milli texta Njáls sögu og Alexanders sögu í þýðingu Brands ábóta. Um þetta ályktar Hermann Pálsson á þá leið, að höfundur Njálu hafi verið nákominn Svínfellingum og Þykkvabæ og kunnað skil á Alexanders sögu. 18 Áður hafði Tryggvi Þórhallsson bent á, að enginn staður væri sennilegri en Þykkvibær: "... þar sem unnið hefði verið að því að steypa Njálu í eina heild". 16 Þess má svo geta, að Þorvaldur Þórarinsson, sem Barði Guðmundsson nafngreinir sem höfund Njálu, var bróðursonur Brands ábóta. Líkur þess að Njála hafi verið sett saman í Þykkvabæ varpar óneitanlega ljóma á kanokasetrið, sem þar var. Talið er, að tveir aðrir ábótar í Þykkvabæ að minnsta kosti hafi skilið eftir sig ritverk. Eru það erftirveri Brands ábóta, Runólfur Sigmundsson, sem fyrr er nefndur, og einn af forverum hans, Hallur Gissurarson (ábóti 1225-1230). Eru nöfn þeirra tengd helgra manna sögum. Ýmsar helgra manna sögur hafa sennilega verið þýddar af kanokum í Þykkvabæ. 18 Mun meiri ljómi stafar samt af tveimur nafngreindum munkum í Þykkvabæjarklaustri. Var annar þeirra Gamli kanúki, sem uppi var á 12. öld og orti kvæðið Harmsól. Fjallar það um Krist, sem var harmþrunginn vegna synda mannanna. Hinn var Eysteinn Ásgrímsson, sem talinn er hafa verið uppi á 14. öld. Hann orti Lilju, en Lilja er eitt af kenningarnöfnum Maríu meyjar og tákn um hreinleika hennar. Í kvæðinu er m.a. að finna lofgjörð til Maríu meyjar. 19 Lok klausturslífs - Staður eftir siðaskifti. Loftur Guttormsson vísar í ritgerð sinni í Dynskógum í eldri skrif Páls Eggerts Ólasonar þess efnis, að klausturlífi á Íslandi hefði formlega lokið með konungsúrskurði 12. mars 1554. Klaustrin áttu þá 14% af öllum jarðeignum á Íslandi og um það farast Lofti svo orð: "Þessi mikli auður færðist nú í einu vetfangi yfir á hendur konungs sem kappkostaði upp frá því að hafa af honum eins miklar tekjur og mögulegt var". 8 Hvernig leysti svo konungur þetta? Það var gert með því að veita umboðsmönnum, sem oftar en ekki voru fyrirmenn og fóru með sýsluvöld og átti ekki síst við um Þykkvabæ og Þingeyrar, að léni gegn föstu, árlegu afgjaldi þær eignir, er tilheyrðu hverju klaustri og nefndust umboð. Umboðsmennirnir nefndust klausturhaldarar. Skyldu þeir koma til Alþingis við Öxará ár hvert og standa skil á afgjaldi hlutaðeigandi umboða. Í fyrstu hvíldi sú kvöð á klausturhöldurum að sjá fyrir þeim munkum og nunnum, sem í klaustrunum væru við siðaskiftin. 8 Við siðaskiftin voru munkar í Þykkvabæjarklaustri orðnir fáir miðað við það sem áður var eða fimm að tölu auk ábótans. 9 Fyrsti klausturhaldarinn í Þykkvabæjarklaustri hét Halldór Skúlason og veitti Kristján konungur 3. honum klaustrið að léni þegar 1554. 13 Síðar á 16. öld sat í Þykkvabæ Eiríkur Jakobsson, danskur maður, sem var umboðsmaður Jóhanns Bocholts, sýslumanns og klausturhaldara. Í hans tíð eyðilögðust öll skjöl klaustursins. Að vísu fer tvennum 9, 13 sögum af því, hvort skjölin eyðilögðust í hans tíð eða hann eyðilagði skjölin sjálfur! Í veitingarbréfi Halldórs Skúlasonar segir í lokin: "... skal hand altid holde udi samme Closter en god præstemand, som kand retteligen predige gudz ord og Evangel- Hugað að klaustrinu í Þykkvabæ í Álftaveri 7
ium". 13 Klausturhaldarinn skyldi með öðrum orðum sagt sjá til þess, að á staðnum væri brúklegur lúterskur prestur. Af þessu leiddi svo, að klausturkirkjurnar urðu flestar að sóknarkirkjum. En Danakonungar höfðu ekki mikinn metnað fyrir hönd nýfenginna eigna sinna á Íslandi, sem þó hafa hlotið að selja góðan skilding í ríkissjóð þeirra. Því er það, að þegar 1560 er konungsvaldið komið á þá skoðun, að klausturkirkjurnar séu of stórar og fer fram á, að þær verði gerðar minni og klausturhúsunum sé haldið við konungi að kostnaðarlausu. Reyndin varð og sú, að klausturhúsin dröbbuðust niður og torfkirkjur leystu nær undantekningarlaust timburkirkjurnar af hólmi á tímabilinu 1735-1819. 8 Kirkjan í Þykkvabæ í Álftaveri Kirkjan er bárujárnsklædd timburkirkja sem stendur í kirkjugarði og reist var 1864 á fyrstu árum séra Jóns Sigurðssonar, prófasts á Mýrum. Mannfjöldinn á myndinni var viðstaddur útför Pálínu Pálsdóttur (1919-2003), húsmóður í Hraungerði. Þrír synir hennar eru bændur í Álftaveri: Þórarinn í Hraungerði, Páll á Mýrum og Gottsveinn í Holti. (Ljósm. Óttar Kjartansson, 10. maí 2003.) Árið 1864 var reist timburkirkja í Þykkvabæ, sem enn stendur. Yfirsmiður við smíði kirkjunnar var Jóhannes Jónsson, sem var þekktur kirkjusmiður (hann stóð þannig meðal annars að smíði kirkjunnar á Prestbakka fáum árum áður). Jóhannes mun einnig hafa teiknað kirkjuna í Þykkvabæ. 20 Með smíði kirkjunnar má segja, að nokkuð hafi hækkað aftur um sinn risið á staðnum, kirkjustaðnum, í Þykkvabæjarklaustri. Það kom Bær sem var Þykkvabæjarklaustur, austurbærinn, um aldamótin 1900. Myndin er gjöf til Byggðasafnsins í Skógum frá Signýju Sveinsdóttur. Signý er dóttir síðustu ábúendanna í austurbænum, Hildar Jónsdóttur og Sveins Jónssonar. Bærinn lagðist af 1945. Pennateikning eftir Gunnar Gunnarsson listmálara. (Birt með góðfúslegu leyfi Byggðasafnsins í Skógum.) hins vegar til úrdráttar, að prestar höfðu þá flutt sig um set og bjuggu á Mýrum, sem sennilega hefur mátt telja meiri hlunnindajörð en Þykkvabæjarklaustur var á þeirra tíma mælikvarða. 7 Meðal presta í Þykkvabæjarklaustursprestakalli, sem bjuggu á Mýrum, má nefna Svein Benediktsson (afi Einars Beneditssonar, skálds, svo sem getið er í ævisögu hans eftir Guðjón Friðriksson), sem var prestur í Þykkvabæjarklaustursprestakalli 1827-1849, Jón Sigurðsson 1862-1877, sem var prestur þegar kirkjan var byggð og Bjarna Einarsson, sem þar var prestur 1888-1916 og minnst er vegna byggingar fyrsta timburhúss (að mestu leyti úr rekaviði) í sveitinni. Síðan hefur staðurinn enn sett ofan við það, að pestakallinu er þjónað af fjarbúandi presti eftir að séra Bjarni lét af prestskap. 7 Við vitum um að minnsta kosti einn eldri prest í Þykkvabæjarklaustursprestakalli, að hann sat Hugað að klaustrinu í Þykkvabæ í Álftaveri 8
á Mýrum. Var það Jón Sigmundsson, sem var þar prestur 1676-1712 og var frægur af gáfum og skáldskap. Hann orti jöfnum höndum rímur og skrifaði bænir og föstupredikanir. 9 Nokkur ályktunar- og niðurlagsorð Þótt okkur, sem nú lifum, finnist sem klausturlíf hefði forðum getað verið harkalegt og guðrækni í klaustrum gengið nærri heilsu og heilbrigði munka og nunna, er engu að síður staðreynd, að klaustrin voru menningarstofnanir, er sinntu auk guðstrúar í senn skólahaldi, félagslegri samhjálp, líknarmálum og án efa einnig lækningum. Auðsöfnun klaustranna stóð undir þessum rekstri og kom þannig samfélaginu öllu til góða. Því var það hrikaleg blóðtaka, þegar konungur sölsaði undir sig eignir klaustranna og arðurinn af þeim fór úr landi til þess að kosta hernaðarbrölt Danakonunga eða hallarbyggingar. Má segja, að Ísland hefði þá orðið fátækara með einu pennastriki en orð fá auðveldlega lýst! Því hefur löngum verið hampað, hve mikil bókiðja var stunduð í klaustrunum. Er hlutur Þykkvabæjarklausturs þar augljóslega mikill í samburði við önnur klaustur. Skólahald var og í Þykkvabæ, en um það og flest annað, er klaustrið varðar, skortir heimildir, þar eð þær hafa eyðst eða verið viljandi eytt. Í þessu sambandi má þess enn geta, að einn af klausturhöldurum í Þykkvabæ á 17. öld, Þorsteinn Magnússon, sýslumaður, er sagður hafa: "... haldið uppi einskonar lagaskóla á Þykkvabæjarklaustri". 9 Enginn vafi leikur á því, hvar klaustrið í Þykkvabæ stóð og fornleifarannsókn á staðnum myndi sennilega geta leitt ýmislegt í ljós um stærð klaustursins og byggingarlag. Mjög líklega myndi fornleifarannsókn enn fremur geta leitt getum að því, hvort lækningar hefðu verið stundaðar þar líkt og sýnt hefur verið fram á í Skriðuklaustri. Ef að líkum lætur, myndu einnnig beinagrindur finnast af mönnum, sem greftraðir hefðu verið á staðnum. Í því sambandi væri forvitnilegt að vita, hvort alvarlegur skyrbjúgur hefði verið þar jafnalgengur og fyrri rannsóknir á beinum frá Skeljastöðum í Þjórsárdal gefa til kynna. 21 Einnig væri forvitnilegt að vita, hvort merki um sýfilis væru einnig þar að finna líkt og í Skriðuklaustri. Vitað er, að sýfilis breiddist út með ótrúlegum hraða norður Evrópu frá Napólí með hermönnum Karls 8. Frakkakonungs, þegar her hans tvístraðist árið 1495. 1 Það kemur samt nokkuð á óvart, að merki um sýfilis skyldu greinast í beinum ekki færri en fimm kvenna í Skriðuklaustri og þarfnast það nánari rannsóknar m.a. með fornleifarannsókn á öðrum klausturstæðum. Fornufjós Fornufjós eru greinileg, grasigróin friðlýst rúst nokkurn spöl norðan við klausturhólinn í Þykkvabæ í Álftaveri. Aðalrústin er ferhyrnd um 33 m á langhlið og 15 m á stutthlið (um 495 m 2 ). Suðaustanvert úr aðalrústinni er allmikið útskot eða rangali, tvær eða þrjár smærri tóftir. Samkvæmt áliti Þórðar Tómassonar í Skógum er aðalrústin af heygarði, en smærri tóftirnar eru gömul fjós, og lá göngugarður milli þeirra og bæjar. Fornufjós, sem svo nefnast einnig og eru á hlaðinu á Mýrum, virðast frekast vera leifar bæjarhúsa og útihúsa í einum hnapp. (Myndin er stækkuð út úr loftmynd frá árinu 1997.) Hugað að klaustrinu í Þykkvabæ í Álftaveri 9
Norðan við klausturhólinn er að finna ferhyrnda rúst með nokkuð greinilegum, grasigrónum veggjum og gólfi. Í suðausturhorni rústarinnar er útskot, sem er síður greinilegt en sjálf aðalrústin. Rústin nefnist Fornufjós og gæti hugsanlega verið rúst af fjósi eins og nafnið bendir til. Í uppskrift húsa og bygginga að Þykkvabæjarklaustri í Álftaveri frá árinu 1704 eru nefnd tvö fjós og er annað talið minna. 9 Hvort Fornufjós gæti verið rústin af þessum fjósum er að svo komnu máli óvíst. Nafnið gæti raunar bent til þess, að rústin væri "forn" miðað við eitthvað annað og væri þannig ef til vill frá klausturtímanum. Þetta er eitt út af fyrir sig rannsóknarefni (sjá mynd). Það var dýrt að stofna klaustur og þurfti auðmenn eða höfðingja til. Það er líka dýrt að grafa upp klaustur og kallar á opinbera styrki eða framlag auðmanna, sem nú er sem betur fer enginn hörgull á. Þó er sá munur frá fyrri tíð, er menn áttu skjól víst í klaustrum og vist í himnaríki fyrir unnin góðverk, að hvorugt er nú í boði eða er ekki trúað! Vonandi kemur samt sú tíð, að klausturstæðið í Þykkvabæ verði rannskað með vísindalegri nákvæmni eins og nú tíðkast í fornleifarannsóknum. Þakkarorð Við færum viðmælendum okkar í Álftaveri, sér í lagi bræðrunum í Norðurhjáleigu, Júlíusi og Böðvari Jónssonum, kærar þakkir fyrir veittar upplýsingar, ábendingar og góðar móttökur. Þakkir eru einnig færðar Sigþóri Sigurðssyni, Litla-Hvammi í Mýrdal og Þórði Tómassyni, Héraðssafninu í Skógum fyrir upplýsingar og góð ráð. Ólafi Valssyni, kortagerðarmanni, er þökkuð útvegun á loftmyndum. Heimildaskrá: 1. Vilh. Möller-Christensen 1982. Æbelholt kloster. Nationalmuseet, København (2.útg.; 284 bls.). 2. Gunnar F. Guðmundsson 2000. Íslenskt samfélag og Rómarkirkja. Í: Kristni á Íslandi II. bindi (ritstj. Hjalti Hugason). Alþingi, Reykjavík (bls. 212-225). 3. Ásdís Egilsdóttir 2000. Klaustur og bókmenntir. Í: Kristni á Íslandi II. bindi (ritstj. Hjalti Hugason). Alþingi, Reykjavík (bls. 241-245). 4. Inga Huld Hákonardóttir 2000. Í nunnuklaustri - Kirkjubær og Reynistaður. Í: Kristni á Íslandi II. bindi (ritstj. Hjalti Hugason). Alþingi, Reykjavík (bls.225-229). 5. Steinunn Kristjánsdóttir 2006. Lækningar í Ágústínusarklaustrinu á Skriðu. Niðurstöður fornleifarannsóknar. Læknablaðið 92. árg. (bls. 544-547). 6. Guðrún Guðlaugsdóttir 2007. Kaleikurinn og patínan! Viðtal við Steinunni Kristjánsdóttur. Morgunblaðið 7.1.2007 (bls. 26-27). 7. Óttar Kjartansson & Þorkell Jóhannesson 2006. Við fótskör Kötlu í Álftaveri og grennd. Skjöldur 15. árg. nr. 56 (bls. 15-19) og 15. árg. nr. 57 (bls.16-21). 8. Loftur Guttormsson 1999. Var sögu íslensku klaustranna lokið með siðaskiptunum? Af klaustrum og kennimönnum í Skaftafellsþingi. Dynskógar 7. Sögufélag Vestur-Skaftfellinga, Vík (bls. 158-175). 9. Guðrún Ása Grímsdóttir 1999. Heimildir í handritum um klaustrin í Skaftafellsþingi. Dynskógar 7. Sögufélag Vestur-Skaftfellinga, Vík (bls. 101-144). 10. Íslenzk fornrit XVI III 2002. Biskupasögur: Þorláks saga (A) (Ásdís Egilsdóttir gaf út). Hið íslenzka fornritafélag, Reykjavík (bls.47-99). 11. Gunnar F. Guðmundsson 1999. Þorlákur helgi í sögu og samtíð. Af klaustrum og kennimönnum í Skaftafellsþingi. Dynskógar 7. Sögufélag Vestur-Skaftfellinga, Vík (bls. 43-55). 12. Heimasíða Maríukirkju í Reykjavík 2007: Þorlákur biskup Þórhallsson verndardýrlingur Íslands. http://mariu.kirkju.net/thorlakur.html 13. Árni Magnússon. Um klaustur. Blanda 1921-1923. Fróðleikur gamall og nýr. Sögufélag, Reykjavík (bls. 32-47). 14. Jón Austmann. Frásögur um fornaldarleifar 1917-1823. (Sveinbjörn Rafnsson bjó til prentunar.) Stofnun Árna Magnússonar, Reykjavík 1983 (bls. 101-102). 15. Steinunn Kristjánsdóttir 2007. Bréf til Þ.J., dagsett 18.1.2007. 16. Tryggvi Þórhallsson 1923. Brandur Jónsson biskup á Hólum. Skírnir 87. árg. (bls. 46-64). 17. Hermann Pálsson 1999. Brandur Jónsson ábóti. Dynskógar 7. Sögufélag Vestur-Skaftfellinga, Vík (bls.70-91). Hugað að klaustrinu í Þykkvabæ í Álftaveri 10
18. Hermann Pálsson 1999. Hugleiðing um Þykkvabæ og fornar bókmenntir. Dynskógar 7. Sögufélag Vestur-Skaftfellinga, Vík (bls.92-100). 19. Ásdís Egilsdóttir 1999. Þorláks saga og Lilja. Tvö tímamótaverk. Dynskógar 7. Sögufélag Vestur-Skaftfellinga, Vík (bls. 63-69). 20. Héraðsskjalasafnið í Skógum (Þórður Tómasson) 2007. Bréf til Þ.J., dagsett 12.2.2007. * 21. Jón Steffensen 1943. Knoglerne fra Skeljastaðir i Þjórsárdalur. Forntida gårdar i Island (ritstj. Mårten Stenberger). Ejnar Munksgaard, Copenhagen (bls. 227-260). Janúar maí 2007. * Þórður Tómasson hefur ritað grein um klaustrið í Þykkvabæ, sem birtast mun í Árbók Fornleifafélagsins. Fjallar hann þar m.a. um muni, sem upp komu við framræslu og þurrkun á klaustursvæðinu árið 1989 og geymdir eru í Skógasafni. Hugað að klaustrinu í Þykkvabæ í Álftaveri 11