s. 15 Tørvur er á fleiri mannligum sjúkrarøktarfrøðingum

Transkript

1 Blað Føroysku Sjúkrarøktarfrøðinga Nr s. 2 Aðalfundur verður 8. mars s. 16 Dagsskráin skal setast av búfólkunum s. 15 Tørvur er á fleiri mannligum sjúkrarøktarfrøðingum

2 Útgevari og ábyrgd: Felagið Føroyskir Sjúkrarøktarfrøðingar INNIHALDSYVIRLIT 03 Oddagrein: Óluva í Gong Felagið Føroyskir Sjúkrarøktarfrøðingar Lucas Debesargøtu 14 Postrúm Tórshavn Tlf Fax Skrivstovan er opin: Mánadag, týs dag og fríggjadag kl Hósdag kl Mikudag er stongt Nevndin: Óluva í Gong, forkvinna Amy Ljósheim, næstforkvinna Theresa Damgaard Jarnfoss, skrivari Ása Samuelsen, nevndarlimur Ása Poulsen, nevndarlimur Starvsfólk á felagnum: Óluva í Gong, forkvinna Æna Reinert, fyrisitingarleiðari Hansa Christiansen, bókh./skrivari 04 Kunning frá felagnum 05 Nýggj eftirlønarlóg kom í gildi 1. januar Søgan um viðbótarmálið 07 Viðbøtur 08 Forkvinnan fegnast um úrskurðin í fasta gerðarættinum 09 Samdøgursrehabilitetur 12 Tørvur er á fleiri mannligum sjúkrarøktarfrøðingum 14 Dagskráin skal setast av búfólkunum 16 Ráðstevna um diabetes 18 Frá FSK s Landskursus 20 Yrkisetiskar leiðreglur 27 Røntgan: Annika H. Lindenskov Vøka: info@sjukrarokt.fo Loyvt er at endurgeva tilfar (myndir undan tiknar) við teirri treyt, at keldan verður nevnd Lagt til rættis: Felagið Føroyskir Sjúkrarøktarfrøðingar Seting, umbróting og prent: Føroyaprent [ 2 ]

3 Oddagrein: Óluva í Gong, forkvinna, skrivar Óluva í Gong Eldraøkið í leysari luft Árið 2014 skal nýtast til at fyrireika, at eldraøkið verður lagt út til komm unurnar at umsita. Tað, sum ógvuliga fáir før oyingar eru greiðir yvir, er, at talan als ikki er um at leggja eldraøkið út til komm ununar. Tað, ið veruliga verður gjørt, er at leggja heimatænastuna, ið umfatar borgarar frá vøggu til grøv, út til kommunurnar. Røktarheim, sam býli, heimahjálp, økisterapi og heima sjúkrarøkt. Eftir mínum tykki er tað ógvuliga óheppið, at landspolitikarar, komm unalpolitikarar og fjølmiðlar áhaldandi tosa um at leggja eldraøkið út. Hetta hevur viðført, at kjakið einans snýr seg um eldraøkið og heimahjálp. Eingin kjakast um, hvørjar avleiðingar kunnu standast av útleggingini fyri restina av økinum. Aftaná fyrstu viðgerð av lógini í løg ting inum hoyrdi eg onkran siga, at viðgerðin var í einum jaligum vilja og anda. Eg vildi sagt, at huglagið var merkt av uppgevan. Fremstu grundgev ingarnar fyri at leggja eldraøkið út til kommununar at umsita var, at tað kann bara gerast betri. Eg hevði ynskt, at onkur kundi sagt meira nágreiniligt, hvat tað er, sum fer at gerast betri. Onkur politikari dittaði sær at halda, at tað fór at gerast betri og bíligari. Her vil eg rósa fleiri løgtingslimum fyri skjótt at svara aftur. Eitt var heilt víst; bíligari gerst tað ikki, allarhelst dýrari. Sjálvandi kann tænastan, sum verður veitt av Almannaverkinum til allar borg arar frá vøggu til grøv, gerast betri. Spurningurin er, hvat tað er, ið ger tænastuna betri. Fyri meg er svarið einfalt ein uppraðfesting av økinum er tað, sum betrar tænastuna. At leggja økið út til kommunurnar er bara undanførsla. Tað hevur fleiri ferðir verið ført fram, at økið skal fáa tann pening, sum tað kostar. Man nakar vita, hvat tað kostar? Økið hevur verið rakt av áhaldandi skerjing um í fleiri ár. Vaktirnar hjá starvs fólkun um eru styttar skulu tær leingj ast aftur, áðrenn økið verður givið kommun unum? Uppslitnir bygningar verða teir dagførdir, áðrenn økið verður lagt út? Vit eiga at verða samd um, hvørjar tæn astur skulu standa borgarunum í boði, fyri at rokna, hvat tað kostar. Eg eri sera bangin fyri, at kommunalpolitikarnir koma í kløtur ímillum, hvat borgarin vænt ar sær, og hvat landið ætlar sær at gjalda. Størsta broytingin fyri sjúkrarøktina er, at lógin um heimasjúkrasystratænastuna og tær hartilhoyrandi kunngerðir verða strik aðar. Hetta hevur við sær, at 1 í kunngerð nr. 88 frá 6. juni 1997 um heima sjúkrasystratænastuna, sum sigur at Heimasjúkrasystratænastan fevnir um allar persónar, sum eru staddir í Føroyum. Heimasjúkrarøkt verður veitt ókeypis. hvørvur. Í staðin verður orðingin samb. 18 í nýggju lógini, har tað stendur í stk. 1, at kommunurnar kunnu krevja gjald frá borg aranum fyri tænastur og tilboð, sum verða veitt sambært hesi lóg og stk. 2. Landsstyrismaðurin ásetur í samráð við kommunurnar nærri reglur um gjald eftir stk. 1. Hetta er ikki nakað, sum poli tikarnir tosa hart um, men hendan orð ing kann fáa álvarsamar fylgir fyri van liga borgaran. Eisini kravið um, at tað eru útbúnir sjúkra røkt ar frøðingar, sum skulu veita heima sjúkrarøkt, er strikað. Í staðin verður skrivað, at avgerðir skulu verða grundaðar á eina fakliga tørvs meting, tó uttan at skilgreina, hvat fak lig tørvsmeting merkir. Hetta skal landsstýris maðurin gera eina kunngerð um seinni, um tað gerst neyðugt. Øll fakfólk hava í hoyringsskrivum gjørt vart við mangl andi krav um fakligan førleika, og sjálvt um landsstýriskvinnan áhaldandi hevur sagt, at hon skal tryggja tann fakliga góðskuna í lógini, er tað ikki gjørt. Eg fari at loyva mær at ávara kommunal politikaranar og biða teir hugsa seg væl, um áðrenn sagt verður ja til at góðtaka hesa lóg. Tey stóru og truplu økini eru ikki lýst og eru als ikki ein partur av kjakinum. kommunurnar kunnu krevja gjald frá borgaranum fyri tænastur og tilboð, sum verða veitt [ 3 ]

4 KUNNING FRÁ FELAGNUM Frá FELAGNUM Aðalfundur á Hotel Føroyum leygardagin 8. mars 2014 Fundurin byrjar kl Heitt verður á limirnar at koma í góðari tíð til innskriving, sum byrjar kl Eftir aðalfundin áleið kl verður døgurði við trimum rættum og vín ad libitum. Til ber eisini at sita longur og njóta samveruna við aðrar sjúkrarøktarfrøðingar. Vit skipa soleiðis fyri, at tað ber til at keypa sær okkurt leskiligt at drekka. Tilmelding er neyðug til aðalfundin og tilmeldast skal á skrivstovu felagsins, tlf , ella við telduposti á sjukrarokt. fo í seinasta lagi mánadagin 3. mars 2014, kl Boðast skal frá, um ein luttekur bæði til aðalfund og døgurða Sjúkrarøktaretiska ráðið Áhugaverdur sessur í Sjúkrarøktaretiska ráðnum Komandi aðalfund verður høvi at lata seg stilla upp til lim og tiltakslim í Sjúkrarøktaretiska ráðið. Ráðið hevur meir enn 20 ár á baki og arbeiðir framhaldandi við at styrkja sín leiklut sum fakligur viðspælari hjá limunum í Felagnum Føroyskir Sjúkrarøktarfrøðingar. Sessurin er ógvuliga áhugaverdur og týdningarmikil til at menna fakliga innlitið og medvitið hjá einum sjálvum og limunum. Brúkið tí høvið til at stilla upp til Sjúkrarøktaretiska ráðið, gerið tykkara ávirkan galdandi og verið valdar/vald á komandi aðal fundi! Gist í Havn eftir aðalfundin Felagið hevur gjørt avtalu við Hotel Føroyar og Hotel Tórshavn um serprís fyri kømur. Les meira um hetta í ársfrágreiðingini mitt í blaðnum. Meira fæst at vita við at venda sær til forkvinnuna Maiken Olsen tlf ella [ 4 ]

5 KUNNING FRÁ FELAGNUM Nýggj eftirlønarlóg kom í gildi 1. januar 2014 Í seinastuni hevur nýggja eftirlønarlógin verið nógv umrødd. Eisini varð lógin, umframt nýggja pensjónsloysnin hjá Felagnum Føroyskir Sjúkrarøktarfrøðingar í LÍV, umrødd í Vøku tíðliga í Nógvar ásetingar eru í nýggju lógini, men fyri limirnar í Felagnum Føroyskir Sjúkrarøktarfrøðingar í føstum starvi broytir lógin einki. Arbeiðsgevarin rindar, eins og áður, eftirlønina av grundlønini. Í høvuðsheitinum sleppur eingin løn ígjøgnum afturhaldsskipanina hjá TAKS, um eftirlønargjald ikki fylgir við. Í 2014 er hetta eftirlønargjald í minsta lagi 1% av allari A-inntøku. Í 2015 hækkar minsta eftir lønar gjald til 2% og so frameftir, til 2028, tá prosentið er 15%. Tó eru nøkur viður skifti, ið vísast skal á. Í Kunngerð um hvussu eftirløn og eftirlønarskattur verða rindað verður skilt ímillum lønar flyt ing, sum KANN fara umvegis aftur halds skipanina uttan nøktandi eftir lønar gjald og lønarflyting, sum SKAL fara umvegis afturhaldsskipanina uttan eftirlønargjald. Millum tær lønarflytingar, sum kunnu fara fram umvegis afturhaldsskipanina hjá TAKS uttan nøktandi eftirlønargjald, eru : 1. Flytingar til persón, sum er føddur fyri 1. januar Flytingar til persón, ið er yngri enn 21 ár 3. Flyting, ið hevur eftirlønargjald, sum er minni enn kr 30 Kunngerðin sigur tó eisini, at flytingarnar í hesum trimum dømunum kunnu fara umvegis afturhaldsskipanina við eftir lønar gjaldi. Hetta er helst nakað ørkyml andi, men tá hetta er støðan, er tað avgerandi, hvat starvssáttmálin sigur. Punktini 2 og 3 omanfyri eru ikki viðkom andi fyri limir í felagnum, tí trupult er at gerast sjúkrarøktarfrøðingur yngri enn 21 ár og eftirlønargjald minni enn kr 30 kann ikki hugsast fyri lim í føstum starvi. Vit kunnu tó gera dømið meira ítøkiligt viðvíkjandi punkti 1: Anna fyllir 62 ár 22. januar, og er sostatt fødd 22. januar 1952 altso fyri 1. januar Anna dettir at kalla niður ímillum orðing ina kann og skal í kunngerðini. Í hesum førinum eru boðini frá Fíggjarmála ráð num greið. Tá er tað starvssátt málin, sum ger av, um eftirløn skal rindast ella ikki. Høvuðsreglan er tí, at Anna skal hava eftirløn saman við lønar flytingini, sum fer um aftur haldsskipanina. Tað er tó eitt dømi, har eftirløn ikki skal vera tengd at lønarflytingini til Onnu, og har Anna tí kann fáa alla lønina goldna út sum vanliga løn. Vit hugsa okkum, at Anna flutti til Føroyar 3. januar og varð tá sett í starv sum sjúkrarøktarfrøðingur handan dag. Í hesum førinum sigur starvs sáttmálin, at um Anna ikki ynskir upptøku í eftirlønargrunni, kann hon fáa bruttolønina útgoldna. Tá hetta ikki er í stríð við eftirlønarlógina, nýtist eftirlønargjald ikki at vera tengt at lønarflyting til Onnu. Anna hevur tí rætt til at fáa eftirlønarkrónurnar út sum vanliga løn, tá lønarflyting verður framd. [ 5 ]

6 Orð: Sigmund Poulsen SØGAN UM VIÐBÓTARMÁLIÐ Viðbøtur fyri ábyrgd eins og viðbøtur fyri førleika var og er ein sera týdningarmikil partur av sáttmála felagsins við Fíggjarmálaráðið. Í 2000 fekk felagið eina skipan, sum innihelt bæði ábyrgdar- og før leikavið bøtur. Ábyrgdarviðbøturnar vóru til leiðslustørv t.d. yvirsjúkrasystrar, deild ar leiðarar og fyristøðufólk á ellis- og røktarheimum. Tvey sløg av før leika viðbótum vóru førleikavibót fyri víðariútbúgving og førleikaviðbót fyri eftirútbúgving. Hesar viðbøtur vóru markaðar til ávís størv. Eitt nú var víðari útbúgving markað til sjúkrasystrar við DSH útbúgving, heilsusjúkrasystrar, anæstesi sjúkrasystrar og intensiv. Kravið fyri at fáa førleikaviðbót fyri eftir út búgving var, at eftirútbúgvingin í minsta lagi var 180 tíma ástøði. Eisini her vóru einans ávísar eftirútbúgvingar nevndar, sum góvu førleikaviðbót eitt nú onkologi, dialysa og operatión. Hendan orðing varð tó broytt við samráðingarnar í Viðbøturnar fyri ábyrgd eru framvegis listaðar soleiðis, at størvini eru nevnd líka frá sjúkrarøktarstjóra, sum fær kr í ábyrgdarviðbót um mánaðin, til varadeildarleiðara, sum fær kr. um mánaðin í ábyrgdarviðbót; til samans 12 heiti fáa ábyrgdarviðbót. Viðbøturnar fyri førleika eru nú skipaðar øðrvísi. Einki starvsheiti verður nevnt. Sjúkrarøktarfrøðingar við víðari útbúgving fáa kr. um mánaðin, og sjúkrarøktarfrøðingar við aðrari útbúgv ing fáa millum 750 og kr. í førleikaviðbót um mánaðin alt eftir, hvussu long eftirútbúgvingin er. Síðsta brotið í avtaluni er soljóðandi: Treytin fyri at hesar viðbøtur verða latnar er, at starvast verður á deildum við nevndu sergrein ella innan øki, sum kunnu javnmetast (t.e. útbúgvingin er kravd ella mett at vera ein fyrimunur). Hetta síðsta ger, at leiðarar, sum framm an undan fáa viðbót fyri ábyrgd, nú í 2002 eisini fáa førleikaviðbót, um teir hava tikið eina viðkomandi leiðaraút búgv ing. Tað kann vera DSH sum víð ari útbúgving ella diplomleiðari sum aðra útbúgving. Hetta merkir t.d., at ein deildarleiðari við DSH fær kr. í ábyrgdarviðbót fyri at vera leið ari og kr í førleikaviðbót fyri at hava DSH í leiðslu tilsamans kr í viðbótum afturat grundlønini. Hetta er soleiðis heilt fram til Felagið Føroyskir Sjúkra røktar frøðing ar hevur ikki sáttmála við kommun urnar, men limir felagsins, sum arbeiða hjá kommununum, eru settir við persónligari setanaravtalu, sum fyriskrivar, at sáttmálin millum felagið og Fíggjarmálaráðið er galdandi fyri starvsset anina. Tá Boðanesheimið lat upp, og leiðandi sjúkrarøktarfrøðingar vórðu settir í starv, fingu tær at vita frá Tórshavnar komm unu, at tær ikki fingu bæði ábyrgd ar viðbót sum deildarleiðarar og før leikaviðbót fyri leiðaraútbúgving. Grund gev ingin fyri hesi útsøgn frá Tórshavn ar kommunu vóru boð frá Fíggjarmála ráðnum um, hvussu avtalan mill um felagið og Fíggjarmálaráðið átti at tulk ast. Tað kundi felagið sjálvandi ikki góð taka. Stutt eftir komu boð úr Fíggjar málaráðnum til sjúkrahúsini og aðrar stovnar um, at tað var ein feilur, at leiðandi sjúkra røktarfrøðingar høvdu fingið bæði ábyrgdarviðbót og før leika við bót. Førleikaviðbótin skuldi takast frá hes um leiðarum, tí tað hevði ongantíð verið ætlanin, at teir skuldu fáa viðbót fyri leiðara førleika, men bara fyri leiðsluábyrgd. Hóast hvassar atfinningar og mótmæli frá felagnum, ønti Fíggjarmálaráðið ikki aftur og gjøgnumførdi ætlanina leiðarar skuldu ikki fáa førleikaviðbót longur. Lønin hjá teimum minkaði við kr. um mánaðin, um ein hevði DSH-útbúgving, ella við kr. um ein hevði 210 tíma diplomleiðsluútúgving ella aðra leiðsluútbúgving. Felagið fór í Fasta Gerðarrættin við málinum og gjørdi galdandi, at semjan um viðbøtur skuldi tulkast soleiðis, at ábyrgdarviðbót ikki úti lok aði førleika viðbót fyri leiðslu. Har aftur at var ætlanin við broytingini av við bót ar avtaluni í 2002 júst millum annað at lata upp fyri, at leiðarir kundu fáa før leikavið bót fyri leiðsluútbúgving. Fasti Gerðarrættur gav felagnum fult viðhald og kom til ta niðurstøðu, at 32 í sáttmálanum (avtalan um viðbøtur) skal tulkast soleiðis, sum felagið hevði ført fram, og sum hevði verið galdandi øll hesi árini. Fasti Gerðarrættur avgjørdi eisini, at tey, sum høvdu mist viðbøturnar, skuldu hava tær endurgoldnar innan 15 dagar. Hetta var ein heilt avgerandi sigur fyri felagið og limir tess. Mynd: Tórfinn Smith [ 6 ]

7 Viðbótamálið KUNNING Álitisumboðsskeið FRÁ FELAGNUM Viðbøtur Æna Reinert, fyrisitingarleiðari í Felagnum Føroyskir Sjúkrarøktarfrøðingar, hevði eisini tilknýti til felagið til samráðingarnar í 1999/2000, tá førleikaviðbøtur fyri útbúgving komu inn í sáttmálan. Í 2002 vórðu ávísar broytingar gjørdar. Æna sat øll hesi árini í nevnd felagsins og var tí við til samráðingarnar hesi árini. Hon greiðir soleiðis frá: Æna Reinert Orð: Æna Reinert og Vár í Gong Til sáttmálasamráðingarnar í 1999 var lagt upp til, at fakfeløgini skuldu samráðast saman. Sjúkrasystrafelag Føroya kunnaði hini fak feløgini um, at felagið fór at sam ráðast einsamalt. Grundgevingin fyri hesa støðu var, at felagið vildi menna sjúkrarøktar fakið við at samsýna útbúgvingar, tí eingin menning hevði verið gjøgnum 90ini. Førleikaviðbót Tá sáttmálin varð undirskrivaður í 2000, vóru nakrar ávísar útbúgvingar, ið útloystu førleikaviðbót, komnar í sáttmálan. Ynskiligt var frá felagsins síðu at hava fleiri útbúgvingar í sáttmálanum, Fasti Gerðarætturin men tað eydnaðist ikki, tí flestu út búgvingar, vit komu fram á, vóru minni enn 180 tímar. Til samráðingarnar í 2002 avgjørdi nevndin í felagnum at byggja uppá viðbøt urnar samb. 32 og 33 í galdandi sátt málanum. Stórar broytingar vóru um hetta mundi innan sjúkrarøktina í londunum kring okkum. Felagið ynskti tí ikki at seta navn á útbúgvingarnar men heldur at býta tær sundur eftir longd. Nevndin var væl nøgd, tá sáttmálin var undirskrivaður. Felagið hevði fingið sundurbýtt útbúgvingarnar eftir longd. Vildi ein sjúkrarøktarfrøðingur før leikamenna seg innan ymiskar sergreinar, var Uppgávan hjá Fasta Gerðarættinum er at loysa trætur, ósemjur og ivamál á arbeiðsmarknaðinum. Eisini hevur Fasti Gerðarætturin til uppgávu at savna, menna og kunna um føroyskan arbeiðsmarknaðarrætt. Tilber at lesa meira um Fastagerðarættin á heimasíðuni fg.fo. Har ber eisini til at síggja hvørji mál eru ella hava verið í Fasta Gerðarættinum. Vildi ein sjúkra røktarfrøð ingur før leikamenna seg innan ymisk ar ser greinar, var einki til hindurs fyri at fáa fleiri viðbøtur. einki til hindurs fyri at fáa fleiri viðbøtur. Einasta treytin var, at útbúgvingin var kravd ella mett at vera ein fyrimunur. Funktiónsviðbøtur Til samráðingarnar í 2002 vildi felagið eisini samsýna leiðarar. Orsøkin til hetta var, at leiðaralønirnar vóru alt ov lágar, og skuldi røktin hava røktarleiðslu, var neyðugt, at lønin hjá leiðarunum hækkaði munandi. Eingin møguleiki var fyri at hækka grundlønina, og tí var einasti møgu leiki at fáa ábyrgdarviðbøtir til leið arnar samb. 32 í galdandi sáttmála. [ 7 ]

8 Viðmótamálið Forkvinnan fegnast um úrskurðin í Fasta Gerðarættinum Óluva í Gong, forkvinna Óluva í Gong, forkvinna, fegnast um, at Felagið Føroyskir Sjúkra røktarfrøðingar fekk viðhald í Fasta Gerðarættinum. Vit høvdu einki annað val enn at koyra málið í Gerðarættin. Fíggjarmálaráðið hevði sent skriv út til stovnar landsins og bað teir senda okkara limum ætlanarskriv um uppsøgn av førleikaviðbótum fyri leiðsluútbúgving, sigur Óluva í Gong. Orð: Vár í Gong Felagið leitaði sær alt fyri eitt løgfrøðis liga hjálp, og saman við Sigmundi Poulsen, advokati, var avrátt at fara í Fasta Gerðarættin við málinum. Eg kundi undir ongum umstøðum liva við, at Fíggjarmálaráðið av sínum eintingum segði upp ein part av okkara sáttmála, leggur Óluva í Gong afturat. Víðari sigur hon, at nevndin umhugsaði at taka limirnar heim úr arbeiði, men valdu eftir umhugsan heldur at royna málið í Fasta Gerðarættinum. Viðbøturnar stóran týdning fyri sjúkrarøktarfrøðingarnar Sambært sáttmálanum hevur arbeiðsgevarin ábyrgdina av at víðariútbúgva sjúkrarøktarfrøðingar. Fyrr varð hetta gjørt á Dansk Sygepleje Højskole, vanliga nevnt DSH. Tað tóktiskt trupult at fáa fólk av landinum at útbúgva seg, og tá kreppan kom í 90 unum, kom stígur í. Tað var eingin peningur. Fyri støðukvinnuráðið avgjørdi tí at nýta Føroya Handils skúla, og ein miðvís før leikamenn ing av leiðaraum innan sjúkrarøkt fór síðan í gongd. Eitt, sum var avgerðandi fyri, at sjúkra røktarfrøðingarnir fóru at førleika menna seg, var, at hetta útloysti eina viðbót. Tá so ætlanin var at strika hesa viðbót, kendu limir okkara hetta sum eina niðurgerðan, og tær skiltu als ikki, hvussu hetta yvirhøvur kundi lata seg gera, sigur Óluva í Gong. Felagið hevði fingið áleið 30 uppsagnarskriv við boðunum um, at nú fór viðbótin at verða strikað. Allir sjúkrarøktarfrøðingar umfataðir av grein 32 Úrskurðurin í Fasta Gerðarættinum var Tá so ætlanin var at strika hesa viðbót, kendu limir okkara hetta sum eina niðurgerðan, og tær skiltu als ikki, hvussu hetta yvirhøvur kundi lata seg gera týdningamikil. Hetta er ein staðfesting av, at allir sjúkrarøktarfrøðingar eru umfat aðir av grein 32 í sátt mál an um og ikki, sum lønardeildin í Fíggjar mála ráðnum vildi vera við, at serlig størv sum leiðarir vóru undantiknir hesu grein, sigur Óluva í Gong at enda. [ 8 ]

9 SamdøgursRehabilitering Álitisumboðsskeið Um samdøgurs rehabiliteringina Boðanesheimið er eitt røktarheim við 59 búplássum. Heimið er býtt sundur í 4 búeindir har tann eina, Strand ar lon, eisini hýs ir 5 samdøgursreha bili ter ings plássum. Re ha biliter ingin á Boða nes heiminum er ætlað borg - ar um eldri enn 60 ár í Tórshavnar komm unu. Tíðar skeiðið, ein er til sam døg urs re ha bili - tering, kann vera frá 3 vikum til 3 mánaðir. Sjúkrarøktarfrøðingurin ein týðandi liður í samdøgursrehabiliteringini Í august mánaði í 2013 fór eitt tvør fakligt toymi á Boðanesheiminum und ir eina royndarverkætlan at hava samdøgurs re ha bili ter ing. Talan var fólk, sum vóru áhuga í at endurvinna mist ar førleikar. Tað kundi vera mistur kropslig ur ella sálarligur førleiki, ella mistur før leiki ella orka til at varðveita ein góðan og meiningsríkan gerandisdag. Førleik in kundi vera minkaður yvir tíð ella av sjúku. Við eini tílíkari verkætlan bar til at fáa greiðu á, hvussu eitt tilboð kann samskipast fyri at fáa bestu úrslitini. Verkætlanin vardi árið út, og í alt 15 fólk hava lut tikið. Samdøgursrehabiliteringin er sum nevnt partur av búeindini Strandarlon. Tað eru røktarstarvsfólk, sum annars eru knýtt at hesi deild, saman við fysioog ergoterapeutum, sum hava havt ábyrgd av teimum, sum komin eru til re ha bilitering. Fyri jól var nógv at hoyra í miðlunum um týdn ingin av samdøgursrehabiliteringini. Tað lá í kortunum, at peningur ikki fór at verða játtaður til, at tilboðið kundi halda fram. Vøka hevur verið á Boðanesheiminum og havt samrøðu við sjúkrarøktarfrøðingarnar, sum hava starvast í samdøgursrehabiliteringini. Hetta við tí fyri eyga at frætta, hvønn leiklut sjúkrarøktarfrøðingar hava havt í hesu verkætlan. Týdningurin av sjúkrarøktarfrøðingunum í samdøgursrehabiliteringini Tað er ein sannroynd, at fleiri av teimum, sum koma til samdøgursrehabilitering, á ein ella annan hátt hava niðursettan førleika ella sjúku. Talan kann eisini [ 9 ]

10 rehabilitering Halla Seyer Johannesen og Jacobina Jacobsen, sum báðar eru sjúkrarøktarfrøðingar starvast í samdøgursrehabiliteringini. vera um eina samanrenning av báðum. Mangan er talan um sera samansettar uppgávur, og tað er av stórum týdningi at hava eitt gott yvirlit yvir støðuna, sigur Jacobina Jacobsen. Hon hevur starvast sum sjúkrarøktarfrøðingur í Boða nesheiminum, síðan tað lat upp. Víðari sigur hon, at tað snýr seg um at gera sær eina greiða mynd av persón inum, sum kemur til rehabili ter ing. Hvussu er almenna støðan, hevur viðkom andi sjúku, hvønn heilivág tekur viðkom andi, hvat er heilivágurin fyri, og hvørji eru virðini. Í heila tikið er týdninga mikið at vera nógv rundan um viðkom andi fyri at vita, hvør orsøkin er, at viðkomandi er komin í eina støðu, sum krevur rehabilitering. Tað er í fleiri førum komið fyri, at sjúkra røktarfrøðingarnar hava eygleitt ymiskt, sum annað hvørt krevur serliga sjúkrarøkt ella sam band við lækna. Í hesum førum hava sjúkrarøkta frøð ingarnir sett seg í samband við kommunulæknan hjá viðkomandi. Mangan er talan um heilivágviðgerð, sum ikki er nøktandi, sigur Halla Seyer Johannesen, sjúkrarøktarfrøðingur. Halla hevur starvast í Boðanesheiminum síðan 1. mars Dømi er um ein mann, sum hevði alt ov høgt blóðsukur og segði, at soleiðis hevði tað ligið leingi. Hann helt, at hetta mátti vera í lagi. Maðurin fekk so økta viðgerð fyri hetta, og blóðsukri fall til ynskta virðið, áðrenn hann fór heim aftur. Eisini eru fleiri dømi um, at fólk annað hvørt hava fingið ov nógva ella ov lítla viðgerð fyri blóðtrýstið. Hetta hava sjúkrarøktar frøðingarnir í samráð við læknan javna, meðan viðkomandi hevur verið til samdøgursrehabilitering. Dømi eru um fólk við ødemum, serliga hovnum beinum, og tá er eisini viðgerð byrjað á Boðanesheiminum í samráð við læknan. Spurdar um, hvussu tað ber til at fleiri av teimum, sum koma til reha bilitering, ikki eru í nøktandi viðgerð, siga sjúkra røktar frøð ing arnar, at fleiri ikki fáa vitjan av heimasjúkra røktar frøð ingi. Heldur ikki hava tey javnan verið í samband við læknan. Tað, sum er so gott við samdøgursrehabiliteringini, er, at tey eru á staðnum í fleiri vikur. Tískil er góður møguleiki at fáa eyga á hesar trupulleikar og arbeiða við, at røtt viðgerð verður sett í verk, áðrenn tey fara heim aftur, leggur Halla Seyer Johannesen afturat. Sjúkrarøktarfrøðingarnir og hini røktar starvsfólkini eru um tey alt døgnið. Ein stórur partur av arbeiðinum snýr seg um at motivera tey, sum eru komin til rehabilitering, tá tað ikki er fastsett venjing og annað, sum ergo- ella fysioterapeutar hava lagt í skránna. Arbeiðsdagarnar í rehabiliteringini eru sera ymiskir alt eftir, hvussu fólk eru fyri, og hvar í gongdini tey eru. Umráðandi er at gera nógv, beinanvegin fólk koma inn, kannað eftir um okkurt er, sum skal broytast í eitt nú heilivágnum, og seta hetta í verk beinavegin. Niðursettur matarlystur Fleiri, sum hava verið til samdøgurrehabilitering, hava tørv á at leggja seg út. Orsøkin er niðursettur matarlystur, og kunnu orsøkirnar til hetta vera fleiri. Tí er umráðandi at fylgja neyvt við, hvussu nógv fólk viga, og avdúka so neyvt sum gjørligt, hvør teirra orsøk Vit hava sæð, at fleiri fólk eru betri fyri bæði kropsliga og sálarliga, tá tey fara av Boðanesheiminum tey hava fingið nýggja lívsorku [ 10 ]

11 SamdøgursRehabilitering er til lágu vektina. Í teimum førum, tá neyðugt er við serligum kosti, ber til at samstarva við stórkøkin í Boðanesheiminum um hetta. Við eisini at skapa hugnaligar karmar um máltíðirnar síggja vit, at matar lysturin hjá teimum eldri veksur, sigur Halla Seyer Johannesen. Nøktandi pínuviðgerð Fleiri, sum er komin til rehabilitering, eru í viðgerð fyri pínu, men hendan viðgerð hevur ikki altíð verið nøktandi. Serliga tá viðkomandi eisini skal gera venjingar saman við fysioterapeutunum. Í samráð við kommunulæknan verður nøktandi við gerð sett í verk, og heilivágurin verður givin í góðari tíð, áðrenn møguliga venjing ella annað virkni. Eisini er neyðugt at tryggja, at blóðtrýst, pulsur og um neyðugt eisini blóðsukur liggja gott, soleiðis at almenna støðan er góð, og viðkomandi fær sum mest burturúr venj ingum og øðrum virksemi, sigur Halla Seyer Johannesen Vegleiðing og rágeving Ein uppgáva hjá sjúkra røktar frøð ingunum hevur eisini verið at ráðgeva og veg leiða teimum, sum eru til re ha biliter ing, í mun til sjúku, heilivág o.a., sum hevur týdning, soleiðis at tey kunnu fáa ein betri gerandisdag. Hetta hava vit góðar møguleikar fyri, tí fólkini eru hjá okkum í fleiri viku,r og vit kunnu tryggja okkum, at tey hava vitan og førleikar at taka sær av sær sjálvum eisini eftir at tey eru komin heim, sigur Jacobina Jacobsen. Dømi hevur verið um, at fólk, sum hava verið til rehabilitering, ikki nýtast heimarøkt, eftir at tey eru heimkomin, hóast tey hava havt tørv fleiri ferðir dagliga frammanundan. Hetta er tó ikki eitt mál í sær sjálvum. Tað týdningamiklasta er, at tey, sum fara heim aftur frá samdøg urs re habiliteringini, kenna seg tryggan. Í einum føri hevur verið neyðugt við fyribyrgjandi vitjan av heimasjúkra røktarfrøðingi eftir heim komu fyri at tryggja at ein trupul leiki ikki sleppur at vaksa. Hetta soleiðis at tann eldri kann verða sum longst heima hjá sær sjálvum. Samdøgursrehabiliteringin hevur stóran týdning Bæði Halla Seyer Johannesen og Jacobina Jacobsen meta tað vera av stórum týdningi, at tilboðið um samdøgurs rehabilitering heldur fram. Saman um tikið meta tær, at nærum øll av teimum 15, sum higartil hava verið til sam døgursrehabilitering, hava fingið nógv burturúr. Umframt tí medisinsku uppfylgingina og venjingarnar hava tey notið gott av at koma og vera saman við øðrum. Allar málttíðir hava tey sitið og etið saman, og mangan hevur prátið verið lívligt. Eisini hava tey vitja hvønn annan í teirra búrúmum, gingið túrar saman og annars luttikið á teimum mongu tiltøkunum, sum skipað verða fyri á Boðanesheiminum. Tað hevur verið gevandi fyri tey, sum búgva á Boðanesheiminum at fáa nýggj fólk á gátt. Samdøgursrehabilitering er partur av búeindini Strandarlon, og tískil hava fastbúgvandi fólk sitið til borðs saman við teimum, sum eru til rehabilitering. Mangan hava gamlir kenn ingar møtt hvørjum øðrum aftur. Stórur samfelagstýdningur Samdøgursrehabilitering er í tráð við visiónina um at búgva sum longst heima. Vit hava sæð, at fleiri fólk eru betri fyri bæði kropsliga og sálarliga, tá tey fara av Boðanesheiminum tey hava fingið nýggja lívsorku. Hetta er heilt víst eitt tilboð, sum í fleiri førum kann minka um bíðilistarnar til røktarheimini, heldur Halla Seyer Johannesen. Framtíðarvónir Vónandi fer samdøgursrehabiliteringin at halda fram. Í løtuni er peningur ikki settur av til hetta, og tískil steðgaði tilboðið beint fyri jól. Hetta sigur Jacobina vera harmiligt, tí tey hava sæð sera góð. Vónin er sjálvandi, at samdøgursrehabiliteringin skal setast í gongd aftur, soleiðis at fleiri kunnu fáa ágóðan av hesum tilboðið. At enda sigur Halla, at fleiri hava trivist so mikið væl á Boðanesheiminum, at tey nærum ikki vildu fara heim aftur. [ 11 ]

12 Mannligur sjúkrarøktarfrøðingar Teitur saman við floksfelagum sínum. Mynd: Laila Jespersen Tørvur er á fleiri mannligum sjúkrarøktarfrøðingum Vit eru noydd til bæði sum einstakir sjúkrarøktarfrøðingar, fakfelag, skúlar og myndugleikar áhaldandi at reklamera fyri at fáa fleiri mannligar sjúkrarøktarfrøðingar. Tað er ikki bara at vaska reyvar sigur Teitur Vágadal, sum er lesandi á Sjúkrarøktarfrøðisdeildini á Fróðskaparsetri Føroya Orð: Jarvin F. Hansen Uden af forklejne Mændene kan man også spørge, om Mænd vil egne sig ligesaa godt til Sygepleje som Kvinder. Det er de specielt kvindelige Egenskaber som Moderinstinktet, Trangen til at hjælpe andre, Evnen til at indordne sig, et blidere Temperament osv., der er Brug for i Sygeplejen. Hetta brotið stavar frá eini grein, ið nevnist Sygeplejerskerne får manlige Konkurrenter. Greinin var prentað í Aarhus Stifttidende í 1950, og var tað fyrstøðukvinnan Frk Betty Gøtterupp, sum blaðið hevði samrøðu við. Um Frk Gøtterup var bangin fyri, at nú fóru menninir at yvirtaka sjúkrarøktarøkið, er lítið at ivast í. Hon var somuleiðis bang in fyri, um menn høvdu tað natúr liga í sær at røkja starvið sum sjúkra røktar frøðingur. Fyrsti føroyingur at útbúgva seg til sjúkra røkt ar frøðing var Axel Johannesen. Axel var útbúgvin diakon í Hann var somu leiðis ein av teim um fyrstu mannligu sjúkra røktar frøð ing unum í danska ríkinum. Axel gav í 2007 bók út, har hann greiðir frá sínum lívi sum sjúkra røktar frøð ingur. Bókin nevnist Fra kongs bonde søn til sygeplejerske. Forlagið skriv ar soleiðis um bókina: Som helt ung drømte færingen Axel Johannesen om at komme på havet og fiske lige som sine brødre. Alligevel besluttede han sig for en uddannelse som diakon, og han blev en af de første mand lige sygeplejersker i Danmark. Et langt og rigt arbejdsliv fulgte med ældre, syge og handicappede, herunder 23 år som plejehjemsinspektør på Sjæl land. Erindringsbogen vidner om Axel Johannesens banebrydende faglige, organisatoriske og frivillige arbejde, der er båret af hans varme sociale engagement for de svageste i samfundet. Í Danmark eru tað tó alsamt fleiri menn, sum útbúgva seg innan tey sokallaðu bleytu økini. Her verður hugsað um heilsu at støðingar, heilsu hjál p arar og náms frøðingar. Talið av monn um, sum søkja inn á sjúkra røktar frøðisút búgvingina, er tó nógv lægri. Í tíðarskeiðnum frá 2001 til 2011 vóru millum 14 og 33 % fleiri á fyrr nevndu út búgv ing um, meðan talið av mann fólk um, sum fóru á sjúkra røktar frøðis útbúgvingina bert var millum 4 og 6%. Í Føroyum starvast 4 mannligir sjúkrarøktar frøðingar. Hetta er ikki nógv, tá hugsað verður um, at tað virka umleið 700 sjúkrarøktarfrøðingar í Føroyum. Hetta svarar til, at umleið 0.5 % av føroysku sjúkrarøktarfrøðingunum eru menn. Í Danmark er talið 3 %, í Noregi 5 %, í Onglandi 10 %, og í Italia er talið heilt uppi á 25 %. 3 av teimum 92 lesandi á Sjúkrarøktarfrøðisdeildini á Fróð skaparsetur Føroya eru mannfólk [ 12 ]

13 Mannligir sjúkrarøktarfrøðingar KUNNING FRÁ FELAGNUM Vøka hevur sett Teiti Vágadal, sum lesur til sjúkrarøktarfrøðing, nakrar spurningar um leiklutin hjá mannligum sjúkrarøktarfrøðingum, og um hvussu tað er at starvast innan eitt øki, har stóri meirlutin eru kvinnur. Eg hevði starvast í 10 ár í einum handli, og tey síðstu 4 árini hataði eg tað. Eg hugsaði um at taka onkra útbúgving, og eg hugsaði m.a. at lesa til grannskoðara. Men einaferð, tá ein í familjuni varð sjúkur, segði viðkomandi við meg, at eg skuldi farið og lisið til sjúkrarøktarfrøðing. Tað gekk eg so og hugsaði um, og í 2010 søkti eg inn á skúlan og kom inn, sigur Teitur. Mamma Teit er sjúkrarøktarfrøðingur, og omman er diakonessa, so sjálvt fakið var ikki so ókent fyri Teit, men hetta var eitt ókent økið fyri hann. Væl móttikið av vinum At lesa til sjúkrarøktarfrøðing var kanska ikki tað, tey nærmastu og vinfólk hjá Teiti høvdu væntað. Av øllum mínum vinfólkum er tað bert ein, sum hevur flent. Og hann flenti hart, sigur Teitur við einum brosi. Tað var øgiliga spennandi at byrja í skúlanum. Har vóru sum vera man nógv konufólk, so tað var ikki tað ringasta. Eg kendi 2 av teimum áðrenn, so tað gjørdi tað eitt sindur lættari. Ein lítil skelkur at byrja starvsvenjingina Teitur minnist væl sín fysrta dag, tá hann var í starvsvenjing. Eg minnist, at eg bleiv bókstaviliga blakaður út í tað. Eg skuldi vaska eini gamlari konu. Vit høvdu lært nógv um etik og annað á skúlanum, so tað var sera grænseoverskridende. Bæði sjúklingar og starvsfólk hava tó tikið sera væl ímóti mær, sigur Teitur. Nógvar stuttligar hendingar og tann klassiska er, at bæði sjúklingar og starvsfólk hildu meg vera lækni. Saknar fleiri menn í fakinum Teitur heldur, at tað áttu verið nógv fleiri menn, sum starvast innan sjúkrarøktarfrøðisøkið. Man følir seg mangan kynsmæssiga einsa mallan. Eg sakni onkuntíð ein manligan starvsfelaga at samskifta við. Tann størsta avbjóðingin er at fáa fleiri menn inn á økið. Eg royni mangan at siga við ungar menn, sum ikki vita, hvat teir teir skulu gera í framtíðini, um at helvtin av øllum sjúklingum eru menn og at tað tí er tørvur á tilsvarandi mongum monn um innan sjúkrarøktarfrøðina. Kvinn ir hava ikki einkarætt uppá um sorgan. Tað er tørvur á monnum innan sjúkra røktar frøðis fakið, stað fest ir Teitur. Teitur sigur at enda, at tað er ábyrgdin hjá øllum innan sjúkrarøktarfrøðisfakið at reklamera fyri at fáa fleiri menn inn á útbúgvingina. Vit eru noydd til fyrst og fremst sum einstakir sjúkrarøktarfrøðingar, men eisini fakfelag, skúlar og myndugleikar, áhaldandi at lýsa fyri at fáa fleiri mann ligar sjúkrarøktarfrøðingar í fakið. Útbúgv ingin er spennandi, og møgu leik arnir fyri víðari lesnaði eru góðir, sigur Teitur Vágadal at enda. Teitur Vágadal 33 ár Lesur á 4. árið. Búsitandi í Tórshavn Fór at lesa til sjúkra røktar frøðing í 2010 Óluva í Gong, forkvinna Altíð gott við javnvág av kynum á einum arbeiðsplássi Óluva í Gong, forkvinna sigur, at hon sjálv hevur starvast á einari deild í Danmark, har helvtin av sjúkrarøktarfrøðingunum vóru menn. Arbeiðsumhvørvið var eitt heilt annað, minnist eg. Í starvsfólkahópinum fingu vit ein heilt annan vinkul á okkara sam skifti. Menn hugsa øðrvísi og tað gjørdi, at vit fingu betri og breiðari samskifti, sigur Óluva í Gong, forkvinna. Hon leggur afturat, at við bert tí eina kyn inum á einum arbeiðsplássi gerst vin kul in meira einstáttaður. Spurd um hvat hennara boð er uppá, hví menn ikki søkja inn á sjúkra røktar frøðisút búgv ingina, sigur hon, at menn kanska ikki eru greiðir yvir hvørjar møgu leik ar útbúgvingin gevur eftir lokið prógv. Útbúgvingin letur upp fyri hópin av møguleikum. Tú kanst byggja víðari omaná útbúgvingina og heimurin letur seg upp. Tú kanst starvast kring allan heim. Kanska menn ikki hugsa um hetta ella ikki vita hetta, sigur Óluva. Ikki gjørt nakað miðvíst átak Felagið Føroyskir Sjúkrarøktarfrøðingar hevur ikki gjørt nakað ávíst átak fyri at fáa fleiri mannfólk at útbúgva seg til sjúkra røktarfrøðing. Sum skrivað í aðrari grein eru bert áleið 0,4% av sjúkrarøktarfrøðingunum í Føroyum mannfólk, meðan talið í Danmark er 3%, Onglandi 10%, og í Italia heili 25%. Vit havi ikki hugsað nakað serligt um hetta, men hetta er avgjørt nakað, vert er at hugsa um og arbeiða við í framtíðini, sigur Óluva í Gong í stuttari viðmerking. [ 13 ]

14 Heimið við Vágna Heimið við Vágna: Dagsskráin skal setast av búfólkunum Merry Hansen, deildarleiðari Vit royna í mest møguligan mun at fáa búfólkini við í gerandisdagin. Uppgávan hjá starvsfólkunum er at seta búfólkini í fokus og gagnnýta teir førleikar, tey hava. T.d. kunnu tey gott vera við at leggja klæðir saman, vaska borð og borðreiða, sigur Merry Hansen, leiðari í nýggja røktarheiminum, m.a. í samrøðu við Vøku. Nýggja røktarheimið í Klaksvík, Heimið við Vágna, er nýggjasta røktarheimið í Føroyum. Í nýggja heiminum eru 24 íbúðir, sum eru býttar út á 3 eindir. Íbúðirnar eru 36 fermetrar til støddar og er møguleiki fyri, at hjún kunnu flyta inn saman. Tað húsast 26 búfólk í nýggja snotiliga Heiminum við Vágna í Klaksvík. Starvsfólkahópurin Starvsfólkini byrjaðu tann 1. november, og tann 18. november fluttu tey fyrstu búfolkini inn. Búfólkini eru í aldrinum 63 til 95 ár og eru hesi øll norðingar. Starvsfólkahópurin er breitt samansett ur: 4 sjúkrarøktarfrøðingar, 11 heilsu røktarar, 5 heilsuhjálparir, 1 ergoterapeutur, 1 vaskifólk og ein húsavørður, sum verður settur í næstum. Tað, sum kanska sermerkir nýggja heimið, er, at tað stendur heilt niðri við vágna í Klaksvík. Vøka var og vitjaði nýggja heimið og setti leiðaranum Merry Hansen stevnu. Merry, sum er 48 ára gomul, varð útbúgvin sjúkrarøktarfrøðingur í Eisini er hon kliniskur vegleiðari og hevur tikið ískoytisútbúgvingina. Í løtuni tekur hon leiðsluútbúgving. Merry hevur starvsroyndir bæði frá sjúkrahúsi, røktar heimi og heimatænastu. Heimið er nýtt. Vit hava virkað her í 2-3 mánaðir, og nú er avbjóðingin at fáa [ 14 ]

15 Heimið við Vágna KUNNING FRÁ FELAGNUM Merry saman við tveimum av búfólkunum heimið at virka sum eina eind. Okkara aðalmál er at tryggja óhjálpnum eitt gott og virðiligt lív. At búfólkini fáa hjálp til framhaldandi at liva sítt egna lív. At stuðla teimum til sjálvbjargni í tann mun tað er gjørligt og at viðlíkahalda tær sosialu relatiónirnar, tann einstaki hevur, sigur Merry Hansen. Hon leggur dent á, at hetta er teirra heim, og at tað er tørvurin hjá búfólkunum, sum setur dagskránna. Ongin stórkøkur Vit royna í mest møguliga mun at fáa búfólkini við í gerandisdagin. Uppgávan hjá starvsfólkunum er at seta búfólkini í fokus og gagnnýta teir førleikar, tey hava. T.d. kunnu tey gott verða við at leggja klæðir saman, vaska borð og borðreiða, sigur Merry Hansen, deildarleiðari. Tað er ongin stórkøkur í nýggja heiminum. Allur maturin verður gjørdur úti á teimum ymisku eindunum, og tað eru starvsfólkini, sum hava ábyrgdina av hesum. Vit royna ikki at gera ov nógv brot í tann vanliga gerandisdagin, sum búfólki ni hava havt. Tey skulu kunna kenna angan av matgerð og kensluna av, at hetta er eitt heim, sigur Merry. Fyri stuttum hevði ein kvinna bindiklubb her, og eydnaðist tað sera væl, leggur Merry afturat. Búfólkini trívast At fáa eitt nýtt heim at rigga hevur sínar avbjóðingar. Búfólkini eru fallin sera væl til, og tað er júst eitt av aðalmálunum, sigur Merry. Vit sum starvsfólk og partvís eisini avvarandi hava kanska aðrar hugsanir um hetta og tað er ein stór avbjóðing. Tað er ein stór broyting fyri tey avvarandi og búfólkini, sigur Merry. Arbeiðsbýtið At røktarstarvsfólkini eisini skulu reingerða búrúmini hjá búfólkunum og matgera er nakað, sum Merry væntar fer at skapa nakað av kjaki. Tað varð lagt upp til í setanartilgongdini, at fakbólkarnir virða fakførleikarnar og fakmørkini hjá hvør øðrum. At eitt nú starvsfólk við styttri útbúgvingunum virða, at sjúkra røktarfrøðingar hava førleikar at veita torgreidda røkt og geva rúm fyri hesum. Hinvegin verður eisini lagt upp til, at sjúkrarøktarfrøðingarnir eisini kenna ábyrgd av teimum húsligu uppgáv unum, sum liggja hjá øllum røktarstarvsfólkunum. Hvussu hetta fer at virka í longdini, fer tíðin at vísa, men umráðandi er, at búfólki er í mið depl in um. Merry leggur afturat, at hugsjónin um, hvussu starvsbólkarnir skuldu starvast, og hvussu uppgávubýtið skuldi vera, var lagt, áðrenn hon kom í starv, men hon dylur ikki fyri, at í framtíðini kunnu tað verða sjúkrarøktarfrøðingarnir, sum í ávísan mun fara at virka sum bólkaleiðarir. Ætlanin er, at heimatænastan og økis terapeutar eisini skulu húsast í Heim inum við Vágna. Harumframt hevur talan verið um, at dagtilhaldið, sum húsast í býnum, somuleiðis skal halda til í nýggja røktarheiminum. Lívið heldur fram, hóast ein er fluttur á røktarheim Merry Hansen sigur at enda, at hennara framtíðarvónir eru, at røktarheimið skal vera eitt gott heim. Tað skal vera lív í húsinum, og tað, at fólk støkka inn á gólvið, skal vera ein natúrligur partur av gerandisdegnum. Fólk skulu ikki stúra fyri at flyta inn men kenna tað gott at kunna fara á Heimið við Vágna at búgva, um tey hava tørv á tí. Umráðandi er, at tað ikki kennist sum eina bíðistøða til lívsins enda at koma á røktarheim, men at lívið heldur fram við góðari góðsku og góðum innihaldi. [ 15 ]

16 Diabetes Føroyska ferðalagið, f.v. Pál Weihe, læknilækni, Beinta Joensen og Jóhanna S. Petersen, sjúkrarøktarfrøðingar og Jens Andreassen, deildarlækni Ráðstevna um diabetes Alheims ráðstevna um diabetes Melbourne desember 2013 Orð: Beinta Joensen og Jóhanna S. Petersen IDF ( International Diabetes Federation) er ein so kallaður paraply felagsskapur við meira enn 200 diabetesfeløgum sum limir. Hesi feløg umboða eini 160 lond um allan heimin. Fokusumráðið hjá IDF Er at styrka alt sum hevur við diabetes at gera um allan heimin fyri at birta eina tilvitan um vitan, røkt, viðgerð og fyribyrging av diabetes. Eisini verður gransking innan diabetes mett sera týdningarmikil við eini vón um, at tað ein dag ber til at lekja tey ymisku sløgini av diabetes. Sjálvt um diabetes er tað sama um allan heim, eru tað ymiskir trupulleikar og tørvir øll hesi lond stríðast við. IDF hevur samstarv bæði við FN og WHO, og í 2007 fekk diabetessøkin sín egna almenna FN-merkidag; Altjóða Diabetesdagur, sum er 14. november á hvørujm árið. Ráðstevnan hjá IDF Annað hvørt ár skipar IDF fyri eini alheims ráðstevnu. Seinast í Melbourne frá desember 2013, og vóru vit so hepp in at sleppa við. Vit fóru, Beinta Joensen, Jóhanna S. Petersen, sjúkrarøkt ar frøðingar, Jens Andreassen, deild ar lækni og Pál Weihe, yvirlækni. Vit byrjaðu longu í januar 2013 at tilrættar leggja. Tað er ein long leið at fara úr Føroyum til Avstralia. Vit valdu at seta okkum í samband við nakrar dan skar samstarvsfelagar, og saman við teim um ráðløgdu vit síðani túrin. Vit vóru 12 fólk í bólkinum. Leiðin gekk úr Kastrup við flogfari í 7 tímar til Dubai. Síðani frá Dubai til Sydney, og úr Sydney til Melbourne. Túrurin tók tilsamans 24 tímar, og tíðarmunurin var 11 tímar, so trupult var at fáa skil á dag og nátt. Summarið var júst byrjað har, og í Føroyum høvdu vit vetur við kulda stigum. Dagin, vit komu til Sydney, vóru tað 30 hitastig. Tað var eisini løgið at síggja jólamenn ganga á gøtunum har í summar nissuklæðum. Ráðstevnan var sera stór, millum fólk. Rástevnan var hvønn dag frá kl til kl Tað vóru 13 ymiskir fyrilestrar samstundis allan dagin, so vit fyrireikaðu okkum væl hvør í sær eftir teimum áhugamálum, vit vóru áhuga at hoyra. Fyrilestrarnir vóru býttir upp í ymisk evni, so sum gransking, undirvísing, út búgv ing og tað at liva við diabetes millum annað. Fleiri diabetesfeløg um allan heimin vóru við, og høvdu tey øll hvør sín bás, har vit høvdu møguleika at spyrja tey um ymiskt viðvíkjandi diabetesviðgerð og -røkt júst í teirra landi. Fleiri heilivágsfyritøkur høvdu básar, har vit eisini høvdu møguleika at fáa undir vísing um nýggjastu viðgerð og røkt av diabetes. Hetta gav okkum møgu leikan at greiða teimum frá, hvørji vit vóru, hvaðani vit komu, og hvussu tað er at liva við og hava diabetes í Føroyum. Soleiðis fingu vit samband við sam starvsfelagar úr nógvum ymiskum øllum heiminum. Afturat øllum hesum hava tey, sum granska innan diabetes, møguleika at fáa [ 16 ]

17 Alheims ráðstevna teirra úrskurð av gransking framlagda sum ein postara (uppslag). Nøkur teirra verða biðin um at leggja granskingina fram munnliga. Millum allar postararnar var kanningin, sum Deildin fyri Arbeiðs- og Almenna Heilsu í Føroyum hevur gjørt, Pre valence of type 2 Diabetes, and im pair ed glucose regulation in Faroe Islands. Jens Andreassen leggi tann partin av kanningini fram, sum tey fyribils eru komin fram til. Vit mugu siga, at vit kendu okkum stoltar at hoyra og vera tilstaðar, tá Jens Andreassen legði hetta fram. Ein annar postari, sum nakrir av okkara donsku ferðafelagum løgdu fram, In jec tion technique: How to select the appropriate needle for insulin injec tion, var eisini sera áhugaverdur at hoyra. Luttøka á slíkari alheimsráðstevnu gevur okkum umfatandi menning, førleika og eina staðfesting av, at vit eru væl við í bæði viðgerð og røkt av dia betes sjúklingum í Føroyum. Hendan alheimsráð stevnan hevur stóran týdning fyri okkum sjúkrarøktarfrøðingar. Fleiri av fyrilestrunum vístu beinleiðis á, hvussu týdningarmikil júst røktin av dia betessjúklingum er. Serliga tá hugsað verður um at menna motiva tión, undir vísing og realtiónin til diabetes sjúk lingin. Ráðstevnan hevur givið okkum enn betur førleika til røkt og viðgerð av tí ein skaka sjúklinginum við diabetes og ikki minst givið okkum, sum búgva so fjar skotið, møguleikan at fáa alheims sam bond við samstarvsfelagaðar. Samstund is hevur tað ovurhonds stóran týdn ing fyri okkum, at vit kunnu viðlíka halda og menna okkara vitan um hendan sjúklingabólk. Blika Sp/f Akranesgøta 9 Postrúm 316 FO-100 Tórshavn Tel Fax blika@blika.fo [ 17 ]

18 FSK s landskursus Frá FSK s landskursus oktobur 2013 Orð: Marianna B. Jacobsen Í fjør var eg fyri fyrstu ferð við á árliga skeiðnum, sum Faglig selskab for kræftsygeplejersker í Danmark skipa fyri. Dagliga starvist eg sum sjúkra røktarfrøðingur í Heimatænastuni í Havn. Fólk við krabbameini og avvarandi teirra vísa seg at fylla meiri og meiri í okkara dagliga arbeiði. Tískil havi eg fingið ein serligan áhuga fyri hesum øki og valdi at fara á skeiðið. Við á skeiðnum vóru eisini Jonna S. Thomsen og Hansina Mikkelsen frá FÁ2 og Jancy Gaardlykke og Anna Maria Østerø frá Krabbameinsfelagnum. Skráin fyri skeiðið Yvirskipaða heiti fyri skeiðið var Dilemma i Kræftsygeplejen fra kura tiv til palliativ pleje og behandling. Hetta var eitt sera áhugavert skeið, sum varpaði ljós á nógv áhugaverd og viðkomandi evni. Men eitt evni, sum eg festi meg serliga við, var m.a. FATIQUE. Evnið til eina verkstovu, sum eg valdi at vera við til, var Dialogens betydning for patienten, der oplever fatique. Út frá hesum vil eg siga eitt sindur um fatique. Møði/fatigue Møði einsamalt kann ikki lýsa tað øtiliga møði, sum sjúklingar við krabbameini uppliva. Fatigue er tað internationala felagsorðið, ið verður brúkt. NCCN (National Comprehensive Cancer Network) er ein samskipan av 21 av heimsins leiðandi krabbameinsmið deplum í USA, sum er ætlað til at betra góðskuna og gagnnýti av røktini, ið verður givin til sjúklingar við krabbameini. Definitiónin NCCN hevur av cancerrelateraðum fatique er: En belastende, vedvarende, subjektiv følelse af træthed eller udmattelse relateret til kræft eller kræftbehandling, der ikke er proportional med nye [ 18 ]

19 Fsk s landskursus Forskellige energiniveauer Tilpasning T Træthed F Fatique U Udmattelse Ingen tilpasning Glemsomhed Utålmodighed Sammenhæng mellem aktivitet og træthed Lindres ved hvile Søvnforstyrrelser Ængstelse Gradvis nedsat udholdenhed Koncentrationsbesvær Øget følsomhed overfor sanseindtryk Øget fysisk ubehag Kræver øget anstrengelse at håndtere forandringer Begrænsning i social aktivitet Konfusion Følelsesmæssig tomhed Pludseligt, uforklarligt tab af energi Svært ved at holde sig vågen/sove Total social tilbagetrækning Nedsat evne til at styre kroppens funktioner aktiviteter og som påvirker patientens vanlige funktionsniveau. Í Danmark hava tey í 1996, við íblástri úr USA, gjørt ein bólk av sjúkra røktarfrøð ingum, sum tey kalla SIG træthed/ Fatigue. Áhugin fyri at kanna evnið neyv ari, kom av frustratiónini og tí mátt loysi, sum sjúkrarøktarfrøðingar upp livdu í gerandisdegnum, har møði var eitt sermerkt sjúkueyðkenni hjá sjúk ling um við krabbameini. Í bólkinum eru 6 umboð úr øllum Danmark, sum møtast nakrar ferð árliga til fundir. Hesi hava í minsta lagi 2 ára royndir innan sjúkrarøkt til krabbameinssjúklingar. M.a. hava tey givið út ein faldara: Træthed hos patienter med kræft. Endamálið hjá hesum SIG træthed/ fatigue bólkið er m.a. at menna og hækka góðskuna av sjúkrarøktini til sjúklingar við krabbameini og at finna og miðla nýggjastu vitanina og menningina innan økið. Eisini er teirra uppgáva m.a. at undirvísa starvsfólki og sjúklingum um evnið, og tey eru við í donskum og altjóða ráðstevnum. Í hesum bólkinum brúka tey eisini defina tión ina hjá canadiska sjúkra røktarprof fess aranum Karin Olson. Hon hevur ígjøgnum eina bókmentaritgerð av kvali tativum og kvantitativum kanning um frá funnið fram til, at mun ur er á, hvussu sjúklingar uppliva fatique. Møði, fatigue og máttloysi Karin Olson skilir millum møði, fatigue og máttloysi. Hon sigur, at fyri at skilja upplivingina hjá sjúklinginum, gevur tað meining at skilja ímillum: møði, har kroppur og sinn arbeiða saman. fatigue, har sinni ræður yvir kroppinum. máttloysi, har kroppurin ræður yvir sinninum. Máttloysi kann upp liv ast sum depressión, men er als ikki altíð tað sama. Hetta skulu vit sum sjúkra røktarfrøðingar verða serliga varug við, so hesi ikki verða skeivt viðgjørd Týdningarmikið er, at sjúklingurin ikki nær at verða ov leingi í hesi fasuni, men mugu sum skjótast hjálpast upp aftur. Karin Olson lýsir møði sum eina reak tión uppá fysiskar og sálarligar stress faktorar. Karin Olson vil vera við, at fatigue ikki er ein óbroytilig støða, men at tað kann skifta ímillum møði, fatigue og máttloysi. Hetta er tengt at, hvussu sjúklingurin er førur fyri at tillaga seg. Hvat skulu vit sum sjúkrarøktarfrøðingar gera Í okkara arbeiði sum sjúkra røktar frøðing ar kunnu vit ikki beina møðina hjá sjúk linginum burtur, men vit kunnu hjálpa honum víðari, um vit hava neyðugu vitanina. Men í flestu førum er ikki bert ein orsøk til fatigue. Orsøkirnar eru fjøltáttaðar og so eru tær eisini sub jektivar. At koma í dialog við sjúklingin hevur stór an týdning tað at tosa við hann. Sjúk ling urin skal verða møttur, har hann er, og sjúkrarøktarfrøðingurin skal taka sær av trupulleikanum saman við sjúkling inum. Sum sagt er upplivingin av fatigue subjektiv, og tí kann ein stórur eginleiki hjá okkum vera bara at vera til staðar og LURTA. [ 19 ]

20 FSK s landskursus Viðgerð av cancerrelateraðum fatigue Viðgerð av orsøkum, sum kunnu vendast Anæmi Depressión Pína Infektión Dehydrering Hypercalcæmi v.m. Symptomviðgerð (#) Non farmakologisk (#) Her kemur okkara uppgáva inn sjúkrarøktin Farmakologisk Viðurkenning er týdningarmikil. Bæði frá okkum sum starvsfólk, men eisini frá familjuni, avvarandi og starvsfeløgunum hjá sjúklinginum. Dátainnsavning er týdningarmikil Spurningar, sum t.d. um ein upplivir møði. Um ja, so spyrja hvussu sjúk lingur in hevur upplivað hesa møði síðstu vik una, kanska eftir VAS skalanum (frá 1-10), og hvussu møðin ávirkar gerandis dagin. Um skorað verður millum 4-10 (sum er moderat ringt), verður gjørd ein fokus erað kropslig og sjúkusøgulig kann ing av fatique hjá sjúklinginum. Metan av sjúkustatus hjá sjúkling inum, slag og longd av viðgerð og respons uppá viðgerð. Gjøgnumgongd av heilivági hjá sjúkling inum, og nýligar broytingar av heilivági. Neyv gjøgnumgongd av: Myn strinum av fatigue, nær tað er byrjað, hvussu tað broytist, hvussu leingi tað varir, hvussu tað ávirkar sjúklingin bæði fysiskt, socialt, sálarligt og andaligt, og hvat kann økja ella minka upplivilsi av fatigue. Kliniskar kanningar. Vit skulu sum sjúkrarøktarfrøðingar geva okkum far um at gera nakað við møgu ligar orsøkir til fatigue, eisini comorbiditet. Vit skulu tosa við sjúklingin um týdningin, møðin hevur fyri hvønn einstakan, og hvussu hetta kann hava ávirkan á identitetin hjá sjúklinginum. Undirvísing og vegleiðing Vit skulu undirvísa og vegleiða um: Definatiónina uppá fatigue Týdningin av rørslu/kropsligum virkni (eitt sindur er betur enn onki!) At seta jarðbundin og stuttskygd mál At skapa javnvág millum virkni og hvílu Týdningin av føðslu Viðurkenning av møði, og evt. sum fylgju, tørvinum á hjálp At inndraga familju og annað netmynstur At optimera svøvnmynstur Nýtslu av hugspjaðing, t.d. tónleiki Nýtslu av vøddamýking Screening av fatigue Lisa Pedersen, lækni, vil vera við, at allir sjúk lingar við krabbameini áttu at verið screen aðir fyri fatigue, tí sjúklingurin av sær sjálvum mangan ikki vil informera sjúkra røktarfrøðingin um sína møði. Ofta heldur sjúklingurin, at møðin er nakað sum hann er noyddur til at finna seg í. Og onnur hugsa, at tey ikki vilja órógva sjúkrarøktarfrøðingin óneyðugt, ella tey ynskja ikki at verða tulkað sum tvørlig ella grenjut. Tað var ræðandi at hoyra á FSKskeið num, at kanningar vísa, at 80-90% av krabbameinssjúklingum uppliva fatigue, eftir tey eru vorðin frísk T.d. cancer mammae sjúklingar kunnu uppliva fatique upp til 10 ár aftaná, at teir hava fingið boð um, at teir eru frískir. Hetta hevur stóra ávirkan á teirra lívsgóðsku og kann gera tað trupult at fáa ein gerandisdag at hanga saman. Keldur: FSK skeið, okt 2013 Klinisk sygepleje årg. 26, nr orginalartikkul : Cancerrelateret fatigue en udfordring for sygeplejen. Skrivað av Dorthe P. koktved sj.r.fr. og Birgith Pedersen sj.r.fr. Artikkul : A new Way of thinking about fatigue, A reconceptualization. Oncology nursing, DSR. dk Faldari : Træthed hos patienter med kræft Kræftens bekæmpelse [ 20]

21 Yrkisetiskar leiðreglur KUNNING FRÁ FELAGNUM Yrkisetiskar leiðreglur fyri sjúkrarøktarfrøðingar mars 2008, frágreiðing til dagføring Innleiðandi viðmerkingar Yrkisetisku leiðreglurnar fyri sjúkrarøktar frøðingar byggja á meginreglurnar í etisku leiðreglunum hjá ICN og grundleggjandi mannarættindi, soleiðis sum tey eru lýst í manna rættinda sáttmálanum hjá ST. Staðfest verður í grundarlagnum í sjúkra røktini, at grundarlagið undir allari sjúkra røkt skal vera virðingin fyri lívinum hjá hvørjum einstøkum menniskja og tignini, sum er í hvørjum einstøkum menn iskja. Sjúkrarøkt skal grundast á miskunnsemi, umsorgan og virðing fyri grundleggjandi mannarættindum. Leið reglurnar nágreina hetta og gera ítøkiligt, hvat verður hildið at vera etiskt ráði ligt innan eina røð av økjum. Grundleggjandi skyldan hjá sjúkrarøktar frøðingum er at vísa umsorgan fyri øllum, sum líða, uttan mun til, hvør orsøkin til líðingina kann vera. Sjúkra røktarfrøðingurin má ásanna sjúk lingsins viðbrekni og ansa eftir hansara/hennara integriteti og tign við støði í, hvussu hvør einstakur upplivir sína støðu. Yrkisetiska ábyrgdin hjá sjúkrarøktar frøðingum fatar um menniskju í øllum tíðarskeiðum, frá lívsins byrjan til enda. Tað fatar um hvønn einstakan og samfelag, sjúklingar, avvarðandi, samstarvsfólk og sambandið við egnu yrkisgrein. Tær dagførdu leiðreglurnar víkja frá undarfarnu leiðreglunum við, at sjúkra røktargrundarlagið verður lýst sum innleiðandi grundvøllur fyri leiðregl unum. Leiðreglurnar eru haraftrat styttar frá 8 til 6 øki. Roynt hevur verið at orða ávísar leiðreglur meira neyvt í mun til dagsins tvístøður í yrkinum. Hugtakið sjúklingur er brúkt sum felagsheiti fyri øll menniskju, sum fáa ella hava heilsuhjálp í boðið. Heilsu hjálp verður skilgreinað sum handlingar sum hava fyribyrgjandi, sjúku avgerðarligt, viðgerandi, heilsuvarð veitandi, endurmennandi ella røktar- og umsorganarendamál, og sum eru útint av heilsustarvsfólki. Vit halda, at hetta fevnir um alla sjúkrarøkt. At vera sjúklingur inniber harafturat lógartryggjaði rættindi. Yrkisetiska ábyrgdin hevur mørk saman við fakligu og løgfrøðiligu ábyrgdini. Ein handling kann vera fakliga ráðilig og løgfrøðiliga loyvd, uttan at hendan kann verða góðtikin etiskt. Yrkisetisku leiðreglurnar skulu hvørki skilgreina, hvat er fakliga ráðilig sjúkrarøkt, ella týða lógaravgerðir, sum regulera yrkisútinnanina. Tær geva heldur ikki ítøkiligar loysnir til etiskar tvístøður, men tær skulu vísa á leiðina, tá ið tú skalt taka eina avgerð. Fyri at leiðreglurnar skulu gerast eitt praktiskt amboð, mugu tær gerast livandi við dagligari nýtslu. Tær skulu ikki bert vera yrkisetikkur hjá sjúkrarøktaryrkinum, men etikkur í praksis hjá tí professionella sjúkrarøktar frøðinginum. Uppskotið hjá ICN um vnýtslu av etisku leiðreglunum og av høvuðspørtunum kann við fyrimuni eisini nýtast til yrkisetisku leiðreglurnar. Leiðreglurnar skulu spegla samfelagsbroytingarnar og nýggju trupulleikastøðurnar, sum sjúkra røktarfrøðingar standa andlit til andlit við. Sjúkrarøktaretiska ráðið fer at endur skoða yrkisetisku leið regl urnar triðja hvørt ár fyri at meta um tørvin á møguligum dagføringum. Tú kanst geva eitt ískoyti til at hækka yrkisetikkin hjá sjúkrarøktarfrøðingum og økja førleikan til etiska refleksjón. Tað gert tú við at leggja lunnar undir etiskt orðaskifti á arbeiðsplássunum, vera virkin at nýta etisku leiðreglurnar og boða Sjúkrarøktaretiska ráðnum frá, har tær ikki tykjast at røkka. Omanfyri nevnda verður hildið at vera umráðandi í einum samfelagi, sum støðugt verður meira fjøltáttað, og har etiskt umhugsni ofta ikki fær høga raðfesting. Nýtsla av sjúkrarøktaretisku leiðreglunum: Sjúkrarøktaretisku leiðreglurnar eru vegleiðandi í ymiskum samanhangi, har etisk støðutakan er neyðug. Ætlanin hjá Sjúkrarøktaretiska ráðnum er, at leiðreglurnar kunnu virka fyri at: fremja etiskt orðaskifti og umhugsni hjá sjúkrarøktarfrøðingum stuðla sjúkrarøktarfrøðingum í teim um støðum, tá ið etisk val vera tikin fremja góða skynið við tí í hyggju at menna fakligu góðskuna í sjúkrarøktini seta fokus á etiskar tvístøður, so at etisk val verða sjónlig Sjúkrarøktaretisku leiðreglurnar eru ikki raðfestar men talmerktar av praktiskum ávum. [ 21 ]

22 Uppskot til dagførdar Yrkisetiskar leiðreglur fyri sjúkra røktar frøðingar Sjúkrarøktargrundarlagið Grundarlagið undir allari sjúkrarøkt skal vera virðingin fyri lívinum og íbornu tignini hjá hvørjum einstøkum menniskja Sjúkrarøkt skal grundast á mis kunnsemi, umsorgan og virðing fyri grundleggj andi mannarættindum og vera grundað á kunnleika og vitan 1. Sjúkrarøktarfrøðingurin og sjúklingurin Sjúkrarøktarfrøðingurin varðar um inte gritetin hjá hvørjum einstøkum sjúklingi, herundir rættin til heildarumsorgan, rættin til ávirkan og rættin til at verða virdur. 1. Sjúkrarøktarfrøðingurin vísir umsorgan fyri øllum sum líða, uttan mun til orsøk til líðingina. 2. Sjúkrarøktarfrøðingurin linnar líðing og er við til at tryggja ein virðiligan deyða. 3. Sjúkrarøktarfrøðingurin verjir og varðveitir lív til tað frá náttúrunnar síðu má hald ast at vera endað. Tiltøk, sum hava í hyggju at skunda undir sjúklingsins deyða, t.v.s. aktiv deyðshjálp, skal ikki nýtast. Ein sjúkrarøktarfrøðingur skal ikki hjálpa sjúk ling inum til sjálvmorð. At stuðla undir at miðleys, lívsleingjandi viðgerð verður endað ella ikki byrjað, verður ikki roknað sum aktiv deyðshjálp. 4. Sjúkrarøktarfrøðingurin virðir sjúklingsins sjálvs avgerðarrætt og virðir hansara rætt til at velja hann frá. 5. Sjúkrarøktarfrøðingurin fremur sjúkling sins møguleika at taka sjálvstøðugar av gerð ir við at geva nøktandi, tillagaða kunn ing og tryggja sær, at kunningin er skild. 6. Sjúkrarøktarfrøðingurin ger sítt til, at sjúk lingurin varð veitir sín integritet og verjir sjúklingin móti særandi gerðum. Óneyðug nýtsla av tvingsil, afturhald og avmarking av rættindum verður ikki útint. 7. Sjúkrarøktarfrøðingurin tryggjar sjúk lingsins rætt til verju av upp lýsingum givnar í trúnaði. 8. Sjúkrarøktarfrøðingurin heldur sær frá sambondum, sum kunnu elva til misnýtslu av sjúklinginum. 2. Sjúkrarøktarfrøðingurin og tey avvarðandi Sjúkrarøktarfrøðingurin hevur virðing og umsorgan fyri teimum avvarðandi. 1. Sjúkrarøktarfrøðingurin ansar eftir rættind unum hjá av varð andi. 2. Sjúkrarøktarfrøðingurin samstarvar við avvarðandi og viðger upplýsingar teirra í trúnaði. 3. Um ósamsvar er millum áhugamál sjúklingsins og teirra avvarðandi, verður sjúklingurin tikin framum. 3. Sjúkrarøktarfrøðingurin og yrkisgreinin 1. Sjúkrarøktarfrøðingurin ásannar og viður kennir sær fakligu og persónligu ábyrgd ina av egnum atferðum og metingum í útinnanini av sjúkrarøkt og setur seg inn í lógarverkið, ið skipar tænastuna. 2. Sjúkrarøktarfrøðingurin hevur per sónliga ábyrgd av, at egin praksis er fakliga, løg frøði liga og etiskt dygdargóð. 3. Sjúkrarøktarfrøðingurin ásannar mørk fyri egnari kom pet ansu og virkar innan hesi mørk. 4. Sjúkrarøktarfrøðingurin er tilvitaður um per sónliga styrki og veikleikar og leitar sær vitan, hjálp og stuðul í truplum støð um. 5. Sjúkrarøktarfrøðingurin verjir sjúklingin móti gerðum ella viðgerðarætlanum, sum eru fakliga og etiskt óráðiligar. Hetta er galdandi í mun til egnu atferð, eins og í mun til samstarvsfólk, aðrar einstaklingar ella myndugleikar, sum virka í stríð við sjúklingsins besta. 6. Sjúkrarøktarfrøðingurin dagførir seg innan gransking, menn ing og skjalprógvaða sið venju á sínum arbeiðsøki. 7. Sjúkrarøktarfrøðingurin gevur sítt íkast til virðistilvitsku, fakliga menning og gransk ing og tryggjar, at nýggjur kunnleiki verður evnaður til og nýttur í yrkinum. 8. Sjúkrarøktarfrøðingurin kann, vegna sína sam vitsku, verða frítikin fyri skyldur á sín um arbeiðsøki, men bert um heimild er fyri tí í lógini, ella arbeiðsgevarin hevur givið skrivligt loyvi. 9. Sjúkrarøktarfrøðingurin tekur ikki lut í marknaðarførslu ella øðrum handilsvirk semi, sum kann ávirka álitið hjá sjúklinginum og samfelagnum á sjúkra røkt ina. 10. Sjúkrarøktarfrøðingurin kann ein ans nýta navn og heiti, sum hon/hann vegna út búgving, løggilding og starv hevur rætt til og sum gevur eina rætta mynd av førleik um og virkisøki. 4. Sjúkrarøktarfrøðingurin og arbeiðsfelagar Sjúkrarøktarfrøðingurin vísir virðing fyri starvsfeløgum og arbeiðinum hjá øðrum og stuðlar í truplum fakligum og persónligum støðum. Hetta er ikki ein forðan fyri at taka brot á faklig, etisk ella grundsjónarmið hjá samstarvsfeløgum til viðgerðar. 1. Sjúkrarøktarfrøðingurin loyvir ikki mismuni yvir fyri starvs feløgum. 2. Sjúkrarøktarfrøðingurin tekur stig til og fremur eitt fakligt og tvørfakligt samstarv tvørtur um yrkis- og førleikamørk í øllum pørtum av heilsutænastuni. 3. Sjúkrarøktarfrøðingurin hevur fakliga og etiska vegleiðaraábyrgd yvir fyri heilsustarvs fólki, sum taka lut í røktar- og umsorganar størvum. 4. Sjúkrarøktarfrøðingurin kennir og viðurkennir sær sín leiklut og førleika í fakligum og tvørfakligum toymum og gevur sítt fakliga íkast til at loysa felags uppgávur. 5. Um áhugamálsstríð koma fyri innanhýsis í fakbólkinum ella millum ymiskar fakbólkar í sambandi við loysnir av einari uppgávu, verður fyrst hugsað um heilsuna og lívið hjá sjúklinginum. 5.Sjúkrarøktarfrøðingurin og arbeiðsplássið Sjúkrarøktarfrøðingurin skal gera seg kunnug an við virðini, hugsjónirnar, málini og virkið á arbeiðsplássinum og verða trúgvur mót vegis hesum í tann mun hesi samsvara við sjúkrarøktargrundarlagið. 1. Sjúkrarøktarfrøðingurin ger seg kunn ugan við egnu skyldur og rættindi, tá hon/ hann byrjar á einum arbeiðsplássi, og dagførir sína vitan um broytingar innan mál og lógir. 2. Sjúkrarøktarfrøðingurin viðvirkar til at fremja greið og faklig fullgóð mál fyri arbeiðs plássið. 3. Sjúkrarøktarfrøðingurin mótmælir, tá ið sjúklingar fáa skilaleysa ella óvirðiliga viðferð. Trúfesti mótvegis arbeiðsgevara forðar ikki hesum. 4. Sjúkrarøktarfrøðingurin er við í kjaki og [ 22]

23 tiltøkum, sum kunnu betra um umstøður á arbeiðsplássinum. 5. Sjúkrarøktarfrøðingurin hevur rætt til at vænta sær virðing og stuðul frá sam starvsfeløgum og arbeiðsgevara, tá hon/hann vísir á atfinningarsom viðurskifti. 6. Sjúkrarøktarfrøðingurin hevur krav á verju og neyðugum stuðli, um hon/ hann verð ur útsett fyri hóttan ella harðskapi. 6. Sjúkrarøktarfrøðingurin og samfelagið Sjúkrarøktarfrøðingurin gevur síni yrkisábyrgd og etisku ábyrgd gætur mótvegis sjúk lingum, arbeiðsstaði og samfelagi bæði í tjóðar- og heimshøpi. 1. Sjúkrarøktarfrøðingurin arbeiðir fyri einum rættvísum tilfeingisbýti og umsiting inn an heilsutænastuna bæði í tjóðar- og heims høpi. 2. Sjúkrarøktarfrøðingurin arbeiðir fyri einum tilfeingisgrundarlagi, sum gevur møguleika fyri at varðveita eina etiskt fullgóða sjúkrarøkt, sum er lagað til støðuna hjá einstaka sjúklinginum. 3. Sjúkrarøktarfrøðingurin er við til at bera so í bandi, at fakligar og etiskar reglur verða grundarlagið undir sosial- og heilsupolitiskum avgerðum. 4. Sjúkrarøktarfrøðingurin dagførir sína vitan innan sosial- og heilsupolitisku menningina og viðvirkar til raðfestingar, sum røkja áhugamálini hjá teimum, sum hava størstan tørv á sjúkrarøkt. 5. Sjúkrarøktarfrøðingurin verjir umdømi hjá fakinum og skal, um hon/hann stígur fram alment, gera greitt, um tosað vegna seg sjálvan, yrkisbólkin ella onnur. Røntgan Navn: Annika H. Lindenskov Bústaður: Tórshavn Aldur: 36 ár Útbúgvingar: 2002 á Region Hovedstadens Sygeplejerskeuddannelse Kbh. Starv: Ítrótta- og ungdómsráðgevi hjá Ítróttasamband Føroya Annika H. Lindenskov, 36 ár 1. Eru hendar broytingar í sjúkrarøktarfakinum í tínum starvi, síðan tú byrjaði? - Nú starvist eg ikki innan tað, sum vit vanliga skilja við sjúkrarøktarfrøði. Eg nýti tó dagliga mínar førleikar sum sjúkrarøktarfrøðingur í ráðgeving um ítrótt, børn og ung, kost, doping osfr. 2. Hvat dámar tær best í tínum starvi? Mær dámar væl at hava samband við og ráðgeva ítróttafeløgunum. Uml. 70 % av føroyskum børnum og ungum íðka ítrótt, og haraftrat eru eisini fleiri vaksin sum íðka. Tað er av sera stórum týdningi, at feløgini eru væl ílatin at taka ímóti hesum limum. Tað er av týdningi, at øll kunna íðka í tryggum og góðum umstøðum. Tíðskil skipa vit fyri skeiðum, ráðgeving osfr., og tað dámar mær væl. Eisini havi eg verið partur av ymiskum verkætl anum sum t.d. Firvaldar, ið er eitt fimleikalið fyri fólk, sum eru ella hava verið sjúk av krabbamein. Eisini havi eg verið partur av eini granskingar verk ætlan um, hvørja ávirkan ítóttur hevur á heilsuna. Mær dámar sera væl at arbeiða við slík um verkætlanum. 3. Hinvegin, hvat dámar tær lítið? Vit eru bert tvey fólk í starvið hjá Ítróttasamband Føroya, og tískil kann tað vera eitt sindur einsligt. Hóast eg havi ein fantastiskan starvsfelaga, so kundi eg hugsa mær fleiri starvsfelagar :) 4. Lýs heilt stutt ein góðan arbeiðsdag Ein dagur har tað er fuld drøn á kassan - mær dámar væl at hava nógv at gera. Eg arbeiði mest á skrivstovuni, men mær dámar eisini sera væl at koma út úr húsinum. Tað kann t.d. vera, at eg skal luttaka í eini verkætlan, vera við á foreldrafundi, ítróttaskúla, evniskvøldi og ymiskt annað. 5. Heldur tú, at tað eru nóg nógvar avbjóðingar til sjúkrarøktarfrøðingar í Føroyum? Ja, tað eru nógv avbjóðandi størv til sjúkrarøktar frøðingar í Føroyum, og um tey ikki eru her, so er ikki altíð so langur vegur til at skapa tey. Eg hevði tó ynskt fleiri útbúgvingarmøguleikar ella at tað ikki var so kostnaðarmikið at fara undir víðari lesnað. 6. Hevur tú roynt onnur starvsøki enn sjúkrarøkt, síðan tú varð útlærd? Síðan eg var útlærd havi eg arbeitt á onkologiskari deild á Ríkissjúkrahúsinum, í Grønlandi og á LS. Nú arbeiði eg so innan ítrótt. 7. Hevur tú útbúgvið ella hugsað um útbúgvið teg til okkurt annað? Síðan eg varð liðug sum sjúkrarøktarfrøðingur, havi eg tikið útbúgving sum proffesionsbachelor og eftirútbúgving innan onkologi. Í løtuni taki eg eina útbúgving sum Master í ítrótti og vælferð. 8. Hvussu sært tú uppá framtíðina hjá sjúkrarøktarfrøðingum í Føroyum? Eg haldi, at tað er eitt framstig, at sjúkra røktarfrøðiútbúgvingin er vorðin ein partur av setrin um og tí umhvørvi, sum fylgir við at vera ein part ur av einum universiteti. Við at hava flutt meg eitt sindur burtur frá fakinum, virði eg enn meiri tað týdningarmikla og framúr arbeiði sjúkra røkt arfrøðingar gera hvønn dag. 9. Um tú sat sum forkvinna í felagnum, hvat hevði so verið tað fyrsta tú fórt í gongd við? Arbeitt fyri at allar ískoytisútbúgvingar geva hægri løn m.a. masterútbúgvingar. 10.Um tú sat sum landsstýriskvinna í almanna- og heilsumálum, hvat hevði so verið aðalmál títt? Havt meiri fokus á fyribyrging og endurmenning. Tað sparir bæði fólkunum, sum búgva her, og samfelagnum fyri nógv meiri enn bert peningi. [ 23 ]