Подготвиле: Проф. Др. Душко Мукаетов Проф. Др. Димов Зоран Проф. Крум Бошков Инж. Емилија Попоска. Скопје, ноември, 2013 год.

Transkript

1

2

3 Подготвиле: Проф. Др. Душко Мукаетов Проф. Др. Димов Зоран Проф. Крум Бошков Инж. Емилија Попоска Скопје, ноември, 2013 год.

4 СОДРЖИНА 1. Вовед Карактеристики на секторот Влијанието на климатските промени на на секторот лозарство Опис на природните услови во Вардарскиот плански регион кои влијаат врз земјоделскиот сектор Релјеф 9 2. Методологија БиоМА Модел ClimIndices Употреба на моделот CropSyst за мерење на влијанието на мерките за адаптација кон климатските промени Оценка на ранливоста на земјоделскиот сектор Средна годишна температура на воздухот Средни годишни температури во вегетацискиот период Сума на активни температури годишно Должина на вегетацискиот период (ДВП) Врнежи Евапотранспирација Мерки за адаптација и ублажување Состојбата со лозарството во Република Македонија Климатски проекции во Македонија Материјал и методи Практики на агроменаџмент во лозовите насади со кои ќе се ублажат негативните влијанија од климатските промени Заклучок Референци 35 2

5 [1. Вовед] 1.1. Карактеристики на секторот Лозарството е еден од најважните сектори во земјоделското производство на Р. Македонија, а виното е значаен извозен производ. Лозарството, заедно со производството на вино придонесува со приближно 17-20% од земјоделскиот БДП (МЗШВ, 2011). Виното, веднаш зад тутунот, е вториот најважен извозен земјоделски производ. Лозовите насади во Македонија имаат неповолна старосна структура (МЗШВ, 2011). Истовремено, големината на парцелите е мала, заради долготрајната фрагментација на земјоделското земјиште, како резултат на наследната традиција, непостоењето на пазар на земјиште и долги периоди на недоволно инвестирање во овој сектор. Над 60% од лозјата се постари од 15 години. Состојбата со малите парцели и старите плантажи го прават секторот лозарство подложен на негативно влијание од климатските промени (во понатамошниот дел од студијата - КП), што особено се должи на нискиот капацитет на земјоделците да применуваат ефикасни мерки за адаптација кон КП и недоволната ефикасност на мерките за адаптација на парцели со мала површина. Најголемиот дел од лозјата се наоѓа во Вардарскиот и Југоисточниот плански регион. Според климатските карактеристики, Република Македонија е класифицирана како еден географски регион за производство на регионално вино, па според тоа, сите вина произведени во земјата имаат иста географска одредница Македонија (Божиновиќ, 2010). Регионите за производство на квалитетно вино се виногоријата и ги има вкупно 16: Скопско, Велешко, Тиквешко, Гевгелиско-Валандовско, Струмичко-Радовишко, Овчеполско, Кочанско-Виничко, Кумановско, Кратовско, Пијанечко, Прилепско, Битолско, Преспанско, Ох- Графикон 1. Површина под лозја во ha Графикон 2. Производство на грозје во t. 3 Оценка на ранливоста на лозарството во Вардарскиот плански регион

6 Оценка на ранливоста на лозарството во Вардарскиот плански регион ридско, Кичевско и Тетовско. Следниве виногорја припаѓаат во рамките на Вардарскиот плански регион: Овчеполско, Велешко, Тиквешко и Гевгелиско Валандовско виногорие. Во вкупната обработлива површина лозјата учествуваат со 4%, со тенденција од 2006 година на нивно перманентно намалување... За разлика од површните, вкупното производство на грозје во истиот период расте. Вкупната површина под лозја во 2010 година е ha, што е за околу 0.4% помалку од претходната година и 8% помалку во споредба со 2008 година (Графикон 1). Производството на винско грозје во 2010 година е малку помало во споредба со 2009, додека во споредба со 2008, производството е зголемено за 2% (Графикон 2). Во моментов, има 86 официјално регистрирани винарски визби, со вкупен капацитет за преработка на грозје од речиси хл, што е двојно повеќе од вкупното производство на винско грозје. Зголемувањето на бројот на винарски визби од 28 колку што беа во 2003 година на 86 во 2010 година (главно мали до средни), е резултат на фокусирањето на производство на високо квалитетно вино во шишиња, контрола и следливост на производството на вино, пософистицирана технологија за производство и продажба, што нашите вина ги прави поконкурентни на домашниот и на странските пазари Влијанието на КП на лозарскиот сектор Виновата лоза и влијанието на климата 4 Виновата лоза минува низ одредени морфолошки и физиолошки промени во различните фази на нејзините вегетативни и репродуктивни циклуси. Должината на секоја од фенолошките фази се разликува зависно од сортата грозје, што генерално е поврзано со температурните карактеристики во одредени региони (Mandelli et al. 2005). Прогнозата на фазите на развој е од најголема важност за планирањето на одредени активности во лозарството и носењето одредени одлуки во процесот на производство на вино (Lopes et al. 2008). Должината на вегетацискиот период на секоја сорта е директно поврзана со средната температура на вегетацискиот период (Jones, 2006). Покрај тоа, должината на периодот на вегетација зависи и од почвената влага, температурата на воздухот и применетата агротехника (Webb et al., 2012). Всушност, климата има силно влијание врз развојот на оваа култура, со тоа што се потребни стабилни температури, интензитет/траење на зрачењето и достапност на вода во текот на циклусот на раст, што на крајот влијае врз приносите и квалитетот на виното (Magalhaes 2008; Makra et al. 2009). Температурата на воздухот се смета дека е еден од најважните фактори во целокупниот раст, развој и продуктивност на винските сорти (Jones and Alves, 2012). Всушност, физиологијата на виновата лоза и метаболизмот/составот на плодот се под силно влијание на средната температура во текот на вегетацискиот период (Coombe 1987). Иако оваа култура добро се адаптира кон

7 Температурата на воздухот се смета дека е еден од најважните фактори во целокупниот раст, развој и продуктивност на винските сорти (Jones and Alves, 2012) еколошките стресови и издржува екстремно ниски температури во куси временски периоди во текот на зимата (Hidalgo 2002), ниските температури во текот на пролетта можат значително да им наштетат на развојот на окцата и на лисјата/ластарите (Branas 1974). Ова култура исто така е многу чувствителна и на касни мразеви и врнежи од град (Spellman, 1999). Но, зимскиот студ е важен аспект од нејзиниот развој и раст, бидејќи студот го поттикнува мирувањето на окцата (Kliewer and Soleiman 1972), што создава резерви на јаглехидрати за наредната година (Bates et al. 2002; Field et al. 2009). За да го прекине мирувањето и да започне циклуст на раст, на виноват лоза и е потребна средно дневна температура повисока од 10 о С (Amerine and Winkler 1944; Winkler 1974). Екстремните жештини или топлотните бранови исто така можат да влијаат врз физиологијата на лозата и карактеристиките на приносите (Kliewer 1977; Mullins et al. 1992), иако некои сорти можат да бидат потолерантни од други (Schaffer and Andersen 1994; Moutinho-Pereira et al. 2007). Виновите лози кои растат под силен топлотен стрес имаат значително опаѓање на продуктивноста заради неправилното функционирање на стомите и мезофилот во процесот на фотосинтезата (Moutinho-Pereira et al. 2004), како и повреди кои се резултат на другите физиолошки процеси (Berry and Bjorkman 1980). Некои студии тврдат дека ниските ноќни температури во периодот пред бербата (зреењето/созревањето), во комбинација со високите денски температури, го стимулираат создавањето на антоцијанин и други фенолни состојки, што е полезно за високо квалитетните вина (Kliewer and Torres 1972; Mori et al. 2005). Годишните врнежи и нивниот сезонски карактер, исто така, се еден од клучни фактори кои влијаат врз културата, бидејќи водниот стрес може да доведе до широк спектар на негативни ефекти, чие негатативно влијание во голема мера зависи од фазата на развој (Austin and Bondari 1988). На пример, доволната влага во почвата за време на отворањето на окцата и развивањето на ластарите/цветовите е од најголема важност за развојот и растот на лозата (Hardie and Martin 2000; Paranychianakis et al. 2004). Водниот стрес во оваа фаза исто така може да предизвика слаб пораст на ластарите и слаб развој на соцветијата и гроздовите (Hardie and Considine 1976). Спротивно на тоа, прекумерната влажност во текот на овие рани фази, прекумерно го стимулира вегетативниот раст, што доведува до поголема густина на стеблата и поголема веројатност од проблеми со болести на листовите и цветовите. Од процветувањето до зреењето на зрната, големиот воден стрес доведува до развој на мала лисна површина, со што се ограничува фотосинтезата, отфрлање на цветовите, и отпаѓање на гроздовите (During 1986). Во оваа фаза од развојот, умерено суви и стабилни атмосферски услови се сметаат за поволни за високо квалитетни вина (Jones and Davis 2000; Nemani et al. 2001; Ramos et al. 2008). Од друга страна, позабавениот развој на лисната маса, може да придонесе кон поефикасна транспирацијата (Porter and Semenov 2005). Во текот на зреењето, прекумерната влажност е штетна за созревањето (Tonietto 1999), затоа што стимулира разредување на шеќерот (Reynolds and Naylor 1994). Наспроти тоа, умерено сув период во оваа фаза, се чини дека го подобрува квалитетот (Storchi et al. 2005). Сончевото зрачење е исто така клучен фактор кој влијае врз лозата. Потребна е соодветна соларна енергија, особено за време на зреењето (Manica and Pommer 2006). Во текот на созревањето, содржината на шеќер и 5 Оценка на ранливоста на лозарството во Вардарскиот плански регион

8 Оценка на ранливоста на лозарството во Вардарскиот плански регион феноли се подобрува кога има сончеви денови (Riou et al. 1994). Во регионите со помалку сончева светлина ова ограничување се надминува преку прилагодување на системите на одгледување и резидба, и на тој начин се оптимизира изложеноста на сонце и густината на насадите. Со поизложени лисја и гроздови, се фаворизира спроводливоста на стомите, но истовремено се зголемува потребата од вода и се потенцираат други проблеми, како што се сончевите изгореници на листовите и гроздовите (Archer and Strauss 1990). Наспроти тоа, помалата изложеност на гроздовите доведува до пониска температури на зрното, но и до намалени концентрации на шеќер и антоцијанин (Sparks and Larsen 1966; Smart et al. 1985). Голема густина на стеблата може да ја намали и родноста на окцата, што е важно за наредните години (Morgan et al. 1985). Во повеќето медитерански региони и региони со слични климатски услови, лозјата се изложени на силно сончево зрачење, високи температури и значителни дефицити на вода во атмосферата и почвата, што во голема мера ја ограничува продуктивноста на лозјата. Често пати, лисјата прикажуваат постојана фото инхибиција и хлороза, по што следи некроза, а гроздовите остануваат изложени на директно сочево зрачење, што притоа доведува до ниска внатрешна ефикасност на искористување на водата (Water Use Efficiency) (Moutinho-Pereira et al. 2004). Ваквата слаба виталност на лозата доведува до намалена маса на зрното, содржината на шеќер и пониски приноси. Другите органолептички карактеристики на зрната, како што се бојата, вкусот и аромата се исто така попречени со прекумерно сончево зрачење и сушни услови. Ова доведува до неизбалансирани вина, со висока содржина на алкохол и прекумерно ниска киселост (Jones 2004). Во тој контекст, лозарското производство и производството на вино, во услови на медитеранска клима можат да бидат значително засегнати со климатските промени (Jones 2006) Проекции на влијанието на климатските промени врз лозарството 6 Климатските промени потенцијално можат да влијаат врз приносите и квалитетот на виновата лоза (Kenny and Harrison 1992; Jones 2005). Температурните трендови во изминатиот период, посебно во лозарските региони во Европа, покажуваат дека средните температури на воздухот во периодот на вегетација глобално се зголемени за околу 1.3 C во периодот , односно за 1.7 C од 1950 до 2004 (Jones et al. 2005a,b). За некои Европски лозарски региони, во Италија, Германија и Франција, одредени студии веќе покажале скратување на периодот на вегетација и порана појава на одредени фенолошки фази. (Chuine et al. 2004; Jones et al. 2005a; Dalla Marta et al.2010; Bock et al. 2011; Daux et al. 2011). Пораната појава на одредени фенолошките фази, водат до порано зреење за време на потопол период, што може да има негативни влијанија врз квалитетот на виното (Webb et al. 2008). Повисоките температури за време на вегетацискиот период во североисточна Словенија предизвикале значително намалување во вкупната киселост кај порано созреаните сорти (Vrsic and Vodovnik, 2012). Проекциите за климатските промени за 21 век се очекува да имаат важно влијание врз виновата лоза, бидејќи промените на температурните и врнежните режими (Meehl et al. 2007) можат значително да го модифицираат постојното

9 Во услови на потопла клима во иднина, повисоките температури можат да го инхибираат создавањето на антоцијани (Buttrose et al. 1971) зонирање на лозарството во Европа (Malheiro et al. 2010). Неодамнешните студии за климатските промени на Fraga et al. (2012) за Португалија, Neumann и Matzarakis (2011) за Германија, и Duchene и Schneider (2005) за Алзас - Франција, укажуваат на пораст на температурата во текот на вегетацискиот период. Santos et al. (2012a), со помош на мултимоделот Ensemble за долината Douro (Португалија), покажаа дека пролетното затоплување може да предизвика предвремено формирање на папки во услови на потопла клима во иднина, што може да влијае врз квалитетот на виното. Исто така, идните проекции за истиот регион сугерираат повисоки приноси на лозјата (Santos et al. 2011) и поголемо производство на вино (Gouveia et al. 2011), но, исто така, сугерираат и зголемени ризици од штетници и болести. Orduna (2010) наведува дека во винските региони екстремно високите температури на воздухот можат да доведат до значително зголемување на ризикот од органолептичка деградација и расипување на виното. Во услови на потопла клима во иднина, повисоките температури можат да го инхибираат создавањето на антоцијани (Buttrose et al. 1971), со што ќе се намали бојата на грозјето (Downey et al. 2006) и ќе се зголеми испарувањето на ароматичните состојки (Bureau et al. 2000). Одредени автори наведуваат дека промени во минималните температури за време на зреењето на Иберискиот полуостров (Fraga et al. 2012; Malheiro et al. 2012), можат да доведат до намалување на квалитетот на виното. Според климатските сценарија во иднина може да се очекува и намалување на погодноста на сегашните вински региони во јужна Европа (Jones et al. 2005b; Stock et al. 2005; Fraga et al. 2012) за одгледување на винова лоза. Винските сорти грозје и во јужна Европа можат да се соочат со непогодни услови за одлгедување заради силните суши. (Santos et al. 2003; Malheiro et al. 2010). Всушност, без доволно наводнување, овие региони можат да станат претерано суви за производство на високо квалитетно вино (Kenny and Harrison 1992), или дури и непогодни за одгледување на виновата лоза (Koundouras et al. 1999). Malheiro et al. (2010) тврдат дека одредени регионите како Alentejo, Andalucıa, Mancha, Sicily, Puglia и Campania може да претрпат штети заради недостиг од вода. Santos et al. (2012b), исто така, укажуваат на зголемена летна суша во југоисточна Европа, како и. Alonso и O Neill (2011) кои ги потенцираат негативните ефекти од климатските промени во шпанското лозарство, што може да доведе до зголемена побарувачка на вода заради наводнувањето. Camps и Ramos (2012) укажуваат на намалени приноси на винските сорти грозје во североисточна Шпанија, што може да е резултат на недостигот од вода. Ruml et al. (2012), во една студија за Србија, утврдија промени кои укажуваат на потребата од дополнително наводнување на лозјата. Покрај намалувањето на квалитетот на виното, што во иднина се очекува во некои јужно европски вински региони, промените во варијабилноста и појавата на екстремните појави во одредени годините можат да доведат до нестабилни и намалени приноси (Schultz 2000; Jones et al. 2005a), со штетни ефекти врз целиот вински сектор. Негативниот ефект од влијанието на климатските промени во земјоделскиот сектор се зголемува. Некои анализи извршени во изминатиов период сугерираат дека според најверојатните климатски сценарија, Македонското земјоделство ќе биде најпогодената стопанска гранка. 7 Оценка на ранливоста на лозарството во Вардарскиот плански регион

10 Оценка на ранливоста на лозарството во Вардарскиот плански регион 8 Чувствителноста на земјоделскиот сектор кон климатските помени има важни последици за Р. Македонија. Кога егзистеницјата на значителен дел од руралното население зависи од земјоделството, руралните заедници се особено ранливи од ризиците предизвикани од промените што можат да настанат како резултат на климатските промени. Ранливоста на земјоделскиот сектор произлегува од два главни извори: земјоделското производство е на отворено, под директно влијание на различните климатски појави, т.е. појавата на касни мразеви, град, поројни дождови, топлотни бранови, и сл. како и од фактот што во последниве неколку децении вложувањата во примарното производство, особено во повеќегодишни плантажи (лозја и овоштарници), драматично се зголемени, поради што негативните климатските појави имаат и се поголемо негативно економски влијание. Земјоделскиот сектор во Македонија се карактеризира со двојна структура, т.е. корпоративни стопанства што обработуваат поголеми земјишни површини кои ги стекнале со приватизација на стопанства што порано биле во општествена сопственост и мали семејни стопанства кои обработуваат околу 80% од земјоделското земјиште во земјата со просечна површина од 2.8 хектари, најчесто поделена во 6 (во просек) неповрзани парцели. Врз основа на расположливите ресурси и финансиската способност, групата на мали фармери може да се подели во три групи: (а) пазарни производители; (б) полусубвенционирани стопанства; и (в) субвенционирани стопанства. По површина, лозјата се главната повеќегодишна култура во Македонија и зафаќаат близу ha. Најголемиот дел од површините под лоза се наводнуваат, иако има и значителни површини кои се ненаводнувани. Ненаводнуваните површини, се директно зависни од временските услови и количината на врнежите и од појавата на екстремни појави, како што се сушите и поплавите. Најголемиот дел од површините под лозја се наоѓа во Вардарскиот плански регион, кој од друга страна, (особено во централниот дел Велес Св. Николе Неготино) е најзагрозен од КП. Одредени анализи укажуваат а тоа дека оваа област е најпогодена во однос на недостиг од вода, кој е посебно изразен во текот на летната сезона и доведува до појава на воден стрес кај едногодишните и повеќегодишните култури. Во просечна година, евапотранспирацијата е поголема од врнежите, што доведува до недостиг од отприлика 450mm вода (источните и централните области). Една од можностите за намалување и справување со негативните мерки на КП во земјоделското производство е примената на мерки за адаптација. Мерките за адаптација треба внимателно да се избираат и треба да бидат погодни и применливи за соодветната култура, за да бидат прифатени од примарните производители. Ниската адаптибилност на земјоделскиот сектор се должи на неколку клучни фактори: (а) мали примарни производители, со ниски годишни приходи и мала способност за примена на мерките за адаптација, кои, во одредени случаи можат да бидат скапи за примена; (б) мали парцели, што е пречка за ефикасна примена на мерките за адаптација; (в) недоволна финансиска поддршка за земјоделците, за да се справуваат со негативните влијанија на КП; (г) ниска свест кај клучните актери за климатските промени и негативните ефекти од нив врз земјоделското производство; (д) слаба комуникација и недоволна соработка помеѓу научите

11 Одредени анализи укажуваат а тоа дека оваа област е најпогодена во однос на недостиг од вода, кој е посебно изразен во текот на летната сезона институции; (ѓ) подрачни служби и земјоделски здруженија за примена на know-how; (е) недостиг од модерни технологии за производство и дисеминација на резултати од истражувања до пошироката јавност; (ж) недоволно искуство во примената на модерни пристапи кон оценка на влијанието и предвидување на идните ефекти и трендови, итн. Главната цел на оваа студија е да се оцени ранливоста на регионот (вардарскиот плански регион) од КП, да се развијат соодветни мерките за адаптација, да се моделира нивното влијание врз приносите и вкупната биомаса и да се пресметаат финансиските ефекти од примената на таквите мерки. Претходните истражувања од хидросистемот Стрежево (Оценка на влијанието на климатските промени: национални студии на случаи), укажуваат на тоа дека ако водата не е ограничувачки фактор, адаптацијата преку наводнување може да биде исплатлива мерка дури и без климатските промени. За други региони од земјата, таквите претпоставки мора да се анализираат од случај до случај. И наводнуваните и ненаводнуваните култури ќе имаат поголеми потреби од вода, заради повисоките температури и намалената достапност на влага во почвата заради намалените врнежи и површинското истекување Опис на природните услови во вардарскиот регион кои влијаат врз земјоделскиот сектор Оценка на ранливоста на лозарството во Вардарскиот плански регион Република Македонија може да се подели во четири геотектонски целини и тоа: српско македонски масив, вардарска зона, пелагониски масив и западномакедонска зона. Вардарската зона претставува голема тектонска потолина што ја разделува српско-македонската зона од пелагонискиот масив. Во неа се јавуваат следните планини: Скопска Црна Гора, Краста, Клепа, Ниџе, Козјак и Кожуф и котлините Скопска, Кумановска, Овчеполска, Велешка, Тиквешка, Раечка, Валандовска, Гевгелиска, Кочанска и Радовишка. Рељефот во Македонија е создаден како резултат на сложени процеси кои се одвивале во текот на долг временски период. Неговото создавање започнало со ендогени (тектонски и вулканогени) и продолжило со егзогени морфогенетски процеси (флувиоденундациони, флувиоакумулативни, лакустрални и глацијални). Рељефот во котлините на Вардарската зона е хетероген. Морфолошки се одликува со помала надморска височина, помала вертикална расчленетост, има помали наклони и поинаков геолошки состав во однос на другите три зони (преовладуваат кластичните стени). 9

12 Оценка на ранливоста на лозарството во Вардарскиот плански регион На самиот почеток, во потолината навлегувало море. Во оваа фаза се формирани палеогени седименти; со тектонските движења формиран е основниот релјеф на областа, со високи планини и долини сместени меѓу нив. Во вториот период (миоцен), долините биле исполнети со езера. Во овој период формирани се неогени езерски седименти. Во текот на оваа езерска фаза преку процесот на абразија и акумулација формирани се езерските тераси, кои денес можат да се препознаат како мали ридови со заоблена форма. Овој ридест и брановиден релјеф дополнително се оформил за време на пост лакустралната фаза, преку процесите на ерозија и акумулација. Во оваа фаза, како резултат на влијанието на реките и поројните матици, во долините се создадени две основни рељефни форми: речни тераси со алувијални седименти и падински терени со наносни конуси од пролувијални седименти. Вардарскиот регион има специфична хидрографија, климатски услови и вегетација што резултирало со формирање на специфична покривка на почвата, или појава на типови на почва кои се типични за долини, на пр. алувијални, дилувијални, циметни шумски почви и рендзини. Првите два типа почва ги покриваат ридестите терени и се најпогодни за лозарско производство. Климатски услови 10 Македонија има многу разновидна клима што е резултат на влијанието од континенталната и медитеранската клима, како и сложениот и расчленет рељеф составен од долини и планини, низ целата територија на земјата. Различните микроклиматски услови во Македонија, придонеле за постоење на разновидно земјоделско производство, со широк спектар на одгледувани култури. Климата варира од алпска на западот и северозападот на земјата, до медитеранска во јужните делови на долината на реката Вардар и се карактеризира со студени зими, жешки лета и многу разновиден режим на врнежи. Четирите генерални климатски модели (Global Circulation Models-GCM) претставени во сценаријата за климатски промени за Македонија, како и комбинацијата од шест различни сценарија за емисии и четирите временски периоди, покажаа дека Македонија со текот на времето ќе стане потопла и умерено посува, со значителни намалувања на летните врнежи и се почести и посурови екстремни појави, како што се сушите и поплавите. Средната температура на воздухот се предвидува да се зголеми за 1.0 C до 2025 и 1.9 C до 2050 година. За истите временски периоди, средните врнежи се очекува да опаднат за 3%, односно 5%. Сето ова заедно се претпоставува дека ќе доведе до зголемување на аридноста. Постојат значителни сезонски и просторни варијации на влијанијата. Најголемото затоплување се очекува да се случи во планинскиот северозападен регион од земјата, каде се проектирани само минимални намалувања на врнежите до 2050 година. Вардарскиот регион, според климатските параметри е под влијание на два карактеристични климатски типови: субконтинентален климатски тип кој влијае во скопското, велешкото,

13 Бројот на летни денови во Вардарскиот плански регион е за 33 дена повисок во споредба со другите лозарски региони, додека бројот на денови под мраз е понизок за околу денови. тиквешкото и струмичкото виногорје и субмедитерански климатски тип кој влијае на гевгелиско-валандовското виногорје. За разлика од другите лозарски региони во Република Македонија, климатските услови во Вардарскиот плански регион се карактеризираат со долги и суви лета; особено во јули и август кои се одликуваат со појава на топлотни бранови и апсолутни максимали температури на воздухот и релативно умерени зими. Апсолутни минимални температури под 0 o C се појавуваат во текот на зимскиот период, за разлика од некои други делови од земјата каде појавата на температури под 0 o C е вообичаена за раната пролет и доцната есен. Во минатите децении, просечните месечни температури на воздухот беа повисоки за 2-3 o C во однос на другите региони во земјата, со помали температурни амплитуди. Бројот на летни денови во Вардарскиот регион е за 33 дена повисок во споредба со другите лозарски региони, додека бројот на денови под мраз е понизок за околу денови. Годишната количина на врнежи е значително пониска, особено во тиквешкото виногорие. Според индексот на аридност, Вардарскиот регион е ариден додека, источниот регион е полувлажен, а западниот влажен. Почвени услови Виновата лоза е растение кое може да се одгледува на разни почвени типови, вклучително и почви кои не се одликуваат со висока продуктивна способност. Сепак, за постигнување на задоволителни приноси и висок квалитет, почвата треба да поседува одредени својства, а пред се: длабок и растресит солум, со поволни водно воздушни својства како и добра обезбеденост со хранливи материи.што ќе и овозможат на лозата поволен развој. Во зоната на субметитеранското и континенталното-субмедитеранско подрачје најзастапени почвени типови погодни за лозарско производство се: делувијалните, рендзините, циметните шумски почви, и на помали површини смолниците. Лозови насади се среќаваат и врз регосоли но тоа не се типични лозарски почви поради нивниот плиток солум и пониската продуктивна способност. Генерално, почвите кои се најпогодни за производство на винова лоза во Вардарскиот регион имаат специфична текстура, која се карактеризира со ниска содржина на скелет, освен кај циметните шумски почви во одредени области, кои имаат повисока содржина на скелет. Кај испитаните рендзини доминантна фракција во ситноземот е песокот, додека кај циметните шумски почви, доминантна фракција во ситноземот е глината. Според класификацијата на Sheffer и Schachtschabel, испитаните циметни шумски почви најчесто се илесто-глинести, додека испитаните рендзини се глинесто-илести, бидејќи имаат полесен механички состав. Оценка на ранливоста на лозарството во Вардарскиот плански регион 11

14 Оценка на ранливоста на лозарството во Вардарскиот плански регион Во поглед на физичките карактеристики, почвите во Вардарскиот плански регион имаат поволна вкупна порозност. Треба да се забележи дека капацитетот за воздух на овие почви е на задоволително ниво, што укажува дека почвите се добро дренирани топли почви, кои се погодни за производство на винова лоза. Од друга страна, во некои случаи, особено рендзините, имаат низок полски воден капацитет и ниски количини на достапна вода. Ова укажува на можна појава на воден стрес во текот на вегетативниот период. Од тие причини, наводнувањето е една од најчувствителните агротехнички операции во производството на виновата лоза. Почвите во Вардарскиот регион се подложни на различни типови на деградација на земјиштето. Во услови на изразено негативно влијание од КП, ерозијата на почвата е еден од најопасните и најразурнувачки типови на деградација на земјиштето. Од тие причини, посебно внимание треба да се обрне на овој тип на деградација на почвата во лозарското производството, заради тоа што во многу случаи производителите применуваат некои практики со кои се интензивира ерозијата на почвата на пр.: ориентација на лозовите насади по должина на наклонот, наводнување со бразди, култивирање на лозјата кога почвата не е подготвена за обработка: премногу сува или премногу влажна. 12

15 [2. Методологија] 2.1. БиоМА BioMa (Biophysical Model Applications Апликации со биофизички модел) е развиен од страна на JRC (Заедничкиот истражувачки центар) Испра, Република Италија. BioMa е екстензибилна платформа која овозможува примена на биофизички модели на генерички просторни елемнти, што овозможува развој и примена на различни симулации применливи со земјоделството. Во рамките на овој проект, особено внимание беше посветено на репликација и унапредување на анализите кои веќе беа спроведени во други региони од земјата, со фокус на областите што се најподложни на КП. BioMa платформата за првпат беше применетa во пракса во нашата земја, откако бесе развиена од научниците во JRC. Моделите беа успешно применети, а резултатите добиени по пат на моделирање соодветствуваа со податоците користени за калибрација и валидација на моделираните податоци. Симулациите се спроведуваат по пат на моделирање, при што се одбираат и интегрираат различни модели за да се извршат симулации со конкретна цел. Секое решение за моделирање користи компоненти кои можат да се прошират. Карактеристиките каква што е можноста за проширување, ја прават BioMa платформата погодна за оценка на влијанието на климатските промени во Република Македонија, затоа што ја има предноста што моделот може да се прилагоди со параметри кои се специфични за земјата (Слика 1). Сегашната верзија на BioMa опфаќа разновидни и алтернативни решенија за моделирање. За потребите на овој извештај беа користени два модели, кои овозможуваат симулирање на интеракцијата помеѓу културата и почвата, под влијание на времето и земјоделскиот менаџмент. Оценка на ранливоста на лозарството во Вардарскиот плански регион ClimIndices модел кој се користи за оценка на ранливоста од климатските промени; CropSyst модел кој се користи за оценка на влијанието на мерките за адаптација врз климатските промени. 13

16 Оценка на ранливоста на лозарството во Вардарскиот плански регион Слика 1: Макро компонентите на софтверската рамка BioMa Модел ClimIndices За овој извештај, за да се подготви соодветна стратегија за адаптација и дополнително да се квантифицираат придобивките од таа стратегија за адаптација, потребно e прво да се изврши оценка на ранливоста на областа од интерес, т.е. Вардарскиот плански регион во Македонија. За таа цел, со помош на моделот ClimIndices, беа развиени агрометеоролошки индикатори за Вардарскиот плански регион. 14

17 Табела 1. Агрометеоролошки индикатори употребени во ClimIndices Тип Индикатор Тип Индикатор Датуми Последен пролетен ден кога температурата на воздухот е под нула (air frost) (ден) Прв зимски ден кога температурата на воздухот е под нула (air frost) (ден) Последен пролетен ден кога температурата на тревата е под нула (grass frost) (ден) Прв зимски ден кога температурата на тревата е под нула (grass frost) (ден) Макс. дефицит на влага во почва (ден) Мин. дефицит на влага во почва (ден) Највлажна недела (ден или просек) Почеток на вегетациски период (ден) Крај на вегетациски период (ден) Крај на период на полски воден капацитет (ден) Враќање во состојба на полски воден капацитет (ден) Термални суми Бранови Збирови Број на денови со температури под нулата Број на денови со температура на тревата под нулата Број на денови со појава на топлотен удар Број на денови на вегетациски период Должина на вегетациска сезона Сушни денови Врнежни денови Денови со сува почва Сума на минусни температури ( C- денови) Температурна сума ( C- денови) Сума на активна температура ( C- денови) Воден баланс Сума на врнежи во највлажна недела (mm) Вишок на зимски врнежи (mm) Макс. летен дефицит на влага (mm) Мин. летен дефицит на влага (mm) Индекси Сума на врнежи во највлажна недела (mm) Вишок на зимски врнежи (mm) Макс. летен дефицит на влага (mm) Мин. летен дефицит на влага (mm) Најдолг топлотен бран (денови) Најдолг период на студ (денови) Најдолг сув период (денови) Најдолг влажен период (денови) Среден интензитет на врнежи (mm d-1) Индекс на сезонски врнежи Модифициран Фурниеов индекс Оценка на ранливоста на лозарството во Вардарскиот плански регион Агрометеоролошките индикатори се засновани на климатски варијабли што имаат влијание врз развојот на растенијата (Табела 1). Тие се користат за различни цели, вклучувајќи и оценка на погодноста на теренот за одгледување на културата, географски ограничувања на користењето на земјиштето од страна на културата како одговор на климата, и за обезбедување синтетички проценки за временските аномалии/трендови. ClimIndices ги пресметува основните мерки на 15

18 Оценка на ранливоста на лозарството во Вардарскиот плански регион годишна и месечна основа (средна температура на воздухот, вкупни врнежи, вкупно влезно сончево зрачење, итн.) и агрометеоролошките индикатори во групи од шест типови. Датуми, прво/последно случување на појава во временски период; Збирови, број на случувања на појавата; Термални единици, степен-денови под/над прагот; Вода, временска секвенца на промени на водата во почвата; Бранови, циклични случувања на појавата; Индекси, метрика споредена со стандардни вредности Употреба на моделот CropSyst за мерење на влијанието на мерките за адаптација кон климатските промени CropSyst (Cropping Systems Simulation Model) е модел за симулирање на раст на култури за повеќе години, за повеќе култури, на дневна основа, со цел да послужи како аналитичка алатка за проучување на ефектот од системите на одгледување врз продуктивноста на културите и врз животната средина. Со моделот, проекциите на приносите од културите се симулираат на почвени сегмент со големина 25x25 km 2.Во една серија, на секој сегментт кој претставува биофизички хомогена единица, се применуваат уедначени режими на менаџмент, подготвени во посебни досиеја за агроменаџмент, кои претставуваат сценарија на агроменаџмент и тоа: без примена на никакви мерки и сценарија, со примена на мерки за адаптација, како што се вештачко наводнување, УВ мрежи и зголемување на надморската висина на садење. Растот се опишува на ниво на цело растение и на растителни органи. Параметрите на културата се опишани за два репрезентативни типа на грозје: винско грозје и трпезно грозје. Развојот на културата се симулира врз основа на времето потребно да се собере одредена сума на температури, да се постигнат одредени фази на раст. Времето за температурните суми може да се забрза со воден стрес. Во одредени случаи, времето на одредена темепратурна сума може да се модулира и со потребите од фотопериод и јаровизација. Дневниот раст на културата се изразува преку пораст на биомасата по единица земјишна површина. 16

19 Водниот буџет во моделот ги зема во предвид: врнежите, наводнувањето, површинското оттекување, прекинот и инфилтрацијата на вода, редистрибуција на водата во почвениот профил, транспирација на културата и евапорација Моделот зема предвид четири ограничувачки фактори за раст на културата: вода, азот, светлина и температура. За таа цел, CropSyst го симулира буџетот на почвената вода, буџетот на азот во почвата-културата, фенологијата на културата, растот на надземниот дел и коренот на културата, производството на биомаса, принос на културата, производство и распаѓање на остатокот, ерозија на почвата од вода, и резидуите од пестицидите. Врз нив влијаат времето, почвените карактеристики, карактеристиките на културата, и управувањето со системите на одгледување. Климатските параметри се добиваат од датотеките што ги поседува Заедничкиот истражувачки центар во Испра (JRC) и се развиени во согласност со сценаријата на IPCC CRES, кои содржат различни движечки сили кои влијаат врз климатските промени, вклучувајќи го и порастот на населението и социоекономски развој. За да го спроведат CropSyst моделот, овие сценарија траба да бидат прилагодени кон барањата за резолуција на моделот (25x25km). Изворот на климатските податоци се корегирани дата сетови добиени со ENSEMBLE моделот, и се составени од две реализации на сценариото A1B за емисии на стакленички гасови: HADCM3 GCM со инкорпориран HadRM3 RCM, што го претставува таканареченото топло сценарио и ECHAM5, заедно со HIRHAM5 RCM за намалување, што го претставува таканареченото студено сценарио. Водниот буџет во моделот ги зема во предвид: врнежите, наводнувањето, површинското оттекување, прекинот и инфилтрацијата на вода, редистрибуција на водата во почвениот профил, транспирација на културата и евапорација. Редистрибуцијата на водата во почвата се решава со едноставен каскаден пристап или преку методот на конечни разлики за да се утврди флуксот на почвената вода. Почвените податоци за примена на моделот беа собрани од претходните истражувања во Вардарскиот плански регион. За потребите на оваа студија беа одбрани најсоодветните типови почва за одгледување на винова лоза: циметни шумски почви и рендзини од околината на Неготино и Кавадарци. Од секој тип на почва беа одбрани по 3 најкарактеристични почвени профили. Мора да се истакне дека симулациите кои се однесуваат на водата во почвата се чувствителни во однос на основните почвени параметри кои се однесуваат на текстурата и длабочината на почвата, бидејќи тие ги определуваат хидрауличките карактеристики на почвата. најважните почвени параметри се дадени во табелата 7 од Анекс 1. Оценка на ранливоста на лозарството во Вардарскиот плански регион 17

20 [3. Оценка на ранливоста на земјоделскиот сектор] За анализа на климатските услови во Вардарскиот плански регион беше користен пристап на моделирање со симулација на климатските параметри за периодот , со центрирана 2000 година. Целата територија на земјата е поделена во мрежа од 53 координатни квадрати. Главната цел на овие симулации беше да се предвидат идните трендови на основните климатски карактеристики, на пр. температурата, врнежите; датумите, на пр. почеток на вегетацискиот период, крај на вегетацискиот период, прв и последен ден на температура на воздухот под нулата, итн.; збирови: должина на вегетацискиот период, сума на активни температури, итн. и индекси: индекс на аридност, индекс на дезертификација, De Marthone, итн. Главната цел на оваа оценка беше да се предвидат промените на сите параметри за период од 50 години со помош на моделот ClimIndices. Целниот регион е Вардарскиот плански регион, кој го зафаќа централен дел од земјата, а кој според претходни анализи (II и III комуникација за КП) беше идентификуван како регион кој е најподложен на КП. Целната култура е лозата (вински и трпезни сорти), која зафаќа приближно ha, од кои повеќето спаѓаат во Вардарскиот плански регион. Оваа култура беше одбрана заради нејзината голема чувствителност на климатските и почвените услови (температура и воден стрес) и нејзиното значење како суровина за производство на високо квалитетни вина. Во последно време, трпезните сорти грозје - стануваат сè поатрактивни кај примарните производители. Треба да се забележи дека климатските промени, исто така, имаат големо влијание и врз овие сорти, на пр. изгореници од сонцето, намалени приноси, послаб квалитет, итн Средна годишна температура на воздухот Средните годишни температури на воздухот се пресметани за периодот година. Вардарскиот плански регион, кој беше предмет на анализа спаѓа во 8 координатни квадрати (62149, 62150, 63148, 63149, 63150, 64148, и 65149). Просечните годишни температури беа симулирани за секој од квадратите со вкупна површина од 25 km 2. Од симулираните податоци може да се заклучи дека, во споредба со остатокот од земјата, Вардарскиот плански регион е значително ранлив, што се потврдува со фактот што просечните годишни температури на воздухот во Вардарскиот плански регион се повисоки за околу 1 0 C од остатокот на земјата. Треба да се забележи дека негативното влијание на просечните температури на воздухот врз земјоделското производство, во голема мера зависи и од другите еколошки услови (врнежи, евапотранспирација, суша, итн.). Затоа, негативните влијанија од зголемените температури на воздухот ќе имаат различен степен на негативно влијание во различните региони на земјата. 18

21 Се очекува максималните годишни температури да имаат многу поголем пораст од просечните температури. Ова е важна информација, бидејќи најновите истражувања покажале значителни оштетувања на грозјето и намалување на негоиот квалитет предизвикани од високи температури и силно сончево зрачење во текот на вегетативниот период. Кумулативното зголемување на максималните температури за периодот ќе биде во просек 1,5 o C Средни годишни температури на воздухот во вегетацискиот период За секоја фаза од својот развојот културите имаат одреден збир на температури кој им се потребни за соодветната развојна фаза. Заради тоа, температурите во вегетацискиот период (>10 o ), се многу важни за развојот на културите. Во услови на големи промени на температурите во вегетацискиот период, може да се очекуваат одредени промени во појавата на одредени фенозфази кај културите, што значи дека некои од фенофазите можат да се јават порано или подоцна, што од друга страна е тесно поврзано со одредени агротехнички мерки кај растенијата (планирање на заштитата на културата и на наводнувањето). Овој индикатор е тесно поврзан и со сумата на активни температури. Во услови на зголемени температури во вегетацискиот период може да се очекува дека, на земјоделските култури за нормален развој ќе им треба уште повеќе вода, која и во моментов е ограничувачки фактор, и се надоместува по пат на наводнување. Просечното зголемување на температурите на воздухот во вегетацискиот период за Вардарскиот плански регион се очекува да изнесува 1.15 o C за периодот и 1.24 o C за периодот Таквиот пораст на просечните температури во вегетацискиот период може да има сериозни последици врз земјоделското производство во Вардарскиот плански регион, бидејќи најголемиот дел од територијата е под интензивно земјоделско производство: лозја и овоштарници. Оценка на ранливоста на лозарството во Вардарскиот плански регион 3.3. Сума на активни температури годишно Сумата на активни температури (САТ) е температурната сума која го претставува годишниот збир од температури кога просечните дневни температури се повисоки од базната температура потребна за почеток на вегетацијата (>10 o C ). Зголемувањето на САТ за периодот во Вардарскиот плански регион се движи помеѓу 350 и 440 o C и е повисока за отприлика 400 o C од просекот на САТ за целата земја ( ). Ова наведува на заклучок дека Вардарскиот плански регион е многу поранлив отколку остатокот од земјата и дека можеме да очекуваме поизразени промени во фазите на развој на 19

22 Оценка на ранливоста на лозарството во Вардарскиот плански регион растенијата во наредниот четириесет годишен период. Вегетацискиот период на сите групи култури со базна температура >10 o C и повисоко, ќе започнува порано и фазите на раст временски драматично ќе се преместат Должина на вегетацискиот период (ДВП) ДВП дава добра индикација за идниот обем на влијание на климатските промени врз земјоделството, во однос на промени на датумите на појава на одделни фенофази, како и промена на целиот вегетативниот период како целина, промени на одредени агротехнички мерки, како што се: избор на сорти, распоред на наводнувањето и планирање на заштитата на растенијата. Од податоците презентирани во Табела 6 може да се забележи дека ДВП во Вардарскиот плански регион ќе се скрати во опсег од максимум 30 дена до минимум од само 1 ден. Скратувањето на вегетацискиот период главно е резултат од очекуваните касни мразеви и ладни бранови, касно напролет. Овие климатски појави може да имаат сериозно влијание врз виновата лоза, затоа што изборот на соодветна микролокација за садење на лозјето е клучно прашање. Можното намалување на врнежите исто така може да влијае на скратувањето на ДВП Врнежи 20 Во рамките на Вардарскиот плански регион се наоѓа еден од најсувите региони во земјата (Велес Св. Николе Неготино). Според сите климатски сценарија за земјата, врнежите ќе се намалат. Овој климатски параметар е пресуден за оценка на ранливоста на одреден регион, бидејќи во сите области кои не се покриени со системи за - наводнување, врнежите (ефективните врнежи) се единствен извор за раст и развој на растенијата. Уште една важна карактеристика на годишните врнежи, е режимот на врнежи (месечна дистрибуција на врнежите во текот на годината и во вегетацискиот период), интензитетот на врнежите и бројот на врнежи со висок интензитет. Режимот и интензитетот се особено важни во Вардарскиот плански регион, бидејќи поголемиот дел од земјоделското земјиште е под интензивно земјоделство. Интензивните врнежи имаат штетно влијание врз земјоделското производство. Големата количина вода од врнежите не може да се апсорбира во почвата што доведува до појава на површинско оттекување. Ова површински оттекување предизвикува- појава на интензивна ерозија на почвата и штети врз земјоделските култури. Уште еден негативен ефект од интензивните врнежи се поплавите, кои можат да претставуваат закана за огромни површини и да му наштетат на земјоделското производство. Од сите овие причини, соодветното управување со земјиштето е клучно прашање за ефикасна контрола на процесите на ерозија.

23 Вкупната разлика на просечните вредности на евапотранспирацијата за Вардарскиот плански регион за периодот изнесува само 86 mm, додека за периодот разликата е mm. Симулацијата на врнежите е екстремно тешка од две причини: (а) режимот на врнежи е под влијание на многу фактори и може значително - локално да варира (б) иако со мала територија, Р. Македонија е под влијание на три различни глобални врнежни режими. Општиот тренд за периодот е дека годишните врнежи значително ќе опаднат. Слично како и годишните просечни врнежи, врнежите во вегетацискиот период го имаат истиот шаблон на падови и раст на збировите во симулираниот период Евапотранспирација Водата е ограничувачки фактор во нашата земја-, особено во Вардарскиот плански регион. Евапотранспирацијата ја претставува вистинската количина на потребна вода за одредена култура во одреден регион и е всушност најдобриот индикатор за оценка на ранливоста од сите аспекти, бидејќи доколку се појави било каков воден дефицит во текот на вегетацијата, растението ќе биде под стрес што ќе влијае врз приносот и неговиот квалитет. Потенцијалната евапотранспирација беше симулирана со помош на основните климатски параметри (воздух, температура, врнежи, влажност на воздухот, брзина на ветерот, инсолација, сончева радијација). Кај евапотранспирацијата има многу интензивни промени за време на моделираниот период. Има одредени периоди на пораст и намалување на евапотранспирацијата, но има очигледен тренд на пораст со тек- на испитуваниот период. Промените во евапотранспирацијата најмногу зависат од промените на температурата на воздухот. Вкупната разлика на просечните вредности на евапотранспирацијата за Вардарскиот плански регион за периодот не е многу значителна и изнесува само 86 mm, додека за периодот разликата е многу повисока и е mm, или 14%). Она што е важно да се истакне, е дека евапотранспирацијата во Вардарскиот плански регион е многу поголема од вкупната сума на врнежи. За нормален раст на земјоделските култури оваа разлика се надоместува по пат на наводнување. Подоброто искористување на водата за наводнување и поголема ефикасност на наводнувањето е императив за решавање на тој проблем. Оценка на ранливоста на лозарството во Вардарскиот плански регион 21

24 [4. Мерки за адаптација и ублажување] Покрај сложената меѓусебна поврзаност помеѓу мерките за адаптација и за ублажување, треба да се укаже на тоа што мерките за ублажување воглавно се одредуваат по пат на меѓународни спогодби и национални документи, додека мерките за адаптација вклучуваат локални субјекти и изолирани активности (Klein et al. 2007). Мерките за ублажување се од пресудна важност, бидејќи долгорочната стабилизација на концентрациите на CO 2 може да ги намали штетите врз приносите и квалитетот на земјоделските култури (Easterling et al. 2007). Стратегиите за ублажување кои резултираат со пониски концентрации на стакленички гасови, можат да ги намалат потребите од вода во земјоделството за околу 40% во споредба неприменување на мерки за ублажување (Fischer et al. 2007). Што се однесува до мерки за ублажување во земјоделието, системите за обработка се од пресудна важност, бидејќи можат во извесна мера да ги намалат емисиите на стакленички гасови (Ugalde et al. 2007). Системите без обработка и со редуцирана обработка се сметаат најдобри за оваа цел, бидејќи намалената обработка на почвата го подобрува задржувањето на јаглеродот во неа (Kroodsma and Field 2006). На терени со голем наклон, системите без обработка можат значително да придонесат кон намалувањето на ерозијата на почвата. Краткорочните мерки за адаптација можат да се сметаат како примарна стратегија за заштита од климатските промени, треба да бидат насочени кон конкретни закани и нивна главна цел треба да биде оптимизација на производството. Овие мерки најчесто подразбираат промени во практиките на управување (на пр. наводнувањето, мрежи за заштита на лисната маса и сл.), додека промените во енолошките практики, преку технолошки унапредувања, можат исто така да имаат позитивен ефект врз квалитетот на виното. Долгорочните мерки за адаптација главно опфаќаат промени во сортиментот и промена на локацијата, затоа што одредени региони можат да станат непогодни за одгледување на винова лоза поради прекумерно високи температури и суша, додека други и понатаму остануваат погодни за производство на винова лоза (Malheiro et al. 2010). Дислокацијата на лозовите насади на постудени места, на повисоки надморски височини или во крајбрежни предели, исто така може да се покаже поволно за лозовите насади кои би се подигнале во иднина (промени во микроклиматските и мезоклиматските услови) Состојбата со лозарството во Република Македонија 22 Како резултат на мешањето на влијанието на континенталната и медитеранската клима, со над 270 сончеви денови, Македонија е регион каде лозарството ќе продолжи да биде една од водечките земјоделски гранки. Лозјата се протегаат на површина од околу 21,000 хектари. Сепак, и покрај погодните климатски услови, во последните години е забележано опаѓање на површините на кои се одгледува грозје. Во 1990 година под лозја во Р: Македонија имаше околу хектари, но тие површини драматично се намалија.

25 Според статистиката, трпезните и винските сорти се одгледуваа на хектари во 2000 година, хектари во 2001 година, хектари во 2002 година, хектари во 2003 година, хектари во 2004 година, хектари во 2005 и ha во 2010 година. Просечното годишно производство на грозје изнесува околу тони и варира зависно од годината. Вкупното просечно производство е тони во 2000 година, тони во 2005 година и тони во Според официјалните податоци, просечните приноси се 9-10 тони по хектар. Винското грозје се одгледува на околу хектари од вкупно , а годишниот принос е околу до тони грозје, од кое потоа се произведуваат милиони литри вино Климатски проекции во Македонија Во рамките на Втората и Третата национална комуникација за климатски промени на Р. Македонија изработени се климатските проекции за земјата. Генералните трендови од овие анализи укажуваат дека Македонија со текот на времето ќе стане потопла и умерено посува, со значителни намалувања на летните врнежи и почести и посурови екстремни настани како што се сушите и поплавите. Анализата беше спроведена со помош на четири генерални циркулациони модели (GCM), комбинација од шест различни сценарија за емисии на стакленички гасови и четири временски периоди. Како што се гледа од вредностие за просечната годишна температурата на воздухот и врнежите во Табела 2, постојат значителни разлики во обемот на потенцијалните промени помеѓу четирите ГМЦ модели и со нив поврзаните сценарија за емисии. Оценка на ранливоста на лозарството во Вардарскиот плански регион Табела 2. Идни климатски проекции за Македонија во споредба со периодот Временски период Температурни проекции Просечни вредности 0 C Граници на варирање 0 C Проекции на врнежи Процечни вредности% Граници на варирање %

26 Оценка на ранливоста на лозарството во Вардарскиот плански регион Просечните вредности предвидуваат дека годишната просечна температура на воздухот за Македонија ќе се зголеми за 1.0 C до 2025 и 1.9 C до 2050 година. За истите временски периоди, средните вредности на врнежи се очекува да опаднат за 3% и 5%. Сето ова, се очекува да доведе до зголемена аридност. Исто така видливи се и значителни просторните варијации на климатските параметри. Заради сложените рељефски, вегетациски и почвени карактеристики во Македонија, може да се очекуват значителни разлики во обемот на влијанието на климатските промени на субнационално ниво. Втората национална комуникација ги прикажува тие разлики преку локализирани емпириски проекции со намалување, за југоисточниот, централниот и северозападниот дел од земјата (Табела 3). Додека Третата национална комуникација се фокусира на климатските проекции само во Јуогисточниот регион, но со посебен акцент врз оцена на мерките на адаптација. Табела 3. Идни регионални климатски проекции за Македонија во споредба со периодот Временски хоризонт Проекции за средна температура 0 C Проекции за средни врнежи (%) Југоисточен Централен Северозападен Југоисточен Централен Северозападен Најголемото затоплување се очекува да се случи во планинскиот северозападен регион од земјата каде се проектирани само минимални намалувања на врнежите до 2050 година. Се претпоставува дека југоисточниот и централниот регион на земјата ќе се затоплуваат со малку побавно темпо, иако врнежите ќе се намалуваат со поголема стапка, особено во втората половина на векот. Влијанието врз земјоделието е многу појасно кога ќе се искомбинираат сезонските и регионалните проекции. На пример, се проектира дека во југоисточниот регион, летните врнежи во 2100 година ќе се намалат за 19%, додека температурата ќе се зголеми за 6 C. Таквите екстремни промени во температурата и врнежите ќе претставува огромно оптоварување за земјоделското производство, со што се потенцира значењето на мерките за адаптација. Според резултатите од климатските сценарија до 2100 година на национално и регионално ниво во земјата, идентификувани се најчувствителните земјоделски региони. Најранливата земјоделска зона е Вардарскиот плански регион, особено областа на влевање на реките Црна и Брегалница во Вардар. Виновата лоза е најважната култура во овој регион и е во категоријата култу- 24

27 Cе проектира дека во југоисточниот регион, летните врнежи во 2100 година ќе се намалат за 19%, додека температурата ќе се зголеми за 6 C. ри што се најчувствителни на климатските промени. Очекуваното намалување на приносите е пресметано со помош на методологијата на ФАО Yield Response to Crop Water Deficit (табела 4). Табела 4. Очекувано намалување на приносите на виновата лоза ако не се применат мерки за адаптација Регион Култура Кавадарци Винова лоза Добиените резултати претпоставуваат дека културата ќе се одгледува без наводнување, што е причината зошто намалувањето на приносите е толку драматично. Исто така, економските загуби се пресметани под претпоставка дека земјата ќе биде еднакво погодена од климатските промени и дека нема да се применат мерки за адаптација. Табела 5. Година Проценети економски загуби на виновата лоза заради климатските промени Намалено производство заради климатските промени, во тони Вредност на намаленото производство, Во ЕУР Оценка на ранливоста на лозарството во Вардарскиот плански регион Винова лоза Винова лоза Вкупните директни економски штети би биле повеќе од 18 милиони во 2025 година и би се зголемиле на речиси 24 милиони евра во 2100 година. 25

28 Оценка на ранливоста на лозарството во Вардарскиот плански регион 4.3. Материјал и методи За целта на нашето истражување територијата на земјата е поделена на 53 квадрати со големина 25x25 км. Квадратите во кои припага Вардарскиот плански регион се: 62149, 62150, 63148, 63149, 63150, 64148, 64149, и 65149, и ги опфаќаат општините: Кавадарци, Демир Капија, Чашка, Градско, Росоман, Неготино, Велес, Лозово и Св. Николе. Мапа 1. Избрани квадрати од Вардарскиот плански регион Квадрат: општина: Кавадарци Д. Капија Чашка Градско; Росоман Неготино Велес Лозово Св. Николе Климата во овој регион е различна како резултат на влијанието на континенталната клима (годишното количество врнежи е пониско, при што аридноста се зголемува), дождовниот режим се менува, а температурите се намалени, особено во зима. Годишното количество на врнежи во оваа област варира од 460 до 583 mm (во просек 507 mm). Годишниот индекс на суша варира помеѓу 19,7 и 25, 4 (во просек 22,6) (Mitkova et al., 2009). Според класификацијата на Koppen, Ристевски (1982) ја определува како BS клима. Влијанието на обете клими (континентална и субмедитеранска) резултира со значително разновидни климатски услови. Ова дава можност регионот да може да биде поделен во субрегиони, што е особено значајно за одгледувањето на винова лоза. 26 Климатските промени имаат големо влијание врз производството на винова лоза во овој регион, во кој се чести појавите на екстремни климатски појави: студени зими со ниски температури под -15 C и многу жешки и суви лета со температури на 35 C и суши во јули и август, што значително влијае врз квалитетот на винското грозје. Има и случаи на истовремено созревање на сорти