Saga ferðaþjónustu á Íslandi. Sigurveig Jónsdóttir Helga Guðrún Johnson ÞAÐ ER KOMINN GESTUR

Transkript

1 Saga ferðaþjónustu á Íslandi Sigurveig Jónsdóttir Helga Guðrún Johnson ÞAÐ ER KOMINN GESTUR

2 það er kominn gestur

3

4 Sigurveig Jónsdóttir Helga Guðrún Johnson það er kominn gestur Saga ferðaþjónustu á Íslandi Samtök ferðaþjónustunnar

5 Þad er kominn gestur texti: Sigurveig Jónsdóttir og Helga Guðrún Johnson myndir: Sjá myndaskrá Umsjón útgáfu: Bókaútgáfan Opna ehf. Forlagsritstjórn: Sigurður Svavarsson Hönnun og umbrot: Anna Cynthia Leplar Prentvinnsla:? Öll réttindi áskilin. Bók þessa má ekki afrita með neinum hætti, svo sem ljósmyndun, prentun, hljóðritun eða á annan sambærilega hátt, að hluta eða í heild, án skriflegs leyfis útgefanda. Samtök ferðaþjónustunnar, Reykjavík 2014 ISBN:

6 Efnisyfirlit Formáli 7 utan alfaraleiða 8 ekki bara kóngar og sérvitringar 38 vegir, vertar og veitingar 72 uppgrip í stríði 102 af himnum ofan 122 um veg og vegleysur 142 hótelvæðing í bæ og sveit 168 ferðaþjónusta í fámenni 192 tækifærin gripin 212 vaxtarsprotinn tekur kipp 244 ferðaþjónustan í fararbroddi 274 horft til framtíðar 306 Gamall draumur orðinn að veruleika 317 Frá höfundum 318 Tilvísanir 319 Heimildir 323 Nafnaskrá 327 Myndaskrá 331 FERÐAÞJÓNUSTA 5

7 6 FERÐAÞJÓNUSTA

8 Formáli Um nokkurt skeið hefur verið rætt um nauðsyn þess að halda til haga helstu áföngum í tiltölulega stuttri en umfangsmikilli sögu ferðaþjónustu á Íslandi. Á aðalfundi Samtaka ferðaþjónustunnar, sem haldinn var á Akureyri vorið 2011, var samþykkt að samtökin skyldu leggja drög að ritun á sögu greinarinnar. Þar sem ljóst var að um umfangsmikið verk yrði að ræða var leitað til ráðuneytis ferðamála um fjárstuðning og tók Katrín Júlíusdóttir, þáverandi ráðherra, erindinu vel og í framhaldi af því var sett á laggirnar ritnefnd til að halda utan um vinnuna. Í ritnefndinni sátu þau Hildur Jónsdóttir formaður, Helga Haraldsdóttir, Áslaug Alfreðsdóttir, Magnús Oddsson og Guðjón Arngrímsson auk þess sem Erna Hauksdóttir, framkvæmdastjóri SAF, starfaði með nefndinni. Mikill fengur var að fá slíkt einvalalið í þessa vinnu og eru nefndarmönnum færðar alúðarþakkir fyrir að leggja verkefninu til tíma sinn og þekkingu. Til þess að skrifa sjálft verkið voru fengnir miklir reynsluboltar í skráningu sögu atvinnulífsins, þær Helga Guðrún Johnson og Sigurveig Jónsdóttir. Það er skemmtileg tilviljun að á sama tíma og saga ferðaþjónustunnar kemur út á bók eru einmitt þau tímamót að íslensk ferðaþjónusta er sú atvinnugrein sem skapar þjóðarbúinu mestar gjaldeyristekjur. Umfang greinarinnar hefur vaxið gríðarlega á stuttum tíma og því eru margir af frumkvöðlum íslenskrar ferðaþjónustu enn starfandi. Við sem störfum í greininni erum stolt af árangrinum þegar litið er yfir farinn veg og eigum frumkvöðlunum mikið að þakka. Án hugmyndaflugs þeirra og trúar á Ísland sem ferðamannaland hefði ævintýrið aldrei orðið að veruleika. Þrátt fyrir að taka á mörgum helstu þáttum í sögu ferðaþjónustunnar er ljóst að verkið er ekki tæmandi heimild um söguna enda af svo mörgu að taka. Ekki var lögð áhersla á að gefa viðburðum næst okkur í tíma mikið rými, saga þeirra mun verða rakin síðar með ítarlegri hætti. Ég vil þakka öllum sem komu að þessu verki. Þetta er glæsilegt verk sem ég veit að margir munu hafa gagn og ekki síður gaman að, enda var lagt upp með að hafa ritið læsilegt og búa það ríkulega út með myndefni. Árni Gunnarsson formaður SAF FERÐAÞJÓNUSTA 7

9 Konungur sækir landið heim í fyrsta sinn Kristján IX. fagnar þúsund ára afmæli byggðar í landinu með Íslendingum. Valdimar prins með í för Lóur, mýrisnípur og silungar á borðum Breskir stangveiðimenn sækja landið heim í auknum mæli og gæða sér á ýmsu lostæti sem landsmönnum þykir framandlegt. 130 hesta hótel í höfuðstað Norðurlands Ameríski viðskiptajöfurinn Georg Schrader hefur reist stórt og vandað hesthús í 8 FERÐAÞJÓNUSTA Grófargili á Akureyri. Stærsta ferðaskrifstofa heims á Íslandi p Árið 1872 fékk Geir Zoëga umboð fyrir bresku ferðaskrifstofuna Thomas Cook. Fyrsta hótelið í Reykjavík Skandinavia er fyrsta hótel bæjarins. Í Þjóðólfi segir að það sé... gistihús fyrir almenning, bæði æðri menn og lægri. Skáldið William Morris dásamar Ísland... hið dýrðlega látleysi hins voðalega og tragíska en fagra lands, með sínar ógleymanlegu sögur af hugrökkum mönnum, eyddu öllum efasemdartilfinningum í huga mér, sagði breska skáldið.

10 utan alfaraleiða Ferðaþjónusta var lengi að taka á sig mynd á Íslandi. Um aldir urðu ferðalangar nánast eingöngu að treysta á gestrisni og leiðsögn bændafólks. Það var ekki fyrr en um miðja nítjándu öld sem önnur gisting stóð til boða. Ef til vill má reyndar segja að fyrir þann tíma hafi ekki verið mikil þörf fyrir slíka þjónustu. Fáir erlendir ferðamenn lögðu leið sína til landsins og nánast enginn án þess að eiga brýnt erindi. Þeir sem þó komu í leit að nýjum slóðum og torsóttum þurftu að treysta á þjónustulund landsmanna. Það grær aldrei gatan til þeirra Gestrisni hefur allt frá landnámi verið talin mikil dyggð á Íslandi. Þótt stundum væri talað um gestanauð á býlum sem voru við fjölfarnar leiðir, var hitt algengara að menn tækju gestum fagnandi og teldu það sér til ágætis að vera álitnir góðir heim að sækja. Á miðöldum hvíldi biskupsgisting sem skylda á einstökum kirkjustöðum en gistigreiðinn var þó yfirleitt veittur á bændabýlunum og oft án þess að nokkur greiðsla kæmi fyrir. 1 Það var mikið hrós þegar sagt var um greiðvikið fólk: Það grær aldrei gatan til þeirra. Hvort sem við komum inn í hús verkamanns eða ríks borgara, rétti Íslendingurinn okkur vinsamlega hönd sína og bauð til stofu, en húsfreyjan flýtti sér að bjóða okkur allt það besta er hún átti, ritaði Xavier Marmier, einn vísindamannanna í Paul Gaimard-leiðangri Frakka til Íslands árið Undir þetta taka margir þeirra sem færðu ferðasögu sína frá Íslandi í letur. Nánast alls staðar var gestum tekið fagnandi, boðið til gestastofu og ekki stóð á veitingunum. kaffiketillinn hlýtur að standa á eldinum alla tíma dags- FERÐAÞJÓNUSTA 9

11 Oft var erfitt að greina íslensku bæina frá landslaginu. ins á íslensku bæjunum, segir Carl Wilhelm Paijkull, sænskur náttúruvísindamaður sem ferðaðist um landið sumarið 1865, í bók sinni En sommer på Island. Þó sá hann margt sem betur mætti fara 2 Opnar bæjardyr voru vísbending um að gestir væru velkomnir, en eflaust hefur stundum þurft að breyta út af því. Það getur verið kalsamt að skilja eftir opnar dyr á Íslandi. Ólafur Helgi Jónsson sem síðar varð bóndi á Eystri-Sólheimum í Mýrdal lýsti gestagangi á Eystri-Skógum á æskuárum sínum. Hann hefur verið mikill, jafnvel að vetri til. Ólafur Helgi mundi eftir því að einn þorrann hafi til dæmis verið þar einn eða fleiri næturgestir hverja nótt. Margir þurftu auk þess að fá fylgd yfir Jökulsá. Aldrei var tekin greiðsla fyrir þessa þjónustu. Hindurvitni og dómharka Ferðaþjónusta á Íslandi byrjaði reyndar heldur óbjörgulega. Gamlar heimildir benda síður en svo til þess að af landinu færi þannig orð að það vekti mikinn áhuga á Íslandsferðum. Í byrjun sextándu aldar var haft eftir Englendingum sem sóttu sjávarfang til Íslands að þar byggi villt þjóð, ómenntuð og hálfnakin og býr hún í mjög lágum húsum neðanjarðar. Um sjóinn þar er ekki hægt að sigla í 6 mánuði af því hann er frosinn. 4 Þetta kemur fram á korti sem gefið var út á þessum tíma og ekki bætir eftirfarandi úr skák: Þar er sagt að lengstir dagar séu 22 stundir eða meir og mjög stuttar nætur, af því eyjan er svo langt frá miðjarðarlínu, og er mælt að hún sé lengst þaðan af öllum löndum. Sakir hins kalda og óstöðuga loftslags fæst þar enginn annar matur en fiskur þurrkaður við kulda. Þessi lýsing er ekki beint spennandi eða til þess fallin að fólk legði unnvörpum í langt og kostnaðarsamt ferðalag til að skoða þetta eyríki nánar. Sagan sem hér verður sögð byrjaði því satt best að segja við brekkurætur. Skítugt fólk og vondur matur Nokkrum áratugum síðar birtist á prenti lýsing á Íslandi sem mun hafa farið víða. Höfundurinn var þýskur kaupmaður, Gories Peerse, sem líklega hefur komið nokkrum sinnum 10 FERÐAÞJÓNUSTA

12 til landsins. Lýsingar hans eru ófagrar. Hann segir landið furðulegt vegna vinds, bleytu, kulda og sérstaklega hárra fjalla. Nefnir hann til sögunnar Snæfellsjökul og Heklu sem bændurnir telji vera helvíti. Úr henni komi stanslaus reykur og eldgos og jarðskjálftar valdi mikilli eyðileggingu. Húsakynni landsmanna kveður hann vera í jörðu niðri og þar sé ekki hægt að verja sig fyrir lúsunum. 5 Allir sofi saman í einni sæng, bæði karlar og konur, og snúi fólk höfðum og fótum saman. Segir hann fólk fara snemma að sofa en seint á fætur og hirði lítt um hreinlæti. Varðandi matarræði segir hann Íslendinga éta úldinn fisk og með honum hárugt, ósaltað smjör. Þeir sem ekki fella sig við þessa háttu og geta ekki melt þennan mat, þeir geta ekki haft ofan í sig á Íslandi. 6 Margt af þessu var eflaust rétt. Til að mynda gat verið erfitt að greina suma torfbæina frá grasivöxnum hól, ef komið var aftan að þeim. Ekki batnaði orðsporið árið 1607 þegar kom út í Hollandi bókin Islandia þar sem maður að nafni Dithmar Blefken segir sögu Íslandsferðar sinnar árið Í formála útskýrir hann 44 ára töf á útgáfunni með ýmsum ævintýrum sem hann hafi lent í. Engar öruggar heimildir munu vera fyrir þessari ferð, en sjálfur segist hann hafa komið til landsins sem prestur Hamborgara. Bókin var gefin út margsinnis og á mörgum tungumálum. Allt fram á átjándu öld var í hana vitnað í fjölda annarra rita og varð hún því meginuppstaðan í því sem menn vissu erlendis um land og þjóð. Um líf og siði Íslendinga svipar lýsingum Blefkens mjög til þess sem komið hafði fram hjá Peerse áður. Hann telur Íslendinga drambsama, hjátrúarfulla og lúsuga. Sem dæmi um hjátrúna nefnir Blefken að Íslendingar hafi í þjónustu sinni púka sem ráði vindi og veðrum. Þetta sé búhnykkur hjá þeim sem selji vind. Sjálfur hafi hann reynt þetta þegar hann fór frá Íslandi með Portúgölum. Þá hafi íslenskur kunningi hans hnýtt þrjá hnúta á klút að skilnaði og lofað hagstæðum byr. Ekki skyldi leysa hnútana nema illa byrjaði. Fór svo, segir Blefken, að nálægt Spáni datt á þá dúnalogn. Leysti þá Blefken fyrsta hnútinn og viti menn eftir stutta stund var komin örlítil gola. Við losun hinna hnútanna brá svo við að vindurinn óx svo mjög að þeir komust á áfangastað á tveimur dögum. 7 Siðferðið þykir Blefken ekki upp á marga fiska. Gjafvaxta stúlkur leiti lags við þýska farmenn með vitund og vilja foreldra sinna og þyki sæmd af því og börnum þeim sem undir Arngrímur Jónsson sem kallaður var lærði skrifaði nokkur rit til varnar Íslandi og til að kveða niður neikvæða umfjöllun um land og þjóð. Hér er titilsíða ritsins Anatome Blefkenania frá Elstu Íslandslýsingar erlendra manna eru margar með ólíkindum, enda ekki víst að þeir hafi komið sjálfir til landsins. Þessi mynd á að sýna Heklu sem öllum stóð ógn af og birtist í Islandia, riti Dithmars Blefken. FERÐAÞJÓNUSTA 11

13 Vatnslitamynd eftir Danann Erik Bruhn af gosi í Eyjafjallajökli sem náði hámarki í júlí komi með þessum hætti. Stúlka sem eigi mök við Þjóðverja njóti mikillar virðingar og sé eftirsótt af biðlum. Þrátt fyrir allt sá Blefken þó stöku ljósan punkt hjá þjóðinni í norðri. Hann kunni vel að meta það að foreldrar kenndu börnum sínum lestur og lög landsins. Telur hann að þeir séu fáir karlmennirnir sem ekki kunni að lesa og meira að segja kunni margar konur það líka. Íslendinga segir hann verða langlífa þótt hvorki hafi þeir lyf né lækna. Margir þeirra verði 150 ára og Blefken kveðst hafa hitt öldung sem hafi sagst vera 200 ára. 8 Blefken var ekki einn um það að fara með ótrúlegar tölur á þessum löngu liðnu öldum. Daníel Streyc, prentsmiðjustjóri í bænum Lesznó í Póllandi, er höfundur rits sem nefnt var Islándia og gefið út á pólsku laust fyrir miðja 17. öld. Getur þar að líta margar furðusögur, sumar keimlíkar þeim sem sagðar höfðu verið á prenti nokkrum árum áður en talið er að hann hafi komið til landsins. Aðrar skera sig nokkuð úr. Til dæmis er skemmtileg lýsingin á húsakynnum Íslendinga. Híbýlin segir hann landsmenn grafa niður í jörðina og séu þau oftast einstök eða tvö saman. Hverju húsi sé aftur á móti skipt í mörg herbergi, og búi þá stundum fimmtíu menn í öðru, ef tvö eru saman, en eitt hundrað eða tvö hundruð í hinu. Ekki kveðst höfundur segja frá öllu sem hægt sé að sjá og heyra í þessu landi. Í fyrsta lagi var alveg ómögulegt að skoða allt á svo stuttum tíma, og hef ég því heldur sleppt alveg að minnast á það en að skýra frá einhverju sem vafi gætið leikið á að væri sannleikanum samkvæmt FERÐAÞJÓNUSTA

14 Gripið til varna Framangreind rit og fleiri til virðast hafa verið nokkuð lesin. Að minnsta kosti sjást sömu eða svipaðar sögur og lýsingar aftur og aftur í rituðum heimildum frá þessum tíma. Um aldamótin 1600 er íslenskum menntamönnum nóg boðið og sjá þeir sig knúna til að svara þeim óhróðri sem útlendingar skrifuðu um landið. Þeirra mikilvirkastur var Arngrímur Jónsson lærði. Hann samdi á árunum 1593 til 1643 fimm rit til varnar landi sínu. Hafa þau eflaust haft áhrif, að minnsta kosti meðal erlendra menntamanna. Ímynd landsmanna meðal útlendinga fór þó almennt ekki að breytast að ráði fyrr en kom fram á 18. öldina. Ekki er hægt að fullyrða hvað riðið hefur baggamuninn, en allt í einu fara erlendir gestir að gefa nýja og bjartari mynd af landinu og íbúum þess. Hlutu þeir hrós fyrir einfalt líferni sitt, sakleysi, trúarhita, gestrisni og ættjarðarást og var teflt fram sem jákvæðum valkosti gagnvart spillingu samtímans, segir Sumarliði R. Ísleifsson í úttekt á skrifum erlendra höfunda á 18. öld. 10 Vísindarannsóknir skipta sköpum Friðrik konungur V. sýndi mikinn áhuga á að fá réttar upplýsingar um hvaðeina sem snerti Ísland og ábendingar um það hvernig nýta mætti hlunnindi landsins sem best. Var það í samræmi við þá vakningaröldu sem þá hafði risið, upplýsinguna. Upplýsingastefnan varð til á sautjándu öld og mótaði hugsun og samfélagshætti Vesturlandabúa á þeirri átjándu. Hún fól í sér trú á vísindi og framfarir, mannréttindi, jafnrétti og frelsi og ekki síst var hún uppreisn gegn klerkaveldi, ritskoðun og andlegri ánauð. Árið 1749 kom hingað til lands á vegum Konunglega danska vísindafélagsins maður Eggert og Bjarni gengu fyrstir á Heklu, sem mönnum hafði staðið ógn af um aldir. FERÐAÞJÓNUSTA 13

15 Í ritinu Yacht Voyage to Iceland frá árinu 1854 eru algengustu ferðaleiðir sunnanlands sýndar á korti. að nafni Níels Horrebow. Hann hafði lagt stund á stjörnufræði og stærðfræði og var doktor í lögfræði. Hann dvaldi á Íslandi í tvö ár við rannsóknir og birtust niðurstöður hans í bók sem kom út í Danmörku árið 1752, Áreiðanlegar sagnir um Ísland. Í formála segir hann að bókin sé aðallega leiðréttingar á rangfærslum í riti eftir Þjóðverjann Johann Anderson sem aldrei hafi til landsins komið heldur byggt skrif sín á frásögnum skipstjóra og undir-kaupmanna sem hingað hafi siglt. 11 Þótt Horrebow hafi komið á vegum Vísindafélagsins hafði hann lítið fé til ferðalaga og lélegan tækjabúnað. Ef til vill hefur hann því ekki farið víða, en ýmsar lýsingar hans og athuganir voru vel unnar. Meðal annars lýsti hann ágætlega allri húsagerð á Íslandi. Eggert og Bjarni breyta ímyndinni Í beinu framhaldi af rannsóknum Horrebows gekkst konungur fyrir því að tveir ungir íslenskir námsmenn í Kaupmannahöfn væru sendir til landsins á vegum Vísindafélagsins til þess að rannsaka eðli landsins og ásigkomulag. Þetta voru þeir Eggert Ólafsson náttúrufræðingur og Bjarni Pálsson, síðar landlæknir. Á árunum stunduðu þeir rannsóknir á Íslandi á sumrin og dvöldu hjá Skúla Magnússyni í Viðey á vetrum. Þeir höfðu áður ferðast nokkuð um Ísland. Meðal annars gengu þeir á Heklu hinn 20. júní árið 1750, fyrstir manna, og þótti það mikið afrek, ekki síst fyrir þá sök að við fjallgönguna þurfti að sigrast á hjátrú og hleypidómum. Hekla hafði skotið mönnum skelk í bringu og var talin ókleif. Á hverju ári gáfu þeir skýrslu um það sem þeir höfðu orðið áskynja og í lokin skrifuðu þeir bók, Rejse igennem Island, sem í íslenskri þýðingu nefnist Ferðabók Eggerts og Bjarna. Að vísu kom Bjarni minna að því verki en Eggert, þar sem hann var skipaður landlæknir árið Bókin hefur því að mestu verið eignuð Eggerti. Bjarni kom hins vegar nokkuð að verkinu því hann las hana alla yfir og lagði smiðshöggið á. Eggert vann við skriftirnar vestur í Sauðlauksdal hjá systur sinni, Rannveigu, og manni hennar, Birni prófasti Halldórssyni. Verkið sóttist heldur seint og verður sá dráttur, að minnsta kosti að hluta til, rakinn til mikils ræktunaráhuga þeirra mága. Þeir gerðu margvíslegar tilraunir með grastegundir og matjurtir. Eggert lauk síðan við bókina í Kaupmannahöfn á árunum Hann náði þó ekki að líta ferðabókina sína prentaða. Hann drukknaði á Breiðafirði ásamt konu sinni, Ingibjörgu Guðmundsdóttur, árið FERÐAÞJÓNUSTA

16 Íslenskur sveitabær, teikning úr Ferðabók Eggerts og Bjarna. Ferðabókin kom út í tveimur bindum á dönsku árið 1772 og var fljótlega þýdd á öll helstu tungumál Evrópu. Hins vegar var hún fyrst prentuð á íslensku árið Ferðir þeirra Eggerts og Bjarna áttu eftir að gjörbreyta hugmyndum manna um Ísland. Þeir fóru um flestar byggðir landsins og víða um óbyggðir, klifu fjöll og jökla og söfnuðu meiri og staðbetri fróðleik um land og þjóð en áður hafði verið gert, eins og Steindór Steindórsson frá Hlöðum orðaði það. 12 Ekkert rit mun hafa dugað oss betur til að breiða út þekkingu á landi og þjóð þar til Þorvaldur Thoroddsen fór að fræða alheim um náttúru Íslands, sagði Steindór í tveggja alda dánarminningu um Eggert. 13 Þorvaldur var jarðfræðingur, þekktastur fyrir bókina Lýsing Íslands sem kom út árið FERÐAÞJÓNUSTA 15

17 Margir þeirra sem heimsóttu landið myndskreyttu ferðasögur sínar. Einn þeirra var dansk-þýski listmálarinn Frederick Kloss sem kom til Íslands 1834 og málaði m.a. þessa mynd af Reykjavík. Meira rýnt í náttúruna Upp úr þessu fer straumur ferðamanna, einkum vísindamanna, til Íslandsstranda vaxandi. Bretar höfðu löngum haft mikil tengsl við Ísland, ekki síst vegna fiskveiða við landið og áhuga á bókmenntaarfinum. Árið 1772 kom fyrsti breski rannsóknarleiðangurinn og var hann undir forystu náttúrufræðingsins Sir Josephs Banks. Hann var ferðavanur, þótt enn væri hann innan við þrítugt, og með honum í för voru bæði vísindamenn og myndlistarmenn. Þeirra á meðal var sænskur guðfræðingur, Uno von Troil, sem skrifaði mikið um ferðina. Hann taldi að landið væri illa byggilegt vegna berangurs og hárra fjalla. Hins vegar hafði hann gott eitt að segja um mannfólkið. Íslendingar væru góðlynt og heiðarlegt fólk, með fáa lesti. Þjófnaðir væru fátíðir og lauslæti þeim yfirleitt fjarri. Þrátt fyrir fátækt væru þeir gestrisnir: Þeir veita með glöðu geði allt sem þeir mega og andlit þeirra ljóma af fögnuði þegar gesturinn gerir sér það að góðu. 14 Fleiri breskir vísindamenn komu næstu áratugina og var mikið rannsakað; jurtir, steinar, fjöll og vogar. Forn norræn menning hafði lengi vakið áhuga Evrópubúa á landinu en þegar leið á 18. öldina var náttúra Íslands, eldfjöll og fossar, jöklar og hverir, farin að laða almenna borgara að landinu, aðallega efnaða þó. 16 FERÐAÞJÓNUSTA

18 Frakkar voru í hópi þeirra vísindamanna sem í auknum mæli lögðu á norðlægar slóðir og létu að sér kveða í Íslandsrannsóknum. Væntanlega er þar frægastur Paul Gaimard. Hann kom fyrst við annan mann árið 1835 og ári síðar með heilan hóp vísinda-, fræði- og listamanna á vegum frönsku stjórnarinnar. Leiðangurinn var vel búinn tækjum og mönnum. Frakkarnir urðu mjög vinsælir á Íslandi; þóttu kurteisari og örlátari en menn áttu að venjast af erlendum gestum. Gefið var út mikið rit um þennan leiðangur í ellefu bindum. Verkið kom út á árunum Talið er að aldrei hafi verið gefið út eins viðhafnarmikið rit um Ísland erlendis og það hefur verið gríðarlega góð landkynning. 15 Í þessu ritverki var mikill fjöldi mynda og hluti þeirra er í bók sem gefin var út á íslensku, ensku og frönsku árið 1986 undir nafninu Íslandsmyndir Mayers Grænt og gróft Það fór ekki mikið fyrir þjónustu við ferðamenn í Reykjavík um það leyti sem Ísland var að komast á kortið hjá fólki handan hafsins. Bærinn, sem raunar var ekki nema þorp, fékk kaupstaðarréttindi árið Þá voru íbúarnir aðeins 302. Það er því kannski ekki að undra að fyrsta veitingaleyfið í Reykjavík skuli ekki hafa verið veitt fyrr en árið Það ár fékk dönsk kona, Margrethe Angel, oftast nefnd maddama Angel, leyfi til að reka gistihús og veitingasölu. Hún opnaði tveimur árum síðar vertshús þar sem áður var Aðalstræti 16 þegar Margrethe Angel rak veitingasölu í húsinu. Matjurtagarðurinn er í forgrunni. FERÐAÞJÓNUSTA 17

19 lóskurðarstofa Innréttinganna svokölluðu. Þar er nú Aðalstræti 16. Staðsetningin var við hæfi. Innréttingarnar, þetta fræga fyrirtæki sem Skúli Magnússon kom á laggirnar, áttu verulegan þátt í því bærinn fór nú óðum stækkandi. Innréttingarnar er einkennilegt nafn, enda var alls ekki verið að framleiða þarna innréttingar. En þannig stóð á þessu að á dönsku var hlutafélagið nefnt De Nye Indretninger (Hinar nýju framkvæmdir). Félagið fékk ríflegan fjárstuðning frá Dönum og hafnar voru tilraunir með margháttaða starfsemi í meðal annars jarðrækt, ullarvefnaði og brennisteinsvinnslu. Starfsemin hófst árið 1752 og stóð að hluta til ársins Í byrjun gekk reksturinn vel hjá maddömu Angel, enda hafði matseljan öll spjót úti. Hún var með kýr og kom sér upp stórum matjurtagarði þar sem hún ræktaði kartöflur, rófur og ýmsar fáséðar matjurtir. Garðurinn var á bak við húsið, sunnan Grjótagötu, og þótti sérlega fínn, enda fékk Margrethe silfurmedalíu frá Hinu konunglega danska landbúnaðarfélagi árið 1792 fyrir mikla kostgæfni í aldingarðsyrkjunni 17. Nokkuð af grænmetinu seldi hún öðrum íbúum í Reykjavík og farmönnum. Þetta er líklega eitt af elstu dæmum um að grænmeti hafi verið ræktað umfram eigin not. Margrethe Angel var því um margt á undan sinni samtíð. Og það er ekki alltaf heiglum hent. Bakarofninn sem hún keypti árið 1793 er dæmi um vandamálin sem brautryðjendur þess tíma áttu við að stríða. Þegar Margrethe fór að selja Reykvíkingum gróft brauð sá Ólafur Stephensen stiftamtmaður ástæðu til að senda fyrirspurn til Rentukammersins í Danmörku um það hvort þetta væri leyfilegt. Bakari var jú þegar starfandi í Reykjavík. Þrátt fyrir allt sitt frumkvæði og dugnað hætti Margrethe fljótlega rekstri og flutti til Kaupmannahafnar árið Sama ár keypti landsstjórnin húsið og gerði það að landfógetabústað. Þrír landfógetar bjuggu þar til ársins 1828.! Velgjörðarmóðir norðan heiða Maddama Vilhelmína Lever hóf starfsferil sinn sem kaupmaður á Akureyri, en frá árinu 1852 rak hún um langt árabil veitingahús á Oddeyrinni ásamt versluninni. Veitingahúsið var lengst af kallað Vertshús-Mína. Vilhelmína var vel látin og um hana var meðal annars sagt: Kona þessi var einkar vel gáfuð og í mörgu tilliti fágæt afbragðskona, framkvæmdar- og starfssöm, veglynd og fús til hjálpar og velgjörðarmóðir margra fátækra og munaðarlausra. 18 Akureyri hlaut kaupstaðarréttindi 1862 og þegar fyrst var kosið til bæjarstjórnar varð Vilhelmína fyrsta konan sem kaus. Rétt til að kjósa höfðu allir fullmyndugir menn sem ekki voru hjú og þar sem orðið menn var notað en ekki karlar fékk Vilhelmína að kjósa. 18 FERÐAÞJÓNUSTA

20 Spilað og drukkið í Klúbbnum Í áðurnefndu bréfi Ólafs Stephensen til Rentukammersins varðandi brauðgerðina er getið umsóknar um veitingaleyfi frá Henrik Scheel sem verið hafði fangelsisráðsmaður, tugtmester, í Reykjavík. Ólafur tekur þar fram að maddama Angel gæti móðgast ef leyfið yrði veitt. Henrik virðist þó hafa fengið þetta leyfi því hann hóf upp úr aldamótunum veitingarekstur í Austurstræti. Húsið var ýmist kallað Scheelshús eða Klúbburinn og síðar Gamli klúbburinn. Þarna var Henrik um árabil með bakarí og veitingasölu. Hann var athafnamaður og hafði lengi Elliðaárnar á leigu. Fyrir það greiddi hann 21 ríkisdal sem myndi nema liðlega krónum nú á tímum. Reykjavíkurklúbburinn flutti starfsemi sína til Henriks árið Klúbbhugmyndin var komin frá Evrópu og var einkum fyrir heldri borgara. Í klúbbnum var aðallega spilað og drukkið gjarnan stíft en stundum dansað. Eftir andlát Henriks árið 1828 hafði klúbburinn eignarhald á húsinu og starfsemin var rekin áfram undir stjórn ýmissa veitingamanna og -kvenna. Þeirra á meðal var einhver nafntogaðasta konan í bænum: Sire Ottesen. Klúbbhúsið, sem stóð við suðurenda Aðalstrætis, hýsti síðar fyrsta spítala bæjarins og fyrsta eiginlega hótelið, Hótel Skandinaviu. FERÐAÞJÓNUSTA 19

21 Fegurst fljóða Dillonshús hýsir enn veitingastarfsemi, nú í Árbæjarsafni. Sire þótti einstaklega glæsileg kona og aðlaðandi, virtist engu skipta þótt hún talaði sérkennilega dönskuskotna íslensku. Um hana segir Tómas Guðmundsson skáld að hún hafi verið búin flestum þeim eiginleikum sem karlmenn kæra sig minnst um að standast. 19 Hún var búin að reyna sitt af hverju þegar hún gerðist veitingakona í Klúbbnum árið Hún var tveggja drengja móðir hafði gifst fjórtán ára og var skilin fyrir tvítugt. Fljótlega eftir það eignaðist hún tvö börn í lausaleik, hvort með sínum manninum, en þau dóu bæði á fyrsta ári. Sumarið 1834, þegar Sire var 35 ára, kom til landsins ungur enskur aðalsmaður, Arthur Dillon. Tilgangurinn með heimsókninni var að skoða landið og skrifa ferðabók. Dillon var í fæði í Klúbbnum og þótt Sire væri þrettán árum eldri en hann felldu þau fljótt hugi saman. Í júní 1835 fæddist þeim dóttir. Hún var látin heita Henrietta eftir móður Dillons. Ætlunin var að þau giftust en á ráðahagnum reyndust vera meinbugir. Dillon var kaþólskur og hafði þar að auki engan svaramann. Hann sótti um undanþágu hjá kansellíinu í Kaupmannahöfn, en umsókninni var hafnað. Bar kansellíið fyrir sig að hann væri útlendur borgari auk annarra ástæðna sem kansellíinu eru kunnar. 20 Talið er að andstaða ættingja Dillons hafi þar ráðið miklu. 21 Sire hafði fengið úthlutað lóð undir hús og matjurtagarð á Ullarstofutúni, Suðurgötu 2, og þar lét Dillon byggja glæsilegt hús. Þau fluttu saman í húsið, en svo fór að Dillon hélt aftur til Englands síðar um sumarið og eftirlét Sire og dóttur þeirra húsið. Sire bjó áfram í húsinu, sem jafnan var nefnt Dillonshús. Þar rak hún veitingasölu, hélt dansleiki, svokölluð píuböll, og leigði út herbergi. Þrátt fyrir heldur vafasama fortíð, á þess tíma mælikvarða, var hún mikils metin og aldrei nefnd annað en maddama Ottesen, ávarpstitli fyrirkvenna. Frægasti leigjandi Sire var líkast til Jónas Hallgrímsson sem bjó í húsinu veturinn Dillonshús var flutt á Árbæjarsafn árið 1961 og þar eru nú aftur bornar fram veitingar á sumrin. Loksins hótel í Reykjavík Ekkert hótel var enn risið í Reykjavík þegar 19. öldin var hálfnuð. Kaupstaðurinn fór óðum stækkandi. Íbúar voru orðnir um 1.200, fjórum sinnum fleiri en hálfri öld fyrr. Jafnframt komu stöðugt fleiri erlendir ferðamenn til landsins og flestir, ef ekki allir, höfðu einhverja viðdvöl í Reykjavík. Þó var það svo, að á þessum tíma töldust aðeins 83 einstaklingar til íslensku verslunarmannastéttarinnar og voru þó gestgjafar meðtaldir. 21 Þörfin var orðin brýn á öðrum gistimöguleikum en herbergjum hér og þar í bænum. Reykjavíkurklúbburinn, sem nú hafði misst húsnæðið í Gamla klúbbnum, fór að kanna 20 FERÐAÞJÓNUSTA

22 möguleika á að reisa samkomuhús. Það átti jafnframt að geta orðið gistihús sem stæði undir nafni. Ýmsir betri borgarar bæjarins stofnuðu hlutafélag til þess að gera þennan draum að veruleika. Úr varð að árið 1850 var reist sérkennilegt tvílyft hús með strýtulaga þaki rétt við gamla klúbbhúsið. Gamla húsið var ekki rifið, heldur sambyggt hinu nýja. Húsið var ýmist nefnt Nýi klúbburinn eða Gildaskálinn og loks Skandinavia og stóð þar sem nú er Herkastalinn í Kirkjustræti 2. Skandinavia telst vera fyrsta hótel bæjarins. Í húsinu var stór samkomusalur sem tók við hlutverki gamla klúbbhússins en á efri hæðinni voru gistiherbergi. Þar með var komið langþráð gistihús fyrir almenning, bæði æðri menn og lægri, 22 eins og það var orðað í Þjóðólfi. Þarna var svo aðal veitinga- og samkomuhús bæjarins - og raunar líka leikhús - næstu áratugi. Árið 1866 var hætt að reka þarna gistihús. Hæðin var tekin undir sjúkrahús, hið fyrsta á landinu. Athygli vekur að eftir sem áður var rekið veitingahús á neðri hæðinni. Eftir þessar breytingar var ekkert hótel í Reykjavík í heilan áratug. Þá voru opnuð tvö veitingahús sem buðu upp á gistingu; Geysir við Skólavörðustíg 12 og Hótel Reykjavík, þar sem Vesturgata 17 er nú. Það hét fyrstu árin Temperancehótel og var bindindishótel. Ferðamenn á hestum utan við Hótel Ísland við Aðalstræti, skömmu fyrir stækkun þess um aldamótin FERÐAÞJÓNUSTA 21

23 Ingólfur á Bakkanum Eyrarbakki var lengi helsti verslunarstaður Sunnlendinga. Um það leyti sem vorskipin komu flykktust bændur og búalið á Bakkann til þess að byrgja sig upp af nauðsynjum. Þá var löngum kátt í litla veitingahúsinu Ingólfi. Þar var meðal annars hægt að hýrga andann á hinu rómaða Bakkabrennivíni. Veitingahúsið Ingólfur var rekið af dönskum manni, Jacobsen, og var það vel sótt af heimamönnum. Þar af leiðandi gat Jacobsen haldið uppi þjónustu á öllum árstímum allt fram til 19. nóvember 1887 þegar húsið brann til grunna. Gestgjafinn og fjölskylda hans bjuggu í risi hússins og komust þau með naumindum út. Litlu sem engu var bjargað af eigum þeirra. 23 Þorláki Ó. Johnson þótti vissara að hnippa í viðskiptavini sína. Höf. Þorlákur O. Johnson Þeir stóðu við búðarborðin Engu að síður gat verið sukksamt á þeim slóðum. Þórbergur Þórðarson segir frá því í lýsingu á lifnaðarháttum í Reykjavík að áfengisnautn hafi verið mikil á þessum tíma. Sumir karlmenn stóðu við búðarborðin mestallan daginn og keyptu brennivín í staupum eða kvartpelum eða hálfpelum og drukku í búðunum og komu svo fullir heim á kvöldin. Ryskingar í ölæði urðu alloft í búðum. Slagsmál urðu næstum á hverju kvöldi inni í svínastíunni á veitingahúsi Jörgensens (þar sem nú er Hótel Ísland) og á götunni fyrir utan húsið. 24 Kvenfólk smakkaði varla áfengi, en þó voru á því undantekningar. Guðrún, dóttir séra Páls skálda, fékk sér og stundum í staupinu, segir Þórbergur og var þá kát og orðheppin, ef hún var ávörpuð. 25 Eitt sinn hitti Jón Borgfirðingur lögregluþjónn hana góðglaða fyrir framan Temperancehótelið á Vesturgötunni og segir við hana: Þú ert full, Gunna. Farðu heim! Þá svarar Gunna: Þú hefur langar loppur, ljótur og tannhvass. Þú ert kvennakoppur. Kysstu á hundsrass. Úr litlu að velja Jón Hjaltalín landlæknir gerði hótelleysið í Reykjavík að umræðuefni í Þjóðólfi árið Kvaðst hann varla vita hvað hann ætti að segja þegar útlendingar spyrðu hann um gistimöguleika í Reykjavík því ég skammast mín fyrir að játa að þar sé ekkert almennilegt gestahús, 29 sagði hann. 26 Þótt aðkomumenn gætu fengið inni hjá ýmsum bæjarbúum taldi 22 FERÐAÞJÓNUSTA

24 hann það engan veginn nóg. Mér sýnist þetta vera velferðarmál fyrir bæinn og ekki megi lengur við svo búið standa. Gistihúsin í Reykjavík stóðu í raun engan veginn undir því að kallast hótel. Geysir gat hýst tuttugu gesti og á meðan Hótel Reykjavík var á Vesturgötunni var það í litlu húsi með kvisti. Þar var aðeins rúm fyrir tíu gesti. Hótel Alexandra sem kom til sögunnar um 1880 var í Hafnarstræti, en var aðeins starfrækt í stuttan tíma. Reykjavík stækkaði óðum og nú voru íbúar orðnir á þriðja þúsund talsins. Ferðamönnum fjölgaði líka ört og þeir dvöldu lengur en áður í bænum. Það var kominn tími á hótel sem stæði undir nafni. Bygging þess átti sér nokkurn aðdraganda. Danskur maður, Níels Jörgensen, hafði verið þjónn Trampes greifa sem hér var stiftamtmaður á árunum Jörgensen kunni vel við sig á Íslandi og vildi gerast veitingamaður. Greifinn útvegaði honum veitingaleyfi árið Jörgensen opnaði krá sem kennd var við hann og var helsta veitingahús bæjarins um árabil, en nokkuð þótti þar vera um drykkjuskap. Efnaðist hann vel af rekstrinum. Árið 1872 ákveður hann að flytja aftur til Danmerkur og selur skoskum kaupmanni, Askam, krána. Askam hefur uppi miklar áætlanir um að byggja hótel, en reksturinn gengur illa hjá honum og þar sem hann getur Gangandi vegfarandi á Vesturgötu. Hótel Reykjavík til hægri á myndinni.. FERÐAÞJÓNUSTA 23

25 Þingvallabærinn og kirkjan skömmu fyrir aldamótin ekki greitt skuld sína við Jörgensen fer svo að Jörgensen tekur eignina aftur tveimur árum síðar. Hann hefur líka uppi áætlanir um hótel en verður fyrir sporvagni í Kaupmannahöfn og lætur lífið. Ekkja Jörgensens, Dorothea, tók þá við rekstri knæpunnar og árið 1877 giftist hún Johan Halberg, skipstjóra. Þau hjón réðust í að byggja hótel á lóðinni við hliðina á kránni og árið 1882 var Hótel Ísland risið. Gestaherbergin voru að vísu einungis tíu talsins, en þau voru vel úr garði gerð og var mál manna að loksins hefði Reykjavík eignast almennilegt hótel. 31 Landsbyggðin óbætt hjá garði Það vantaði góða gististaði víðar en í Reykjavík. Landsbyggðin gat ekki státað af mörgum gististöðum sem risu undir nafni. Þörfin var að verða brýn víða um land. Reyndar var komið gistihús að Búðum og um 1890 var herbergjum þar fjölgað til þess að geta tekið á móti vaxandi straumi ferðamanna. Á Akureyri var árið 1866 byggt timburhús undir veitingarekstur, Jensensbaukur var það nefnt eftir eigandanum. Breytt og stækkað skipti það tvívegis um eigendur og nafn áður en öldin var á enda runnin: Hótel Anna og Hótel Akureyri. 24 FERÐAÞJÓNUSTA

26 Ekki má gleyma Kolviðarhóli sem varð snemma helsti griðastaður ferðalanga um Hellisheiði, né Fornahvammi, efsta bæ í Norðurárdal. Þar voru rekin svokölluð gestgjafahús með opinberum styrkjum. Á Þingvöllum var ekki reist hótel fyrr en undir aldamótin Um það leyti fór hagur gististaða almennt að vænkast. Purkunarlaus gestgjafi Lengi vel var fyrst og fremst treyst á heimahús í bæ og sveit þegar kom að því að finna gististað á ferðalagi um landið. Margir ferðalanganna fóru af stað frá Reykjavík með ábendingar kunnugra varðandi skipulag ferðarinnar og kynnisbréf upp á vasann til að sýna á þeim bæjum sem ætlunin var að gista á eða fá einhverja aðra þjónustu. Ef marka má það sem segir í Dagbókum Williams Morris gat ferðalangurinn verið viss um vingjarnlegar móttökur alls staðar, hvort sem kynnisbréf var fyrir hendi eða ekki. Nægileg matvæli voru fáanleg, bæði til kaups og með því að veiða fugla eða fiska. Víða á betri bæjum voru sérstök gestaherbergi, svokallaðar gestastofur, og baðstofurnar tóku lengi við. Sagt hefur verið að sums staðar hafi heimilisfólki verið uppálagt að þvo sér um fætur á kvöldin, svo hugsanlegir næturgestir fengju ekki óhreinar tær í andlitið á sér. Ef ekki var rúm fyrir ferðamenn á bæjunum var auðvelt að fá að tjalda. Verð fyrir þjónustu bænda virðist hafa verið mjög á reiki, sérstaklega framan af. Á stundum er svo að sjá á lýsingum ferðalanga að þeir hafi sjálfir ákveðið upphæðina. Við upphaf ferðar voru hrossin ýmist keypt eða leigð. Reiðtygi, koffort, tjöld og viðlegubúnað þurfti líka yfirleitt að útvega ferðamönnum. Allt kostaði þetta sitt. Hvergi minnist Morris þó á dýra þjónustu.það gerir hins vegar Konrad Keilhack, Þjóðverji sem var hér árið Í skrifum hans eru athugsemdir sem þessar algengar: Þessi gamli skálkur heimtaði hvorki meira né minna en 22 krónur, eða um 25 mörk, í leigu af tjaldinu og borðáhöldunum og fyrir mjólk, smjör, brauð og fylgd sína um fjögurra stunda veg... og Okkur rak alveg í rogastans þegar maðurinn var svo purkunarlaus að heimta af okkur 15 krónur fyrir kvöldverð, næturgistingu, morgunverð og hagabeit fyrir hesta okkar, og mér gremst það enn að ég skuli ekki hafa borgað honum ennþá minna en hann fékk, nefnilega 10 krónur. Upp frá þessu kveðst Keilhack ekki lengur hafa spurt um verð, heldur greitt það sem honum þóknaðist. Oftast væri fólk ánægt með það. 27 Raunir lávarðarins Er ég fór til veislunnar hafði ég verið staðráðinn í því að verða eigi gestrisni húsráðanda til skammar. Ég var meira að segja reiðubúinn til að láta lífið, ef þess yrði þörf. Sá sem svo ritar er Dufferin lávarður. 28 Hann kom til Íslands sumarið 1856 og ferðaðist víða um land. Bréf sem hann sendi móður sinni á meðan á ferðinni stóð voru gefin út á bók ári síðar. Í einu þeirra lýsir hann boði hjá Trampe greifa og þar virðist hafa verið tekið vel Hið dýrðlega látleysi Árið 1871 var breska skáldið, hönnuðurinn og listamaðurinn William Morris á ferðalagi um landið. Hann hafði þýtt Íslendingasögur á ensku og hafði því nokkra þekkingu á landinu og tungumálinu. Tveimur árum síðar kom hann aftur og í þessum ferðum skrifaði hann dagbækur sem gefnar voru út á bók árið Morris var uppnuminn af þessari reynslu sinni af landi þar sem ekkert var lítilmótlegt eða hversdagslegt til að særa mann. Í formála bókarinnar segir að hann hafi komið heim stórlega breyttur og ekki aðeins lyktandi af hráum fiski, heldur hafi hann talað meira um Ísland en nokkru sinni. Hið dýrðlega látleysi hins voðalega og tragíska en fagra lands, með sínar ógleymanlegu sögur af hugrökkum mönnum, eyddu öllum efasemdartilfinningum í hug mér, er haft eftir honum. 29 FERÐAÞJÓNUSTA 25

27 á móti gestum, svo ekki sé dýpra í árinni tekið. Enda kvað hann engan veginn hægt að ætlast til þess að hann myndi hvernig matseðillinn var: því ég var orðinn hinn mesti vinur sessunauta minna, áður en búið var að borða súpuna og skálaði tíðum. 30 Fram að skálaræðum kveðst hann hafa fylgst sæmilega með því sem gerðist en viðburðir næstu klukkustunda séu sveipaðar móðu gleymsku og leyndardóms. Ég man vel eftir glasasægnum sem stóð fyrir framan mig. Þau voru samtals sex, og ég gæti teiknað hvert þeirra. Ég minnist þess hvað mér fannst skrýtið að þau skyldu allaf vera full, þótt ég gerði ekki annað en að tæma þau jafnt og þétt. Háreysti í helgidómnum Kirkjur voru einn helsti gististaður ferðamanna á Íslandi langt fram á 19. öld. Breski skólastjórinn Frederick Howell, sem kom til landsins árið 1890 í þeim tilgangi að ganga á Hvannadalshnjúk, myndaði sofandi kirkjugesti á nokkrum stöðum, meðal annars í Stórólfshvolskirkju og í Hruna. Ýmsum þótti þetta sérkennileg notkun á guðshúsi og fundu því sitthvað til foráttu. Má gera ráð fyrir að menn hafi haft nokkuð fyrir sér í þeirri gagnrýni, enda alvitað að glatt getur orðið á hjalla hjá ferðalöngum í gististað. 37 Sem dæmi um það má nefna lýsingar Antonys nokkurs Trollope. Hann og samferðafólk hans komu til Íslands árið 1878 og gistu þá meðal annars í Þingvallakirkju. Segir hann að einhverjir hafi sofið á kirkjuloftinu og einn guðleysingi hafi leyft sér að hringja klukkunum um nóttina. Sumir voru svo kátir að hvorki helgi staðarins né nálægð kvennanna fékk haldið aftur af þeim, sagði hann. 31 Víst er um það að margar sagnir eru til af því að kirkjurnar hafi verið nýttar til ýmissa hluta, þar á meðal sem geymslustaður fyrir reiðtygi. Skotinn Nelson Annandale, mannfræðingur með meiru, gaf út bók um Ísland og Færeyjar þar sem hneykslast var á ýmsum hlutum, þar á meðal meðferðinni á kirkjunum. Hann segir að prestarnir hlaði þar upp óhreinni ull í hornunum og jafnvel upp í kirkjustólana, tóm bjórflaska með kerti upp úr stútnum standi á altarinu eða í gluggakistu, oft við hliðina á skrautlegum gömlum koparstjökum. Á loftsvölum sé hrúga af óhreinum rekkjuvoðum. Á sunnudögum sé ruslinu ýtt til hliðar svo söfnuðurinn komist fyrir. Þorvaldur Thoroddsen gagnrýndi þessa bók Annandales í grein í Eimreiðinni árið 1906 og þótti margar lýsingar þar ósanngjarnar. Vafalaust eiga þær þó einhverja stoð í því hve kirkjurnar þjónuðu oft hlutverki gistihúss. 26 FERÐAÞJÓNUSTA

28 Fornsögur og ævintýri í óbyggðum Þegar leið á 19. öldina fóru heimsóknir erlendra manna smám saman að taka á sig nýja mynd. Í stað þess að tilgangur þeirra helgaðist helst af einhvers konar rannsóknum, var að verða til hugtakið ferðamaður eða túristi. Athuganir á náttúru landsins héldu auðvitað áfram en við bættust fleiri sjónarmið. Í Dagbókum Williams Morris kemur greinilega fram að það eru ekki síst fornsögurnar sem hafa dregið hann til landsins. Hvarvetna rifjar hann upp atburði úr Íslendingasögunum og leitar að merkjum um forna byggð. Hann var ekki einn um þennan áhuga. Fornsögurnar drógu menn ef til vill alveg jafn mikið til Íslands á þessum tíma og Hekla og Geysir. Enda gátu margir ferðalanganna bjargað sér svolítið á íslensku. Það má því segja að menningartengd ferðaþjónusta hafi komið snemma til sögunnar. Svo voru það hin miklu öræfi, hrikaleg náttúra, miðnætursól og tilheyrandi ævintýri. Allt þetta stuðlaði að ört vaxandi áhuga á Íslandi ekki síst eftir að fleiri og jákvæðari skrif birtust um landið erlendis. Sumir útlendinganna heilluðust algjörlega af landinu við fyrstu kynni. Þeirra á meðal var Frederick Howell. Fyrstu tvær heimsóknir hans til Íslands voru fjallaferðir. Um þær mundir var í tísku að sigrast á háum fjöllum. Enginn hafði þá náð toppi Öræfajökuls. Þetta tókst Howell og hann féll umsvifalaust fyrir Íslandi. Fljótlega upp úr því eyddi hann sumrunum að mestu leyti í að skipuleggja og stýra ferðum Breta um Ísland. Jafnframt einsetti hann sér að ljósmynda sem mest þá landshluta sem lítið höfðu verið myndaðir áður. Til þess að auglýsa ferðir sínar vann hann talsvert landkynningarstarf. Hann hélt fyrirlestra, sýndi ljósmyndir og skrifaði greinar í ferðatímarit. Hinn 3. júlí 1901 var þessi mikli Íslandsvinur með hóp ferðamanna á leið yfir Héraðsvötn þegar hestur hans festist í aurbleytu. Howell losaði sig af hestinum en þungur straumurinn tók hann með sér. Lík hans fannst tveimur dögum síðar og var hann jarðaður að Miklabæ. Það er kominn gestur... Það er kominn gestur, segir prestur. Takt ann á bakið og berð ann inn, segir prestsins kona. Hvar á hann að sitja? segir prestur. Í einum stól við hliðina á mér, segir prestsins kona. Hvar á ég að sitja? segir prestur. Undir borði í einum kút, segir prestsins kona. Hvað á hann að borða? segir prestur. Súpu og steik, súpu og steik, segir prestsins kona. Hvað fæ ég að borða? segir prestur. Ugga og roð, ugga og roð, segir prestsins kona. Hvar á hann að sofa? segir prestur Í einni sæng við hliðina á mér, segir prestsins kona. Hvar á ég að sofa? segir prestur. Út í hlöðu góurinn minn, segir prestsins kona. Lýsnar og flærnar bíta mig, segir prestur. Bíttu þær aftur góurinn minn, segir prestsins kona. (Þjóðvísa) FERÐAÞJÓNUSTA 27

29 Lóur og silungur í matinn Bretar urðu manna fyrstir til að heillast af silungs- og laxveiðum á Íslandi. Heimamenn nýttu vissulega þessa auðlind, yfirleitt með því að koma fyrir gildrum eða netum við árósa þar sem auðvelt var að koma slíkum veiðitækjum fyrir. Bretarnir mátu hins vegar mikils þá list að ná fiskinum á öngul eða flugu. Hér höfðu þeir næg tækifæri til þeirrar iðkunar, á seinni hluta 19. aldar, allar ár fullar af fiski og lítið um veiðimenn á bökkunum. Þeir ferðamenn sem komu til þess að skoða landið gerðu sér grein fyrir því að nauðsynlegt var að hafa með sér talsverðar matarbirgðir, því ekki var gistihúsunum fyrir að fara og ekki á vísan að róa með veitingar á bæjunum. Niðursoðið nautakjöt var þó leiðigjarnt og menn komu gjarnan undir það búnir að veiða sér ferskmeti til tilbreytingar. Byssa og veiðistöng voru því oftast með í för. William Morris segir víða í ferðasögu sinni frá því hvernig þeir ferðafélagarnir veiddu sér til matar. Meðan þeir dvöldu við Geysi skruppu þeir út úr tjaldinu og að næsta læk. Á stuttum tíma veiddum við fimm silunga hvor [ ] Eyvindur [leiðsögumaðurinn] og ég fórum til baka meðfram læknum fyrir neðan tjaldstaðinn, og brátt kom Evans [ferðafélagi Morris], fisklaus, en með lóu og mýrisnípu er hann hafði skotið Konur á ferð Ida Pfeiffer var víðförul kona og glöggur rithöfundur. Miðað við þær aðstæður sem voru ríkjandi á Íslandi, og stöðuna í jafnréttismálum á þessum tíma, hefði mátt búast við að ferðalag á þessar norðlægu og torsóttu slóðir þætti ekki henta konum. En því var þó ekki aldeilis þannig varið. Að vísu var það aðeins á færi yfirstéttarkvenna og efnaðra að leggja í slíkan leiðangur en það sama átti reyndar við um karla. Íslandsferð krafðist mikils undirbúnings og heilmikilla peninga. Nokkrar þeirra kvenna sem komu til Íslands á 19. öld skrifuðu bækur um ferðir sínar. Þeirra á meðal var Austurríkiskonan Ida Pfeiffer. Hún gerði víðreist og fór tvívegis í hnattferð. Til Íslands kom hún árið 1845, þá 48 ára gömul. Hún ferðaðist um Suðurland og að Surtshelli og ritaði bókina Ferð til Íslands. Idu fannst Reykjavík aðeins vera ómerkilegt þorp, en hrósaði kaupmannshúsi í Hafnarfirði með því að segja að það væri líkara húsi í bæ á meginlandi Evrópu, en ekki í hinu fjarlæga, fátæka og gróðursnauða landi, á eynni Íslandi. Vistarverur almúgans fundust henni lágkúrulegar. 33 Móttökurnar sem hún fékk hjá fólkinu voru þó ekkert slor. Í Reykjavík fékk hún inni hjá fjölskyldu Bernhöfts bakara prýðilegs manns, og ég hefði naumast 28 FERÐAÞJÓNUSTA

30 getað fengið betri viðtökur annars staðar en ég fékk þar [...] herra Bernhöft felldi niður vinnu klukkutímum saman í einu til þess að sinna mér og fylgja mér á skemmtigöngum. 34 Eftir því sem nær dró aldamótunum fjölgaði ferðamönnum til muna. Meðal þeirra voru æ fleiri konur sem skrifuðu ferðasögur að heimsókn lokinni. Caroline Alicia de Fonblanque kom árið 1880, Elizabeth Jane Oswald 1882, Ethel Tweedie 1889, Mary Disney-Leith og Louise Frances Kate von Thiele sem fékk 25 gínea verðlaun fyrir söguna Through Iceland on a Side Saddle. Sagan birtist í júlíhefti tímaritsins Travel árið Louise ferðaðist um Ísland árið 1900 í fimm manna hópi enskra ferðamanna. Forngripir vanmetnir Mary Disney-Leith var rithöfundur og listamaður sem heillaðist af landinu. Hún kom átján sinnum til Íslands á árunum 1894 til 1914 og hér eignaðist hún fjölda vina. Meðal þeirra voru þeir Grímur Thomsen, alþingismaður og skáld, og Þingvallapresturinn séra Jón Thorstensen og fjölskylda hans. Mary málaði vatnslitamyndir, meðal annars af gamla Þingvallabænum. Henni var umhugað um að vernda forna kirkjugripi sem oft virtust fara forgörðum eða vera seldir útlendingum. Þrátt fyrir þessa hugsjón sína eða kannski vegna hennar - tók hún með sér til Englands altaristöflu sem hafði verið tekin úr Þingvallakirkju. Töfluna málaði Ófeigur Jónsson frá Heiðarbæ, en hún þótti gömul og lítilfjörleg og var látin víkja fyrir málverki danska listamannsins Anker Niels Lund. Fyrir töfluna greiddi Mary Þingvallaklerki 10 krónur í góðgerðarskyni. Þess má geta að árið 1863 var stofnað forngripasafn, en þá voru margir íslenskir forngripir farnir úr landi. Safninu var í fyrstu komið fyrir á lofti Dómkirkjunnar. Mary Disney-Leith bar Íslandi vel söguna. Hún skrifaði til dæmis barnabók um Ísland og segir þar meðal annars frá því að hún hafi verið gestkomandi á prestssetri og notið þjónustu barnanna á bænum þegar foreldrarnir voru að heiman. Börnin voru til taks án þess að trufla gestina. Þau höguðu sér eins og fullkomnir litlir heiðursmenn og -konur og létu okkur finnast við vera í heimsókn hjá raunverulegum vinum. 35 Eitt fjölmargra málverka sem Mary Disney Leith málaði í Íslandsferðum sínum. Erfitt land og hættulegt Lengi vel voru ferðalög um Ísland afar örðug. Samgöngur á sjó voru strjálar og vegir fáir og lélegir. John Coghill, vinsæll skoskur hesta- og fjárkaupmaður, sagði að það væri einkum FERÐAÞJÓNUSTA 29

31 Fyrsti vitinn reistur Myrkrið hamlaði siglingum til Íslands að vetrarlagi. Auðvitað gátu veður verið válynd á þessari leið, en þó var enn hættulegra að nálgast landið með öll sín sjávarbjörg, sker, nes og tanga. Fyrsti vitinn var reistur á kostnað heimastjórnarinnar á Valahnjúk á Reykjanesi árið 1878 fyrir áeggjan Gríms Thomsen. Vitinn var 26,7 m hár, gerður úr tilhöggnu grjóti og steinsteypu. Ljósgjafinn var steinolíulampi og var ljósið magnað með snúningslinsu. Snúningurinn var knúinn af lóðum sem vitavörðurinn dró upp með reglulegu millibili. Þetta var dýr framkvæmd en henni var ætlað að greiða fyrir vetrarsiglingum til landsins. Í nærri tuttugu ár var Reykjanesviti eini vitinn á landinu. Í miklum jarðskjálftum um áratug síðar hrundi úr hnjúknum og sprungur mynduðust ofan á honum. Í kjölfarið var núverandi Reykjanesviti byggður á Vatnsfelli og var hann tekinn í notkun árið þrennt sem Íslendinga vanhagaði um. Það væru vegir og vegir og vegir. 36 Það voru orð að sönnu. Með öllum sínum fjöllum, stórfljótum og torfærum var landið bæði erfitt yfirferðar og hættulegt. Eina farartækið var vitaskuld hesturinn. Lengi framan af urðu menn að láta sér nægja misgóða reiðvegi. Þeir lágu raunar um allt land, byggðir og óbyggðir, en einkum lágu þeir til Þingvalla. Margir voru lélegir, árnar flestar óbrúaðar með öllu, á öðrum voru mistraustar trébrýr. Það þurfti því mikið af góðum hestum og útbúnaði sem gæti staðist flest áföll. Reynt var að veita sem besta þjónustu varðandi fararskjótana. Til dæmis var byggt sérstakt hús fyrir hesta ferðamanna á Akureyri. Búnaðinum var komið fyrir í vatnsheldum trékoffortum og klyfsöðlar notaðir á hestana. Reiknað var með því að hver burðarklár gæti ekki borið mikið meira en 70 kíló af farangri og vistum. Ferðamenn urðu að hafa með sér góðan 130 hesta hótel George Schrader, auðugur amerískur viðskiptajöfur, bjó á Akureyri á árunum 1912 til Honum rann til rifja að sjá hesta aðkomumanna standa úti hlífðarlausa, hvernig sem viðraði. Hann lét því reisa stórt og vandað hús í Grófargili. Húsið var nefnt Caroline Rest eftir móður Schraders. Strax á fyrsta ári, 1914, höfðu um tíu þúsund hross notið góðs af þessari aðstöðu. Fullbyggt tók húsið 130 hesta við stall en mun fleiri gátu gengið þar lausir. Yfir hesthúsinu var gistirými fyrir 30 manns, auk matsalar. Þar var líka íbúð umsjónarmanns sem jafnframt var með greiðasölu í húsinu. Áður en Schrader hélt af landi brott gaf hann bænum bygginguna, ásamt sjóði sem ætlað var að tryggja reksturinn. Þegar bílar komu til sögunnar fækkaði hestum í kaupstaðaferðum en hestahótelið góða var þó rekið allt til ársins FERÐAÞJÓNUSTA

32 fatnað, enda allra veðra von. Snögg veðraskipti ollu því að skyndilega gat dregið fyrir alla sýn þannig að hætta stafaði af. Til þess að draga úr við þessum hættum var Fjallvegafélagið stofnað í Reykjavík árið 1831, aðallega að frumkvæði Bjarna Thorarensen skálds, sem var þá yfirdómari, og Þorgríms Thomsen á Bessastöðum. Félagið lét varða Holtavörðuheiði á eigin kostnað og kom upp sæluhúsi í Fornahvammi. Menn og hestar feta litla plankabrú yfir Brúará á vatnslitamynd eftir Frederik Kloss frá árinu Vegabætur og brúargerð Það var ekki fyrr en árið 1875 sem sett voru lög um vegina á Íslandi. Þeim var fyrst og fremst ætlað að skilgreina fjárhagslega ábyrgð á gerð þeirra og viðhaldi. Ríki og sveitarfélög áttu samkvæmt því að standa straum af kostnaði við að leggja þjóðvegi, brúa ár og læki og varða fjallvegi. Gerð og viðhald flestra vega var áfram víðast hvar á kostnað landeigenda. FERÐAÞJÓNUSTA 31

33 Á Hellisheiðinni má á sumum stöðum sjá greinileg för í jörðinni, jafnvel í hraunklöppunum. Þar hefur umferð járnaðra hesta markað allt að 20 cm djúp för. Við ár varð að treysta á fær vöð og hestana. Ferjur og kláfar af ýmsu tagi voru þó sums staðar. Næstu áratugina urðu nokkrar framfarir í samgöngumálunum. Tímamótaverk var unnið þegar lagður var vegur yfir Hellisheiði á árunum Eiríkur Ásmundsson frá Grjótá stjórnaði því erfiða verki og þótt vegurinn teldist víst tæpast greiðfær var hann þó mikil samgöngubót. Árið 1891 gekk svo Tryggvi Gunnarsson fram fyrir skjöldu og stóð fyrir því að byggð var brú yfir Ölfusá tók meira að segja að sér sjálft verkið. Ölfusárbrúin var mesta mannvirki sem Íslendingar höfðu ráðist í til þess tíma. Þetta var fyrsta hengibrúin úr járni sem gerð var. Hún olli straumhvörfum í samgöngumálum á Suðurlandi. Vegur var lagður frá Kömbum að brúnni, Þjórsárbrú var smíðuð árið 1895 og vegur lagður austur Flóa og niður á Eyrarbakka. Aukaafurð var Tryggvaskáli sem reistur var til að hýsa brúarsmiðina en varð síðar vinsælt gisti- og veitingahús. Að stofni til er hann eitt elsta húsið á Selfossi. Hins vegar voru margoft byggðar viðbætur við skálann og var hann um langt skeið helsti áningarstaður ferðamanna í Árnessýslu. Auk þess var Tryggvaskáli samkomustaður héraðsbúa, barnaskóli var þar um tíma og 40 manna setulið Breta hélt þar til veturinn Á þessum árum voru fleiri stórár brúaðar, svo sem Skjálfandafljót og Héraðsvötn. Þá voru brýr lagðar yfir margar smærri ár. Langflestar voru þær úr tré, sperrubrýr sem dugðu aðeins í nokkra áratugi. Þessar framkvæmdir allar auðvelduðu þó ferðir manna um landið. Brúin á Jökulsá skammt frá Fossvöllum, smíðuð Myndina málaði Auguste Mayer í leiðangri Pouls Gaimard árið FERÐAÞJÓNUSTA

34 Litla leiðsögumærin Flestir erlendir ferðamenn lögðu megináherslu á að skoða Geysi. Þótt þaðan væru aðeins tíu kílómetrar að Gullfossi var lengi vel lítið um ferðir þangað. Til dæmis skoðaði William Morris ekki Gullfoss, þótt hann hefði dvalið nokkra daga við Geysi. Þetta breyttist þó þegar nær dró 20. öldinni. Þannig kom Frederick Howell oft að Gullfossi með ferðamannahópa, en hann hafði fyrst kynnst fossinum árið Um leiðsögnina í þeirri ferð sá heimasætan í Brattholti, Sigríður Tómasdóttir, sem þá var sautján ára gömul. Howell kallaði hana litlu leiðsögumeyna sína og tók myndir af henni. Þessi mynd Howells sýnir hluta af fjlölskyldunni í Brattholti, Sigríður er lengst til hægri af konunum. Þetta var hvorki fyrsta né síðasta leiðsögn Sigríðar að fossinum sem hún átti eftir að berjast svo hetjulega fyrir. Leiðin að Gullfossi lá um hlaðið í Brattholti og var fossinn að hálfu í landi þess. Systurnar í Brattholti voru oftsinnis leiðsögumenn gestanna að fossinum. Sigríður var ekki skólagengin, en hún var vel að sér, listræn og afburða dugleg. Þó er það baráttan gegn virkjun fossins sem heldur nafni hennar helst á lofti. Þegar áhugi manna vaknaði á því um aldamótin 1900 að virkja Gullfoss lagði Sigríður á sig mörg ferðalög til Reykjavíkur til að sannfæra valdhafana um að þetta væri óráð. Oftast fór hún fótgangandi þessa 125 kílómetra leið á hvaða tíma árs sem var. Þegar þetta virtist ekki ætla að duga hótaði hún að kasta sér í fossinn. Það dugði. Árið 1978 var Sigríði reistur minnisvarði við Gullfoss. Hann gerði Ríkharður Jónsson. Skipaferðum fjölgar Siglingar voru eini ferðamátinn til og frá landinu og voru þær samgöngur lengi vel í höndum kaupmanna. Þar voru danskir verslunarmenn fremstir í flokki en Gránufélagið og önnur innlend verslunarfélög leigðu þó einnig skip til vöruflutninga. Í lok 19. aldar hafði ferðum fjölgað það mikið að nota þurfti báðar hendur til að telja árlegar skipaferðir á fingrum sér. Þannig voru millilandaferðirnar tíu talsins árið Þá var kominn viti á Reykjanesi og því var lagt í að hafa eina miðsvetrarferð. Það var þó skammgóður vermir því næsta vetur var engin ferð, þrátt fyrir vitann, og strandferðir urðu sífellt útundan. Oftast voru þær aðeins þrjár til sex á ári. Það var því lítið hægt að notast við þær til ferðalaga eða póstflutninga. FERÐAÞJÓNUSTA 33

35 Ásgeir litli á Pollinum á Ísafirði. Ó, guð vors lands Mjög er mér minnistætt árið 1874, þegar Kristján IX. kom hingað til lands, og hafði maður þá margar gleðistundir, sagði Anna L. Thoroddsen þegar hún minntist þessa tíma löngu seinna, 37 fyrst það að æfa söngva, sem sungnir voru í kirkjunni við konungskomuna, og var þá í fyrsta sinni sunginn okkar indæli þjóðsöngur: Ó, guð vors lands, sem Sveinbjörn frændi sendi föður okkar afskrift af og var æfður fyrst í Tjarnargötu 6. Þjóðsönginn samdi Matthías Jochumson árið 1873 í Edinborg, sérstaklega fyrir þjóðhátíðina. Hann bjó þá hjá Sveinbirni Sveinbjörnssyni, tónlistarkennara. Hvatti Matthías Sveinbjörn eindregið til að semja lag við ljóðið. Og það varð úr. Þegar Íslendingar fögnuðu þúsund ára byggð í landinu árið 1874 sýndu menn áhuga á því að koma á fót íslenskri útgerð til vöruflutninga. Lítið varð þó úr framkvæmdum í fyrstu annað en að athafnamaðurinn Ásgeir G. Ásgeirsson á Ísafirði keypti stórt skip. Þetta var fyrsta gufuskipið sem Íslendingar eignuðust og var það bæði í vöruflutningum og áætlunarferðum um Djúpið og víðar á Vestfjörðum, allt fram til ársins Skipið var nefnt Ásgeir litli í höfuðið á systursyni Ásgeirs. Árið 1893 réðst Ásgeir síðan í kaup á 850 lesta gufuskipi fyrir eigin reikning. Skipið kom til Ísafjarðar næsta ár og var nefnt Á. Ásgeirsson en var jafnan kallað Ásgeir stóri. Þetta var fyrsta gufuknúna millilandaskipið í eigu Íslendings og flutti það vörur til og frá versluninni og sigldi með saltfisk til Miðjarðarhafslanda á haustin. Með þessum kaupum var tekið skref í átt til sjálfstæðis í samgöngumálum. Áætlunarferðir voru fáar og eingöngu milli Íslands og Danmerkur og þær voru í höndum Dana. Þekkt skip frá þessum árum eru Diana, Laura, Thyra og Botnía sem þótti bera af öllum skipum sem hingað höfðu komið. Að vísu voru um tíma áætlunarsiglingar milli Leith og Reykjavíkur, en þær tengdust vaxandi flutningum Íslendinga til Ameríku. Af hugdjörfum riddurum Fjölmargir leiðsögumenn komu að því að vísa ferðamönnum veginn á þessum tíma. Heimilisfólk á bæjunum tók gjarnan að sér að vísa fólki öruggustu leiðina yfir næsta fljót, eða næstu heiði, og eins varð snemma til stétt leiðsögumanna sem fylgdu ferðamönnum allt frá upphafi til loka ferðar. Í elstu ferðasögunum eru þeir sjaldan nafngreindir en þegar kemur fram á 19. öld breytist það. Athygli vekur hversu oft nafnið Zoëga kemur þar við sögu. Árið 1856 fór Geir Zoëga að veita ferðamönnum leiðsögn. Hann var þá 26 ára gamall, talaði ensku og því varð hann fljótt eftirsóttur leiðsögumaður. Hann sinnti starfinu vel og var bæði með hesta og ferðabúnað fyrir viðskiptavini sína. Um líkt leyti var annar þekktur Íslendingur, Jón Hjaltalín, síðar landlæknir, líka leiðsögumaður ferðamanna. 34 FERÐAÞJÓNUSTA

36 Áratug eftir að Geir hóf leiðsögn sína lýsir bandarískur ferðamaður, John Ross Browne, honum á þessa leið: sviphreinn Íslendingur, hjartagóður, traustur fyrirmyndarfylgdarmaður sem þekkir hvern stein og hverja keldu milli Reykjavíkur og Geysis. Hann er prúðmenni að eðlisfari og sennilega fæddur af ísjaka og eldfjalli. Hann trúir á drauga og forynjur, en er kirkjurækinn. Heill þér, Geir Zoëga. 38 Geir var útgerðarmaður og kaupmaður í Reykjavík og vel stæður á þeirra tíma mælikvarða. Líklega hefur það því fremur verið ánægja af ferðalögum og umgengni við útlendinga en fjárþörf sem réði því að hann sinnti ferðaleiðsögninni eins og raun ber vitni. Orðstír hans hefur greinilega borist víða því hann fékk umboð fyrir bresku ferðaskrifstofuna Thomas Cook árið Hún var þá stærsta ferðaskrifstofa í heimi. Þess má einnig geta að þegar ferðir Kristjáns IX. í Íslandsheimsókninni voru skipulagðar var fyrrnefndum Geir Zoëga falið það verkefni og hann stýrði jafnframt móttöku hans. Annar Zoëga var um líkt leyti á ferð með erlendum gestum. Hann hét Jóhannes og var trésmiður í Reykjavík. Heimildir eru fyrir því að hann hafi farið með ferðamann á Heklu árið 1887 og hann var með Howell á ferð árið Louise von Thiele sagði Howell að Jóhannes hefði á elleftu stundu bjargað sér frá drukknun í Markarfljóti. Svo mikið hefði vatnið verið að fljótið hefði náð upp á hnakk. Meðan ég lifi, sagði hún gleymi ég aldrei þeim skelfilega degi er við fórum í Þórsmörk og hve hræðileg reynsla það var að ríða yfir sollinn vatnsflaum Markarfljóts sem á jöklinum líf sitt að launa. Æðandi straumkastið og hvítfextar öldurnar sem geystust áfram og þyrmdu engu var nóg til þess að draga kjarkinn úr hinum hugdjarfasta riddara. 39 Geir Zoëga. Ferðamenn æja við Hlíðarenda í Fljótshlíð. FERÐAÞJÓNUSTA 35

37 Nafn Zoëga-fjölskyldunnar kemur oftar við sögu í ferðaþjónustunni á 19. öld. Einar Zoëga var um hríð með veitingasölu í svokölluðu Steinsenshúsi (Austurstræti 14), ásamt konu sinni, Margréti Tómasdóttur frá Ráðagerði, síðar tengdamóður Einars Benediktssonar. Einar var laungetinn sonur Jóhannesar Zoëga yngri og ólst upp hjá honum. Þau Einar og Margrét áttu eftir að koma við sögu Reykjavíkur með eftirminnilegum hætti. Fannst þeir mæta þar höfðingjum Tjöld með enskum beddum. Kristján IX. og Valdimar prins við konungssteininn ofan við Geysi í Haukadal. Árið 1874 héldu Íslendingar upp á þúsund ára afmæli Íslandsbyggðar. Af því tilefni voru hátíðahöld víða um land um sumarið. Kristján IX. hafði þá nýlega veitt landinu nýja og betri stjórnarskrá og af þessu tvöfalda tilefni kom hann til Íslands í lok júlí. Varð hann fyrstur allra Danakonunga til þess að heimsækja landið. Konungi var tekið með mikilli viðhöfn í Reykjavík. Bærinn var skreyttur fánum og veifum. Skip í höfninni skutu af byssum sínum og dönsku skipin svöruðu í sama mund. Þótti vart hafa áður heyrst annar eins hávaði í Reykjavík. Konungur var viðstaddur þjóðhátíðina á Þingvöllum og ferðaðist auk þess nokkuð um landið. Ekki hefur þó verið farið hratt yfir, því fyrsti viðkomustaðurinn var Ártún við Elliðaár. Þjóðleiðin til og frá Reykjavík lá þar um hlað allt til þess er Elliðaárnar voru brúaðar árið Í Ártúni var ferðamönnum seldur viðurgjörningur og var þar vinsæll áningastaður. Konungur var talinn gera lítinn mannamun, var ljúflegur við alla. Valdimar prins var með í för, aðeins 16 ára gamall, og árið 1937 spurði fréttaritari Morgunblaðsins hann hvað! honum hafi þótt eftirminnilegast úr Íslandsferðinni. Hátíðin á Þingvöllum, svaraði hann fljótt og ákveðið. Ég hef tekið þátt í mörgum merkilegum mótum, en það hvílir alveg sérstakur ljómi í huga mínum yfir því sem gerðist á Þingvöllum 1874, þessum helga sögustað. [...] Ekki fannst mér að þar væri kúguð þjóð. Mér fannst við mæta þar höfðingjum. Yfirleitt minnist ég Íslandsfararinnar með óblandinni gleði. Og hið sama heyrði ég föður minn margoft segja. 40 Sæluhús á fjöllum Á þeim tíma sem menn þurftu annað hvort að ferðast fótgangandi eða á hestum voru fjallvegirnir mönnum stórhættulegir. Þar gátu dimmviðri og þoka byrgt mönnum sýn eins og hendi væri veifað og stormviðvaranir voru ekki miklar. Þegar leið á 19. öldina var því farið að koma upp sæluhúsum við fjölförnustu fjallvegina. Hellisheiði var ein þessara leiða og árið 1844 var frumstæður kofi á Bolavöllum látinn víkja fyrir sæluhúsi á Kolviðarhóli. Árið 1877 var betra gistihús reist á staðnum og sæluhúsavörður ráðinn. Starf hans fólst aðallega í því að bjarga nauðstöddum ferðamönnum 36 FERÐAÞJÓNUSTA

38 af Hellisheiði og úr Svínahrauni og veita þeim skjól. Þarna voru góðir gestgjafar og allir vissu hvar Kolviðarhól væri að finna. Aðstöðunni þar átti fjöldi manns líf að launa og þar leituðu skjóls háir sem lágir, allt frá flökkurum til Íslandsráðherra og Kolviðarhóll var jafnvel viðkomustaður Friðriks konungs VIII. í Íslandsför hans 1907, sagði Gísli Sigurðsson í blaðagrein árið Sem dæmi um aðra merkisgesti á Kolviðarhóli má nefna að séra Matthías Jochumson gisti þar oft á þeim árum sem hann var prestur í Odda og Hannes Hafstein ráðherra gisti þar líka nokkrum sinnum. Bærinn Fornihvammur, efst í Norðurárdal, var gömul eyðijörð. Þar hafði verið sæluhús um árabil þegar Einar Gilsson frá Þambárvöllum byggði staðinn upp að nýju árið Bærinn varð þegar áningarstaður ferðamanna sem fóru yfir Holtavörðuheiði, þrátt fyrir þrengsli og lítil efni ábúenda. Þrjátíu árum síðar varð aðstaðan þó öllu betri. Þá byggðu hjónin Davíð Bjarnason og Þórdís Jónsdóttir rúmgóðan bæ í því skyni að geta tekið á móti ferðamönnum. Reyndist Fornihvammur eftir það gott afdrep ferðamanna, sérstaklega á vetrum þegar hríðarveður gerðu heiðina ófæra. Dæmi voru um að tveir tugir manna hafi gist þar í einu og hjónin hafi veitt þeim öllum góðan beina og aðhlynningu. Ríkisstjórnin keypti síðar jörðina og Vegagerðin lét reisa þar gistihús Það var stækkað árið 1947 og tók þá 50 manns í gistingu og 150 í mat. Þá varð Fornihvammur eitt af fullkomnustu gistihúsum á Íslandi og þar var þjónusta við ferðamenn allt fram til ársins Víðar var hætt við að ferðamenn lentu í vandræðum. Jökulsá á Fjöllum var löngum mikill farartálmi. Áin var hvergi talin reið, en áður voru lögferjur á stöðum þar sem umferð var mest. Haustið 1880 var ákveðið að reisa sæluhús við Jökulsá, skammt frá ferjustaðnum. Til verksins fékkst fé úr landssjóði. Húsið var byggt úr steini og var Sigurbjörn Sigurðsson frá Hólum í Laxárdal fenginn til verksins en hann hafði höggvið stein til húsagerðar og límt. Alls komu fjórir menn að byggingunni sem stendur enn. Þetta var eitt best búna sæluhúsið á landinu á þessum tíma. Húsið er ekki stórt: 4,9 x 6,1 m að grunnfleti, en undir því er kjallari þar sem hægt var að hýsa hesta ferðamanna. Þarna þótti gott að leita skjóls, þótt þar væri löngum talið reimt. Reyndar átti það við um flest sæluhús, enda fylgdu vetrarveðrum oft óhugnanleg hljóð. Einn þeirra sem þar gisti, Jóhannes Jónsson, nefndur Drauma-Jói, lýsti draugnum sem kafloðnum og ætilegum veturgömlum kálfi. Ekki er þó vitað til að neinum hafi orðið meint af. Fyrsta gestgjafahúsið á Kolviðarhóli var reist Það mátti muna sinn fífil fegurri þegar myndir var tekin árið Sæluhúsið á Holtavörðuheiði veitti kærkomið skjól í vetrarveðrum. Ferðaþjónusta verður til Þegar 19. öldin var að renna sitt skeið höfðu aðstæður um margt breyst hér á landi. Landsmönnum hafði fjölgað um liðlega 60% á öldinni þrátt fyrir mikinn fólksflótta til Ameríku á árunum Árið 1801 voru Íslendingar 47 þúsund talsins, en 1902 voru þeir orðnir 78 þúsund. Jafnframt voru byggðakjarnar að stækka verulega. Árið 1901 bjó fjórðungur Íslendinga í þéttbýli og á öldinni hafði Reykjavík tekið stökk fram á við. FERÐAÞJÓNUSTA 37

39 Allt sem hugurinn girnist Einn frumkvöðla í móttöku ferðamanna, Ditlev Thomsen, rekur einnig ört vaxandi verslun, Thomsens-magasín, í Hafnarstræti. Þetta er sannkölluð stórverslun sem skiptist í margar deildir, m.a. kvenhattadeild, vindladeild og ferðamannadeild. Gullfoss með Glæstum Brag Eftir að hafa nær eingöngu treyst á að útlendingar héldu uppi siglingum að Íslandsströndum hafa landsmenn eignast eigið skipafélag, Eimskipafélag Íslands, og fyrsta skipið, Gullfoss, kom til landsins í apríl. Áfengi bannað Mikill mannfjöldi kom saman í miðbænum á nýársnótt, sumir til að fagna vínbanninu en aðrir til að njóta síðustu dropanna sem í boði verða löglega. 38 FERÐAÞJÓNUSTA Kóngur kveður Friðrik VIII. Danakonungur hefur yfirgefið Ísland að sinni. Honum var hvarvetna vel tekið enda telja Íslendingar sig eiga í honum bæði bandamann og vin. Fjórir turnar Hótel Akureyri, sem nýlega var opnað, er eitt glæsilegasta gistihús landsins, með sínum Kristjáns fjórða turnum, veglegum veislu sölum og meira að segja ballskákarborðum. Hótelið setur mikinn svip á höfuðstað Norðurlands.

40 ekki bara kóngar og sérvitringar Tuttugasta öldin var tími framfara og breytinga á Íslandi. Í aldarbyrjun var ferðaþjónustan að vísu ekki orðin þróaðri en svo að nánast er hægt að nafnagreina alla þá sem hingað slæddust með vorskipum í ævintýraleit. Ferðamönnum fór hins vegar fjölgandi strax upp úr aldamótum. Ekki síst munaði um erlend skemmtiferðaskip sem hófu að sigla norður í höf með fjölda ferðamanna þótt viðdvölin væri stutt. Mikið starf var framundan við að kynna landið og segja má að frumraun til landkynningar erlendis hafi verið gerð einmitt á fyrsta ári aldarinnar, árið Handrit á heimssýningu Nokkrar heimssýningar voru haldnar á 19. öld en Íslendingum var fyrst boðið að taka þátt í slíkri sýningu í París árið Ýmsir munir voru hafðir til sýnis í Íslandsbásnum í Nýlenduskálanum við Trocaderohöllina, en jafnframt var gefinn út kynningarbæklingur um landið á ensku og frönsku. Að vísu komu Íslendingar lítið að þessari kynningu; danski fornleifafræðingurinn og Íslandsvinurinn Daniel Bruun sá að mestu um undirbúninginn og útgáfuna og aðeins einn Íslendingur var meðal boðsgesta við opnun sýningarinnar. Það var ungfrú Dagmar Bjarnason sem hafði búið í París í um áratug. Það kom því í hennar hlut að vera talsmaður Íslands en margir fjölmiðlar sýndu íslensku sýningunni áhuga. Í fyrstu var meiningin að senda bara eftirlíkingar af ýmsum fornmunum á borð við kirkjuhurðir, vaðmál, Íslandskort, hrífur og grútarlampa en svo þótti það óviðfeldið, að hafa ekkert til sýnis, sem sýndi að við stæðum ekki í stað, værum á veginum í menningaráttina, eitthvað sem sýndi nútímans Ísland, eins og segir í Stefni frá þessum tíma. 1 Varla FERÐAÞJÓNUSTA 39

41 Heimssýning í París árið var hægt að flagga mikilli nútímatækni úr landbúnaði og engin fóru málverkin utan eftir íslenska listamenn en hins vegar vöktu bæði handritin og forkunnarfagrir kvenbúningar athygli auk þess sem fréttamenn hrifust mjög af æðardúni og selskinnum. Umfjöllun um Ísland í dagblöðum ytra var því jákvæð. Blaðamaður Le Figaro sat lengi yfir sýnishornum úr fornbókmenntum Íslendinga ásamt breskum kollega sínum og hafði eftir honum: Ég efast ekki um, að Ísland er okkar klassiska land og að íslenzkan er fyrir okkur, þjóðirnar af germanska ættbálkinum, sama sem latína er fyrir ykkur, rómönsku þjóðirnar [...] Þér ættuð að læra íslenzku. 2 Um 50 milljónir manna sóttu heimssýninguna í París. Aðeins örfáir Íslendingar voru þeirra á meðal, svo vitað sé. Þetta fyrsta framtak Íslendinga til landkynningar hefur væntanlega aukið eitthvað þekkingu á landi og þjóð, en varla haft mikil áhrif á straum ferðamanna. Heimastjórn Danski fornleifafræðingurinn Daniel Bruun gaf út fjölda rita um land og þjóð. Hér er hann á Hveravöllum árið Myndina tók Frederick Howell. Nýja öldin byrjaði ágætlega fyrir Íslendinga. Þá voru stigin stór og mikilvæg skref fyrir þjóð sem lengi hafði þráð að stýra sínum málum sjálf. Heimastjórn og þingræði voru innan seilingar. Íslendingar fengu þá sinn fyrsta ráðherra sem ekki hafði aðsetur í Kaupmannahöfn heldur hér heima. Hannes Hafstein var skipaður Íslandsráðherra árið 1904 og jók það Íslendingum kjark til brjótast til framfara á öllum mögulegum sviðum. Í hnotskurn má segja að heimastjórn hafi fært Íslendingum iðnvæðingu, batnandi lífskjör og fjölbreyttara mannlíf. Ísland og þó einkum Reykjavík stefndi í átt að borgarsamfélagi. Landið var þó enn afar dreifbýlt. Landbúnaður hafði öldum saman verið undirstöðugreinin, en þar sem skilyrði til sjósóknar og útgerðar voru góð höfðu víða myndast litlir þéttbýliskjarnar við ströndina. Í tíð heimastjórnar efldust útgerðarbæir og þjónustugreinar þróuðust í takt við vaxandi sjávarútveg. Reykjavík stækkaði þó hraðast. Nálægð við fiskimiðin dró fólk til bæjarins, en fleira kom til. Í kaupstaðnum var alls kyns þjónustu að fá og á heimastjórnartímanum varð hún fjölbreyttari og iðnvæðing kom fram víðar en í sjávarútveginum. Ýmiss konar framleiðsla var vélvædd, svo sem fatasaumur og öl- og smjörlíkisgerð. Litlar verksmiðjur spruttu upp hér og hvar í þéttbýli. Fleiri framfaraspor voru stigin á þessum fyrstu árum nýrrar aldar, svo sem lagning sæsímastrengs til landsins árið 1906 sem tengdi Ísland loksins við umheiminn að vísu hálfri öld á eftir nágrannaþjóðunum og aðeins með ritsímasambandi. 40 FERÐAÞJÓNUSTA

42 Síminn breytti ótrúlega miklu. Verslun færðist í hendur Íslendinga sem gátu nú verið í beinum tengslum við birgja sína. Útflutningsgreinarnar nutu þess sömuleiðis að komast í samband við erlenda kaupendur og fréttir bárust utan úr heimi samdægurs. Fyrir ferðaþjónustuna skipti þetta gríðarlegu máli, enda var nú hægt að skipuleggja ferðir í samstarfi við erlenda aðila. Fráveita og fúlir pyttir Útlendingum sem skrifuðu um ferðir sínar hingað til lands fyrr á tímum varð tíðrætt um óþrifnað innfæddra. Hreinlæti hefur sjálfsagt verið ábótavant víðar í heiminum en engu að síður voru gildar ástæður fyrir þessum umkvörtunum. Í byrjun 20. aldar var enn heldur óþrifalegt víða. Til dæmis stóðu sorphaugar í Reykjavík opnir og fyrir allra augum, lækurinn í miðbænum var óhreinn og upp úr forinni á götunum gaus óþefur sem ekki fór fram hjá nokkrum manni. Í Gjallarhorni segir m.a.: Ég sá í fyrrasumar ferðafólk [...] halda fyrir vitin er það gekk út Brekkugötu, svo var megn ódaunin úr forunum neðan við götuna [...] og það hristi höfuðið yfir okkur. 3 Drykkjarvatn var víða óhreint og var jafnvel talin uppspretta taugaveikifaraldurs sem gekk í Reykjavík árið Göturnar voru rykugir malarvegir sem ær og kýr voru reknar um daglega, auk hestanna sem þá voru helstu fararskjótarnir. Framlag blessaðra dýranna varð því ekki til að bæta lyktina á hinni ilmandi slóð, eins og Lækjargatan var stundum uppnefnd. Reykvíkingar fengu þó ekki vatnsveitu fyrr en árið 1909 en þá var þegar búið að koma upp vatnsveitu í fjórum öðrum bæjum á landinu: Ísafirði, Akureyri, Seyðisfirði og Hafnarfirði. Seyðfirðingar urðu fyrstir til að njóta almennrar raflýsingar árið 1913, nærri áratug á undan Reykvíkingum. Ekki var heldur hlaupið að því að komast í bað á þessum tíma. Í stærri bæjum hafði sums staðar inni á spítölum verið komið upp baðaðstöðu sem var opin almenningi, þó oftast bara einn dag í viku. Á Gamla spítalanum á Akureyri var til dæmis komin slík aðstaða 1874 og kostaði baðferðin heila 75 aura árið Í Reykjavík gátu menn baðað sig á spítala St. Jósefs Lækurinn í Reykjavík áður byggt var yfir hann árið FERÐAÞJÓNUSTA 41

43 systra í Landakoti en ferðamenn kvörtuðu sáran undan því að komast hvergi í bað nema þar. Opnun Baðhúss Reykjavíkur í Kirkjustræti árið 1907 var því tekið fagnandi. Þar gátu menn valið um að fara í kerlaug, steypiböð eða gufuböð, en ólíklegt er að fólk hafi leyft sér slíkan munað oftar en einu sinni í viku. Konum veitti ekki síst af því að geta skolað af sér, ef marka má umsögnina í Kvennablaðinu það ár:...nú ættu menn að fara að hætta að kvarta undan skeytingaleysi kvenna hér um að halda líkama sínum hreinum. 4 Baðhús Reykjavíkur var opnað í Kirkjustræti árið Verslun Guðríðar Árnadóttur á Ísafirði. Kóngur kemur 1907 Segja má að heimsókn Friðriks VIII. Danakonungs til Íslands árið 1907 hafi markað ákveðin tímamót í sögu ferðaþjónustu á Íslandi. Vegna hennar var lagt í ýmsar framkvæmdir og falleg orð sem kóngur viðhafði um landið eftir heimsóknina urðu til þess að ýmsir fengu áhuga á að ferðast hingað. Friðrik VIII. hafði boðið íslenskum þingmönnum í heimsókn ári áður og nú var gestrisni hans endurgoldin með því að bjóða bæði honum og dönskum þingmönnum til landsins. Íslendingar töldu sig eiga í þessum konungi bæði bandamann og vin og lögðu sig því í framkróka við að taka vel á móti honum í lok júlí. Í fylgdarliði konungs var Haraldur prins, 40 þingmenn og ráðherrar, hópur danskra framámanna og fjöldi blaðamanna. Að auki komu um það bil 70 ferðamenn frá Danmörku, Frakklandi og Þýskalandi sem ýmist tóku sér far með gufuskipinu Sterling til landsins eða skemmtiferðaskipinu La Cour. Þökk sé ritsímasambandinu gátu blaða mennirnir frá Að bjarga brókunum! Reykvíkingar voru ekki einir um að eiga í basli með fráveitumál því víðar var kvartað undan skorti á salernisaðstöðu. Árið 1908 var fjallað um þessi mál í Ísafjarðarpóstinum og þar sagt frá því að flestir sem sé mál fari á kamar hjá Guðríði kaupmanni Árnadóttur og einn viðmælandi blaðsins sagðist hafa séð:...tólf menn inn undir bólverkinu, alla að bjarga þarflindum sínum. 5 Kvartað er undan því að bæjarstjórnin geri sér ekkert far um að smíða salerni fyrir ferðamenn...því einhvers staðar þurfa menn að geta lagt af sér þessi saurindi og bjargað brókum sínum. Viðurlög við því að kasta af sér þvagi á almannafæri voru ýmist sekt eða tveggja tíma fangelsi. 42 FERÐAÞJÓNUSTA

44 Kampavínsvörður Vel var veitt í veislunum sem haldnar voru konungi til heiðurs. Bindindismönnum þótti raunar nóg um. Í veislunni í Barnaskólanum í Reykjavík hinn 30. júlí voru 250 boðsgestir og hljóðaði matseðillinn upp á súpu, humar, nautalund með trufflum, andasalat, ís, dessert og kaffi. Með hverjum rétti var veitt sérstakt vín og líkjör og koníak á eftir. Veisluföngum í Suðurlandsferðinni var líka gjarnan skolað niður með kampavíni og taldi vandlætingarfólk að fikra mætti sig Kóngsveginn svokallaða eftir tómum kampavínsflöskum. 6 Ritzau, National Tidende, Politiken, Berlingske tidende og öðrum dagblöðum sent sínar kóngafréttir heim jafnharðan. Þetta var stærsta áskorun sem íslensk ferðaþjónusta hafði tekist á við. Konungur og hans nánasta fólk gisti í Latínuskólanum en hinum gestunum var ýmist komið fyrir á Hótel Íslandi, Hótel Reykjavík eða á minni gistihúsum eins og Hótel Rauðará og Hótel Geysi við Skólavörðustíg. Menn vildu sýna konungi sóma. Lagður var rauður dregill á Steinbryggjuna og heill vegur austur í sveitir. Og það var ráðist í fleiri framkvæmdir. Brúará, Tungufljót og Hvítá voru brúaðar, timburhús og skálar voru byggðir, tjaldborgir reistar, sýningar haldnar og veislum slegið upp hvar sem konungur fór um í ferð sinni. Þær tvær vikur sem erlendu gestirnir dvöldu hér á landi voru veitingamenn stöðugt í förum með konungleg veisluföng, nýbökuð brauð og tilreiddan mat. Lagt í vegagerð Tilhlýðilegt þótti að sýna konungi Þingvelli, Gullfoss og Geysi og tók sú ferð heila viku. Heimamenn vildu margir slást í förina, einkum þeir efnuðu. Alls taldi hersingin yfir 200 manns og ekki hefur verið amalegt að vera með hestaleigu á þeim tíma allir ferðalangarnir þurftu jú fararskjóta og oftast höfðu menn tvo til reiðar. Því þurfti að útvega fleiri hundruð hross fyrir fólk og farangur og var uppsett leiga á hesti fjórar krónur á dag. Fram að þessu hafði enginn almennilegur vegur legið um þær slóðir sem til stóð að fara með hina tignu gesti, þ.e. til Þingvalla og áfram austur í Haukadal. Reiknað var með að konungur færi um í hestvagni og var vegurinn því hafður þokkalega breiður. Hann hlaut að sjálfsögðu nafnið Konungsvegurinn eða Kóngsvegur og glittir víða í hann ennþá, svo sem á Mosfellsheiði og í Laugardal. Vegalagningin var mikið verk, enda eingöngu unnið með skóflum og hökum. Kostnaðurinn hljóðaði upp á rúmar 220 þúsund krónur sem svaraði til um 14% af heildarútgjöldum ríksins í þá tíð. Friðrik kaus hins vegar að fara ríðandi alla leið og var vagninn sem honum hafði verið ætlaður því notaður til að flytja vistir, tjöld og veisluföng á milli staða. Það hefur verið tignarleg sjón þegar nærri fjögur þúsund manns fylgdu konungi og fylgdarliði hans úr bænum að morgni 1. ágúst Og ekki síður þegar konungsfylgdin reið niður Almannagjá um kvöldið. Stór hópur Íslendinga og Dana hafði raðað Veitingafólk hafði í nógu að snúast í konungsheimsóknni. Víða þurfti að koma upp einfaldri aðstöðu til að útbúa hressingu fyrir konung og fylgdarlið hans. Hestasveinninn er Kristján E. Schram en talið er að konan til hægri sé Theódóra Sveinsdóttir, sem var kunn veitingakona á fyrri hluta 20. aldar. FERÐAÞJÓNUSTA 43

45 Ýmsir sem voru á ferð um Ísland á öldum áður höfðu dregið upp kort af landinu en upp úr aldamótum 1900 var ráðist í miklar mælingar og nákvæma kortagerð. Þar voru á ferðinni danskir landmælingarmenn á vegum herforingjaráðsins sem vörðu 27 sumrum í gagnaöflun hér á landi. Alls tóku 70 landmælingarmenn þátt í þessu viðamikla verkefni og höfðu um 300 aðstoðarmenn, bæði íslenska og danska. Afrakstur vinnu þeirra var mikilsverður því mælingar þeirra mynduðu grunn fyrir kortagerð sem enn er notast við í dag. sér meðfram veginum og hrópaði húrra fyrir kóngi. Friðriki konungi var alls staðar vel fagnað og er talið að að minnsta kosti sex þúsund manns hafi tekið þátt í hátíðahöldunum á Þingvöllum 2. ágúst. Hluti ferðalanganna gisti í tjöldum en aðrir í Hótel Valhöll sem reist var árið 1898 og stóð þá austanmegin Öxarár, við svonefnda Kastala. Frá Reykjavík fór konungur og fylgdarlið hans vestur og norður fyrir land á fjórum skipum. Komið var við á Ísafirði, Akureyri og Seyðisfirði. Ekki voru móttökurnar síðri úti á landi. Þegar flotinn kom til Ísafjarðar sigldu 80 bátar á móti skipalestinni og fylgdu til hafnar. Á Akureyri fékk konungur hátíðlegar móttökur. Honum var haldin veisla í Stór orð og dýrmæt Friðrik VIII. var djúpt snortinn í þakkarræðu sem hann flutti á Kolviðarhóli á lokakvöldi Suðurlandsferðarinnar. Það getur hafa leitt til þess að hann missti út úr sér setningu sem gladdi hjörtu Íslendinga en ærði að sama skapi Dani: Látum þessa ferð tengja fast band milli hinnar íslenzku og hinnar dönsku þjóðar og mín! Markmið mitt er sannleikur og réttlæti báðum ríkjum mínum til handa. 7 Íslendingar túlkuðu þetta þannig að konungur liti á löndin sem tvö ríki og fögnuðu því, en danski forsætisráðherrann, J.C. Christensen, tók málið upp þegar heim var komið og hótaði afsögn nema konungur drægi orð sín til baka. Íslendingar geymdu þau hins vegar í hjörtum sínum, sannfærðir um að framtíðin fæli í sér fullt sjálfstæði. 44 FERÐAÞJÓNUSTA

46 Góðtemplarahúsinu þar sem 20 stúlkur í þjóðbúningum buðu gestina velkomna. Síðar um daginn var efnt til hátíðarsamkomu við Hrafnagil sem ekki færri en þúsund manns sóttu. Fjöldi Austfirðinga beið konungs þegar hann kom til Seyðisfjarðar 15. ágúst og var móttakan glæsileg. Erfitt er að finna sambærilegan viðburð í nútímanum hvað varðar umfang. Þótt hingað hafi síðar oft komið konungborið fólk, forsetar og páfi og haldnar hafi verið fjölmennar þjóðhátíðir bæði á Þingvöllum og í Reykjavík, jafnast fátt á við þessa konungskomu. Tvær heilar vikur þar sem hver viðburðurinn rak annan hér og hvar á landinu. Aðrir Danakonungar og drottningar sem sóttu Ísland heim síðar, fengu hlýjar og hátíðlegar móttökur en heimsóknar Friðriks VIII. árið 1907 verður þó alltaf minnst sem Konungskomunnar. Friðrik VIII. á bæjarhlaði í Hreppunum. Óskabarn lítur dagsins ljós Þótt mörg framfaraspor hafi verið stigin á fyrsta áratug aldarinnar, fjölgaði ferðamönnum ekki sérlega hratt. Sameinaða danska gufuskipafélagið hélt uppi samgöngum við Ísland og voru árlegar ferðir orðnar 30 talsins árið Félagið hafði fimm skip í Íslandsförum en ekki var pláss fyrir fleiri en 30 farþega í hverju þeirra. Íslendingar voru orðnir óþreyjufullir eftir að geta stýrt samgöngumálum sínum sjálfir FERÐAÞJÓNUSTA 45

47 Gullfoss og Guðafoss liggja við Batterísbryggjuna í Reykjavík, líklega árið og höfðu verið gerðar nokkrar minniháttar tilraunir til reksturs íslenskra skipafélaga fyrir aldamótin. Á nýrri öld fóru menn af alvöru í málið. Þórarinn E. Tulinius, íslenskur stórkaupmaður í Kaupmannahöfn, stofnaði skipafélag árið 1900 sem jafnan var kallað Thore-félagið og hóf siglingar milli Íslands og Danmerkur á eigin vegum árið Tókst Þórarni að hvekkja Sameinaða gufuskipafélagið nokkuð með harðri samkeppni og náði árið 1909 samningi við landsstjórnina um 24 ferðir til Íslands árlega. Gufuskipið Sterling var einkum notað til millilandasiglinga en Austri og Vestri í strandferðir. Siglingar milli staða innanlands voru ætíð styrktar af landssjóði, enda reksturinn erfiður. Norðmenn sigldu líka til landsins. Skipafélag Björgvinjar, Bergenske, hélt uppi áætlunarferðum til landsins í byrjun aldarinnar og síðar höfðu hér viðdvöl skip á vegum Norsk-ameríska siglingafélagsins sem sigldu með farþega milli Stavangurs og New York. Þrátt fyrir þessa aukningu hafði áhugi Íslendinga ekki dvínað á öflugu skipafélagi sem gæti verið sameign landsmanna. Þegar fór að fjara undan Thore-félaginu árið 1912, var farið að leggja drög að stofnun Eimskipafélags Íslands með hlutafjársöfnun meðal almennings. Í janúar 1914 var þetta félag oft nefnt óskabarn þjóðarinnar stofnað og komu fyrstu skipin, Gullfoss og Goðafoss, til landsins í apríl og júní árið eftir. Goðafoss var reyndar ekki lengi í förum því hann strandaði við Straumnes í Aðalvík í lok nóvember Hópferðir til landsins Möguleikar ferðamanna á að sigla til Íslands jukust því jafnt og þétt fyrstu áratugi 20. aldar. Fyrir aldamótin var lítið um hópferðir hingað til lands, stöku ferðahóps er þó getið 46 FERÐAÞJÓNUSTA

48 í dagblöðum. Þeir voru yfirleitt ekki stórir, kannski manns, en aldamótaárið kom myndarlegur hópur til Reykjavíkur. Þá lögðu rúmlega 80 danskir stúdentar í leiðangur hingað á vegum Danska ferðamannafélagsins (Dansk Touristforening). Þurfti Botnía að fara aukaferð til að geta flutt allan þennan fjölda. Danska ferðamannafélagið hafði verið duglegt við að kynna Ísland og selja ferðir hingað. Stúdentarnir fengu fínar móttökur þegar þeir stigu á land í Reykjavík, lúðrablástur og hvaðeina, en ekki virðist hafa verið pláss fyrir stúdentana á hótelum bæjarins því þeir gistu flestir í heimahúsum. Eins og jafnan áður var farið með erlendu gestina þá leið sem síðar var nefnd Gullni hringurinn og var lagt upp frá Lækjartorgi. Hópurinn vakti mikla athygli bæjarbúa sem fylgdust margir með þegar riðið var úr hlaði undir tónum lúðrasveitar Helga Helgasonar. Fyrstu skemmtiferðaskipin Siglingar með ferðamenn á skemmtiferðaskipum til Íslands hófust upp úr Einkum voru þetta ensk og þýsk skip af minni gerðinni, flest innan við smálestir að stærð. Það þótti því heldur betur fréttnæmt þegar enska skipið SS Ophir kom hingað í ágúst Þetta var geysistórt fley, tonna gufuskip, sem sigldi fyrir ferðaskrifstofuna Thomas Cook. Um borð voru 230 farþegar, flestir Englendingar, en eitthvað var líka af Bandaríkjamönnum. Allmörg skemmtiferðaskip höfðu viðkomu á Íslandi fram að fyrri heimsstyrjöld. Reykjavík varð einn af helstu áfangastöðum í siglingum um norðurhöf og mörg skipanna komu einnig við á Akureyri og stundum á Ísafirði. Að jafnaði dvöldu skipin aðeins í einn til tvo daga í Reykjavík og breytti þá bærinn algjörlega um svip. Aðstæður FERÐAÞJÓNUSTA 47

49 til að taka á móti slíkum fjölda voru nánast engar en menn gerðu sitt besta til að hafa ofan af fyrir ferðalöngunum og sýna þeim það sem hér var markverðast að sjá. Í fyrstu ferðinni hafði Ophir viðkomu í Reykjavík í þrjá daga og var farið með um 50 manns í leiðangur til Þingvalla og víðar. Blaðamaður Þjóðólfs fékk að skoða fleyið og var nánast orðlaus af hrifningu. Skipið var allt raflýst. Um borð voru baðhús, veislusalir og sérstakur söngsalur...glóandi í rafmagnsgeislum. Blaðamanninum fannst sem hann gengi um í stórborg í skipinu. Hann lýsti því þegar unga fólkið dansaði í skrautklæðum á þilfarinu við orgelundirleik sem var:... einhver hinn fegursti, er hefur borið oss fyrir eyru... 8 Komur skemmtiferðaskipanna vöktu einatt mikla athygli. Reynt var að brydda upp á ýmsum skemmtunum fyrir gestina, t.d. var eft til kappreiða á Melunum og settar upp söngskemmtanir eða glímukeppnir ýmist í Bárubúð eða um borð í skipunum. Ekki gafst alltaf tími til að fara með fólkið í lengri ferðir um landið en árið 1910 fann bóndinn í Brautarholti á Kjalarnesi, Daníel Daníelsson, ágæta lausn. Hann bauð erlendu gestunum að fara sjóleiðina upp í Kollafjörð og þaðan var riðið að Tröllafossi og um Mosfellssveit. Vakti þessi ferðatilhögun mikla gleði farþeganna. Kynningarrit fyrir erlenda ferðamenn frá árinu From Iceland with love Mönnum varð snemma ljóst hvers virði það var að fá slíkan fjölda erlendra gesta, enda keyptu þeir muni og þjónustu fyrir verulegar fjárhæðir. Þannig var fullyrt að farþegar um borð í Grosse Kurfürst sem hingað kom árið 1908 hafi skilið eftir sig um 910 þúsund krónur, auk framlaga til líknarmála, eða sem svaraði til nærri þriðjungs af tekjum landssjóðs á þessu ári. Í grein í Ísafold var því brýnt fyrir fólki að...sneiða hjá óþörfum stirðleik eða ágengni við slíka gesti FERÐAÞJÓNUSTA

50 Ekki var mikið til af bæklingum eða minjagripum handa ferðalöngunum. Björn Jónsson, eigandi og ritstjóri Ísafoldar, og Þorlákur Ó. Johnson, kaupmaður og eigandi Café Hermes, höfðu þó gefið út sérstakt blað fyrir erlenda ferðamenn árið Það hét The Tourist in Iceland og var 16 síður, á ensku, með fróðleik um land og þjóð. Þar er tæpt á ýmsu, svo sem brúarsmíði, baráttu fyrir sjálfstæði, laxveiðám til leigu, ferðalýsingum, gistimöguleikum og fleiru. Jafnvel má finna þar söngtexta á ensku. Blaðið var boðið í áskrift og stóð til að gefa það út reglulega. Útgáfan virðist ekki hafa staðið undir sér, því aldrei kom út nema þetta eina tölublað. Ferðalýsingar erlendra gesta frá öldum áður höfðu sumar hverjar verið gefnar út en handbækur fyrir ferðamenn voru ekki til. Litlir ferðapésar höfðu verið prentaðir fyrir konungskomuna 1907 og á svipuðum tíma var farið að selja póstkort og litlar bækur með ljósmyndum frá Íslandi. Sala þeirra gekk afar vel. Til dæmis var til þess tekið í dagblöðunum árið 1910, þegar þýska skipið Oceana kom til landsins, hversu mörg bréf voru póstlögð hér af gestunum. Bréfin voru 256 en póstkortin hvorki fleiri né færri en Innanholar sjávarborgir Mikið annríki var í Reykjavík í júlí 1913 þegar tvö stór skip komu þangað samtímis. Þetta voru Grosse Kurfürst og Victoria Luise með samtals yfir 800 farþega. Að áhöfnum meðtöldum hafa útlendingarnir verið um eitt þúsund talsins. Fleiri höfðu ferðamennirnir ekki verið áður. Skipin voru líka glæsilegri en menn höfðu áður séð, t.d. var sundlaug með sjávarvatni á þilfari í Victoriu Luise. Dýrðin kallaði á hástemmdar lýsingar: Það er gaman að því að hverfa á nokkrum mínútum úr vorum fátæklega höfuðstað út í þessar glæsilegu innanholu sjávarborgir og standa alt í einu augliti til auglitis við alt hið skrautlegasta og dýrasta, sem hin jötunríka heimsmenning hefir upp hugsað til lystisemda og þæginda þeim, sem nóga eiga skildingana. 10 FERÐAÞJÓNUSTA 49

51 Þegar fyrri heimsstyrjöldin skall á lögðust heimsóknir skemmtiferðaskipanna af og hófust ekki að ráði aftur fyrr en Fyrstu skipin sem þá komu fluttu nær eingöngu bandaríska ferðamenn á vegum Raymond & Whitcomb-ferðaskrifstofunnar sem stóð fyrir siglingum á norðurslóðir undir heitinu: Midnight Cruising kunnugleg markaðssetning þar á ferð. Heimskreppan var eilítið seinna á ferðinni á Íslandi en annars staðar á Vesturlöndum. En jafnvel þegar hún fór að hafa áhrif á atvinnulíf og samfélag hérlendis, virtist lítill kreppubragur á skemmtiferðaskipunum. Þau héldu áfram að sækja Ísland heim og árið 1930 var metár í móttöku þeirra. Það sumar komu 16 skip. Margar ferðirnar tengdust reyndar Alþingishátíðinni sem dró að gesti héðan og þaðan úr heiminum. Skipin héldu áfram að koma allan fjórða áratuginn. Í júlí 1934 komu til dæmis 13 skip með yfir sjö þúsund ferðamenn. Ein skýringin á þessari fjölgun er sú að hafnargjöld, sem höfðu verið talsvert há og umdeild, voru lækkuð um helming. Enn eitt metið var slegið 1938 þegar 18 skip höfðu hér viðdvöl. Þar með lauk líka þessum kafla, því stríðsrekstur í Evrópu tók fyrir allar slíkar skemmtireisur. Tólf ár liðu þar til aftur sást til skemmtiferðaskips við Íslandsstrendur. Spennandi spítalar og söfn Úr forngripasafninu sem var til húsa í Alþingishúsinu þar til það var flutt í Safnahúsið við Hverfisgötu árið En hvað var fyrir ferðamenn að sjá og gera í höfuðstaðnum í upphafi aldarinnar? Söfnin voru þrjú: Landsbókasafn, Forngripasafn og Náttúrugripasafn. Elst var Landsbókasafnið 50 FERÐAÞJÓNUSTA

52 sem sett var á laggirnar árið Það var í fyrstu geymt á lofti Dómkirkjunnar ásamt Forngripasafninu en flutt í Alþingishúsið þegar það var byggt árið Forngripasafnið var undanfari Þjóðminjasafnsins. Það hafði verið á tveimur öðrum stöðum áður en því var komið fyrir í Alþingishúsinu. Náttúrugripasafnið var stofnað Það var einnig á hrakhólum og var hýst á fimm mismunandi stöðum fram til ársins Fyrir aldamótin var þegar kominn þrýstingur á að byggt yrði sérstakt safnahús. Í Eimreiðinni var fullyrt að slík bygging myndi laða að ferðamenn:...undarlegt er að sá smásálarskapur skuli vera hér samhliða stórmenskunni, og heimtufrekjunni í öðru, að þykja ekki minkun að því, að bjóða útlendingum og sjálfum oss önnur eins hreysi og þau sem þessi söfn mega til að búa við. 11 Áróðurinn skilaði sér og á tveimur árum, , reis falleg bygging ofan við Arnar hól sem fram til síðustu aldamóta var kennt við Landsbókasafnið en kallast nú Þjóðmenningarhús. Söfnin þrjú fluttu í húsið á árunum Reykvíkingar gátu þá stoltir sýnt ferðmönnum söfnin og ekki síður bygginguna sjálfa. Önnur stórhýsi sem vert þótti að skoða voru Alþingishúsið, Dómkirkjan, Menntaskólinn og Holdveikraspítalinn í Laugarnesi. Hann var reistur árið1898 á grunni gömlu biskupsstofunnar og var sannarlega með stærstu húsum landsins. Líklega voru þó margir erlendu gestanna vanir stærri og merkilegri byggingum úr sínum heimahögum og setja má spurningarmerki við skemmtanagildi þess að skoða spítala fyrir holdsveika. Annað sem heimamönnum fannst vert að sýna erlendum ferðamönnum voru þvottalaugarnar, Elliðaárnar, gamli kirkjugarðurinn og fangelsið við Skólavörðustíg. Þrælað við þvottalaugar Jarðhitinn hefur ævinlega vakið athygli útlendinga. Í upphafi 20. aldar lögðu þeir margir leið sína inn í Laugar í Reykjavík, ekki síst til að fylgjast með konum þvo þar þvotta. Þrældómurinn hefur væntanlega komið þeim á óvart. Vinnukonur þurftu að bera þvottinn sjálfar langa leið úr miðbænum. Oftast lögðu þær af stað um kl. fimm á morgnana og sneru ekki til baka fyrr en komið fram á kvöld og þurftu þá að bera blautan þvottinn á herðum sér eða á handvagni. Einstaka kona fékk raunar aðstoð frá körlum. Ef veður var gott, reyndu þær að þurrka þvottinn eins og þær gátu til að létta byrðarnar. Þegar í bæinn var komið máttu þær einhenda sér í að hengja þvottinn upp á snúrur á þurrkloftum eða úti og svo tóku yfirleitt við önnur störf. Spítalinn í Laugarnesi

53 Ferðalangar við íslenskt fjallavatn um Víðar fallegt en í Árnessýslu Leiðin sem nefnd hefur verið Gullni hringurinn var vinsælust, en fleiri skoðunarferðir voru í boði fyrir erlenda ferðamenn, enda höfðu sumir þeirra áhuga á því að sjá meira af landinu. Um aldamótin var lagt upp með ákveðna leið fyrir ferðamenn norður í land sem tók allt upp í einn mánuð. Farið var ríðandi um Kaldadal í Borgarfjörð, um Hrútafjörð að Víðimýri í Skagafirði og þaðan til Akureyrar. Þessi hluti ferðarinnar tók u.þ.b. tíu daga. Frá Akureyri var tilvalið að fara til Mývatns og að Dettifossi, í Ásbyrgi og til Húsavíkur. Lítið var um gistihús á þessari leið, en áð var í Hlíðarhaga á Mývatnsöræfum og á Grenjaðarstað í Aðaldal áður en haldið var aftur til Akureyrar. Heimleiðin til Reykjavíkur tók viku og var ferðin því í heild orðin mánaðarlöng. Stöku gistihús var að finna í dreifbýlinu á þessum tíma en hótel voru einungis á Akureyri, Ísafirði og Seyðisfirði. Víðast urðu ferðamenn því að gista á sveitabæjum á leið sinni milli landshluta. Mönnum var hins vegar að verða ljós nauðsyn þess að bæta við fleiri gistihúsum, t.d. við Laugarvatn og Geysi. Skipulagðar ferðir voru einnig farnar um hluta Vesturlands. Lagt var upp frá Reykjavík og komið við í Reykholti. Þaðan var farið inn að Kalmanstungu og Surtshelli áður en haldið var upp að Arnarvatni hinu stóra, þaðan sem jöklasýn er mikil og góð. Á heimleiðinni

54 Erlendir ferðamenn við Tröllafoss um var svo farið suður Kaldadal, um Þingvelli að Gullfossi og Geysi áður en haldið var aftur til Reykjavíkur. Ferð sem þessi tók hálfan mánuð. Vinsælt var líka að fara í styttri ferðir um Reykjanes og var það ekki síst jarðhitasvæðið í Krýsuvík sem laðaði ferðamennina að. Þar, eins og víðast annars staðar, urðu ferðalangar að beiðast gistingar í heimahúsum. Með ferðaþjónustu að atvinnu Þegar leið á þriðja áratuginn fjölgaði þeim sem höfðu atvinnu af því að taka á móti erlendum ferðamönnum og gekk hlutverkið í sumum tilvikum í erfðir. Sonur og nafni Geirs Zoëga, kaupmanns, útgerðarmanns og leiðsögumanns, tók við keflinu. Árið 1904 tók frændi hans og uppeldissonur, Helgi, við umboðinu fyrir ferðaskrifstofu Thomasar Cook sem Geir hafði fengið fyrir aldamót. Og enn hélst ferðaþjónustan í ættinni því Geir H. Zoëga, sonur Helga, tók við af föður sínum og rak ferðaskrifstofu Zoëga allt til 1976 þegar hún var sameinuð ferðaskrifstofunni Úrval. Annar frumkvöðull í greininni var Ditlev Thomsen (yngri). Hann var umsvifamikill á ýmsum sviðum viðskipta, rak Thomsens Magasín, vindlagerð, dömuhattaframleiðslu og gosdrykkjaverksmiðju, svo eitthvað sé nefnt. Hann keypti fyrsta bílinn sem kom til landsins árið 1904, var þýskur konsúll, átti Elliðaárnar um tíma og sá um móttöku erlendra ferðamanna allt þar til hann hætti öllum rekstri á Íslandi og flutti til Danmerkur í fyrri heimsstyrjöldinni. Thomsen var m.a. formaður Ferðamannafélagsins sem stofnað var 1895 og ætlað var að efla ferðaþjónustu hér á landi. Kaupmaðurinn kostaði útgáfu félagsins á bók með myndum frá Íslandi, en félagið lét einnig prenta litla uppdrætti af landinu og ferðabók Daniels Bruun árið FERÐAÞJÓNUSTA 53

55 Þessa mynd tók franskur ferðamaður af mannlífinu utan við Thomsens magasín árið Með Thomsen í stjórn Ferðamannafélagsins voru engir aukvisar, þeir Björn Jónsson, ritstjóri og síðar ráðherra, og Tryggvi Gunnarsson sem á þessum tíma var Landsbankastjóri. Stjórnin birti þá áskorun til stjórnvalda í Þjóðólfi vorið 1897 að koma upp byggingu á Þingvöllum sem nýst gæti erlendum ferðamönnum og hýst samkomur innfæddra. Á meðan beðið var eftir framkvæmdum keypti félagið þrjú tjöld sem komið var upp á Þingvöllum og við Geysi. Stjórnin stakk upp á því að keyptur yrði bátur til skemmtisiglinga um Þingvallavatn. Ekki varð þó af þeirri útgerð. Eins og áður segir stóð Danska ferðamannafélagið fyrir kynningu á Íslandi og skipulögðum ferðum hingað um aldamótin þarsíðustu. Undirtektir við fyrirhugaða Íslandsferð árið 1894 voru reyndar daufar, en þó tókst að tendra áhuga hjá ferðamönnum sem komu með Lauru til landsins í júlí. Ferðamennirnir voru flestir danskir, en einnig voru Svíar og Þjóðverjar með í för aðallega karlar. Ástæða þótti til að brýna fyrir fólki í blöðunum ákveðna framkomu og umgengni svo hinum erlendu ferðalöngum myndi ekki blöskra: Vér viljum einkum brýna tvent fyrir löndum vorum, sem oss finzt mestu skipta i þessu efni, fyrst og fremst að hinn ítrasti þrifnaður sé hafður við, þar sem þessir útlendíngar gista eða koma, og í annan stað, að menn setji ekki upp alt of geypilegt verð fyrir vörur sínar, því við hvorttveggja geta ferðamennirnir firzt FERÐAÞJÓNUSTA

56 Ári síðar gaf danska félagið út myndabók á ensku til dreifingar í norðurhluta Bandaríkjanna og í Kanada, í þeim tilgangi að hvetja menn til Íslandsferða. Á fyrri hluta 20. aldar var einnig starfrækt ferðaskrifstofan Hekla sem þjónaði erlendum gestum. Einn stofnenda hennar var Björn Ólafsson, iðnrekandi og ráðherra. Björn var mikill áhugamaður um landkynningu og ferðalög, en þekktastur var hann líklega fyrir fyrirtæki sitt Vífilfell sem fékk í upphafi fimmta áratugarins einkaleyfi fyrir átöppun Coca Cola á Íslandi. Á vegum Heklu var árið 1925 gefin út fyrsta eiginlega ferðahandbókin. Stefán Stefánsson leiðsögumaður skrifaði þar á ensku um land og þjóð og var bókin skreytt ljósmyndum eftir Magnús Ólafsson. Upplagið var eintök og var þeim dreift til erlendra ferðaskrifstofa. Að auki skipulagði Hekla ferðir fyrir Íslendinga, s.s. eins og tvær vikulangar siglingar með Gullfossi frá Reykjavík norður um land sumurin 1927 og Komið var við í Stykkishólmi, á Patreksfirði, Ísafirði, Siglufirði og Akureyri. Þessari nýbreytni var vel tekið og voru farþegarnir hátt í 80 í hvorri ferð. Ýmsir fleiri sinntu ferðamönnum hér á landi, s.s. Nicolaj Bjarnason sem var umboðsmaður Bergenska-skipafélagsins og Norwegian America Line, C. Zimzen sem var umboðsmaður Sameinaða gufuskipafélagsins og svo má ekki gleyma þeim sem sáu um að útbúa gestina til ferðalaga. Samúel Ólafsson söðlasmiður auglýsti árið 1922 að hann hefði allra manna lengst boðið slíka þjónustu eða allt frá Hann hafði aðsetur við Laugaveg 53b og leigði út reiðtygi, söðla, klyfjar, klifbera, svipur og hvað eina. Stebbi guide Einn kunnasti leiðsögumaður landsins á fyrri hluta 20. aldar var Stefán Stefánsson, oftast kallaður Stebbi guide. Hann var farkennari og var Halldór Laxness einn nemenda hans. Halldór skrifaði um hann heilan kafla í bókinni Í túninu heima. Stefán var alinn upp hjá sýslumanninum í Krísuvík sem sendi hann til Englands til náms. Stefán nýtti enskukunnáttuna í starfi sínu sem leiðsögumaður og var gjarnan titlaður túlkur. Veturinn sem hann kenndi Halldóri var hann að semja ferðahandbókina sem Hekla gaf út 1925 og páraði hann handritið aftan á veggalmanak. Nóbelsskáldið lýsir honum svona: Stefán var rauðbirkinn maður lágur vexti, hvatur í spori, allra manna fljótgáfaðastur, og að sama skapi málhreifur, þó gagnorður, jafnvel fornyrtur. 13 Um Halldór mun Stefán hins vegar hafa sagt: Dóri litli í Laxnesi er einn gáfaðastur asni sem ég hef nokkurntíma fyrir hitt... FERÐAÞJÓNUSTA 55

57 Templarar taka völdin Auglýsing í Norðurlandi 1911 frá Höepfners verslun á Akureyri. Mörgum hefur orðið hált á svellinu þegar kemur að áfengisneyslu. Eftir því sem aldirnar skriðu fram fjölgaði þeim sem líkaði sopinn. Erlendir ferðamenn sem hingað komu í byrjun 20. aldar voru vanir að geta nálgast vín hvar og hvenær sem var, en úrval drykkjarfanga hér hefur sjálfsagt þótt fátæklegt. Heimamenn höfðu fæstir efni á miklum fínheitum, en hjá kaupmanninum var stundum boðið upp á brennivínsstaup við skenkinn og í veitingahúsum í sjávarplássum mátti víða fá ódýrt rauðvín, svokallaða súrsaft. Við lok 19. aldar voru margir búnir að fá nóg og vildu stöðva þennan ósóma. Vestur í Bandaríkjunum höfðu bindindismenn stofnað með sér hreyfingu árið 1850 sem gekk undir nafninu Góðtemplarareglan, IOGT (International Organisation of Good Templars). Hreyfingunni óx fiskur um hrygg víða um lönd og á Íslandi nam hún land árið 1884 þegar fyrsta stúkan var stofnuð á Akureyri. Hún átti greinilega erindi við stóran hluta landsmanna sem voru orðnir þreyttir á ölkærum samborgurum sínum. Góðtemplarahreyfingin var orðin býsna áhrifamikil þegar komið var fram á nýja öld. Fyrsta þjóðaratkvæðagreiðsla Íslendinga árið 1908 var um tillögu bindindismanna um algjört áfengisbann. Hún var samþykkt með 60% atkvæða og varð Ísland þá fyrst ríkja í heiminum til að samþykkja slíkt bann. Það gekk hins vegar ekki í gildi fyrr en árið 1912 og jafnvel þá var gefinn frestur til 1. janúar 1915 til þess að selja þær vínbirgðir sem til voru í landinu. Aðlögunartíminn var því nokkur. Andstæðingar vínbannsins oftast kallaðir andbanningar töldu að bannlögin fælu í sér brot á mannréttindum og stofnuðu með sér samtökin Þjóðvörn árið 1909 til að berjast gegn banninu. Þeir bentu m. a. á vandkvæðin sem fylgdu því að meina erlendum ferðamönnum að dreypa á áfengi á meðan þeir dveldust hér. Guðmundur Eggertz þingmaður Púrtvínstár á Pumpunni Í Reykjavík var víða hægt að komast í vín í byrjun aldar: Á Hótel Íslandi var alræmd knæpa sem var ýmist kölluð Gildaskálinn eða Hjá Jörundi frænda. Þrjár stofur voru á staðnum: Almenningur, Káetan og Svínastían allt í takt við stöðu gestanna. Áhafnir af erlendum skipum blönduðu þar geði við heimamenn og skáluðu í heitu toddýi, léttvíni, Gamla Carlsberg, þjóðhátíðar-viskíi, púrtvíni, rommi eða koníaki. Auðvitað var vínveitingum þó alveg hætt þegar Góðtemplarareglan keypti hótelið árið Önnur krá sem ekki hafði gott orð á sér var í kjallara Hótels Reykjavíkur og gekk undir nafninu Pumpan. Þar þótti ýmsum gott að fá sér púrtvínstár. Þessar krár voru bindindismönnum vissulega þyrnir í augum og eins var um dansleiki, því böllin enduðu oft með miklu skralli og drykkju. Til þess að komast hjá vökulu auga stúkufólks brugðu ýmsir á það ráð að stofna klúbba sem gátu veitt áfengi innan sinna vébanda. Borgaraklúbburinn við Hverfisgötu var einn þeirra, söngfélag eitt hafði aðsetur á Laugavegi og á kaffihúsinu Skjaldbreið kom enn einn klúbburinn saman. Á þessa starfsemi komu bindindismenn böndum með því að fá árið 1912 samþykkt frumvarp sem bannaði félagasamtökum áfengisveitingar. 56 FERÐAÞJÓNUSTA

58 spáði því að ferðir útlendinga myndu leggjast af að mestu leyti og illa myndi ganga að leigja út Elliðaárnar ef Englendingar fengju ekki að sötra viskíið sitt við laxveiðarnar. Framsýnir ferðaþjónustumenn Á fyrstu áratugum aldarinnar sáu glöggir menn fram á vaxandi straum ferðamanna til landsins og töldu að þjóðin yrði að búa sig undir það. Vafalaust mun ferðamannastraumur frá útlöndum aukast að stórum mun hingað til lands þegar fram líða stundir, sagði Guðmundur Davíðsson í grein í Eimreiðinni árið Útlendir ferðamenn koma aðallega í því skyni, að skoða náttúru landsins, og annað getum vér heldur ekki sýnt þeim. Náttúran er hið eina á landi hér, sem vert er að sjá og sem mönnum þykir tilvinnandi að gjöra sér langar ferðir til að skoða. Þeir bjartsýnustu töldu jafnvel að Ísland yrði draumaland ferðalangsins í framtíðinni og sáu hér óteljandi möguleika. Einn þeirra var Arthur Cotton, breskur vísindamaður, sem kom nokkrum sinnum til landsins á þriðja og fjórða áratugnum og kvæntist íslenskri konu, Stellu Briem: Enginn getur gert sjer grein fyrir því hve mikill ferðamannastraumur getur orðið hingað, þegar samgöngurnar batna og notuð verða þau skilyrði öll sem hjer eru fyrir hendi yl-laugar og leirböð, eða þá þegar menn fá nýtísku þægindi uppi á háfjöllum og geta gengið á jökla um hásumartímann frá fjallagistihúsum. 15 Hótel Reykjavík, séð frá Austurvelli Styttan er af danska myndhöggvaranum Bertel Thorvaldsen. FERÐAÞJÓNUSTA 57

59 Þessar framtíðarspár voru ekki líklegar til að rætast í bráð. Helstu hindranirnar voru erfiðar samgöngur og skortur á góðu gistirými. Verði Ísland í framtíðinni ferðamannaland, eitt hið helzta í Evrópu, sem margir spá, hljóta menn að sjá gestum þess fyrir sæmilegri gisting. Og enginn staður er því hentugri fyrir myndarlegt gestahæli, en sá, sem einkennilegastur og fegurstur er á landinu, og sem allir útlendir ferðamenn nema staðar á og skoða framar öllum öðrum, sagði Guðmundur Davíðsson í grein sinni í Eimreiðinni og átti þar við Þingvelli. 16 Veðreiðar og glíma Mannlíf á Laugaveginum á bannárunum. Fram eftir 20. öldinni þurfti lítið að hafa ofan af fyrir ferðamönnum sem hingað komu. Orðið afþreying var tæpast notað nema þegar stytta þurfti fólki stundir á sjúkrabeði. Ferðalögin sjálf tóku langan tíma svo ekki þurfti að hafa áhyggjur af því að fólki leiddist. Til Íslands komu ferðamenn einkum til að sjá stórbrotið landslag og náttúrufyrirbrigði sem ekki fundust á heimaslóðum. Sumir komu sérstaklega til að stunda veiðiskap og einstaka vildi sjá með eigin augum söguþjóðina í norðri. Flestir ferðamennirnir komu til Reykjavíkur og fóru þaðan í ferðir út á land til að skoða sig um. Það var í sjálfu sér næg skemmtun, ef marka má orð Lárusar Sigurjónssonar í Unga Íslandi 1905: Að ferðast er einhver hin bezta skemtun sem til er, þar er hressingin, hollustan, samfara aukinni þekkingu [ ] Hingað til landsins koma árlega allmargir ferðamenn sjer til skemtunar og hressingar og eru það einkum ríkir menn og skólagengnir menn; [...] sumir koma hjer þó oft, hvað eftir annað, þeim þykir landið svo fagurt að þeir geta ekki slitið sig við það. 17 Í höfuðstaðnum var ekki hugsað sérstaklega fyrir dægradvöl handa erlendum ferðalöngum, þótt stöku sinnum væri efnt til einhvers konar skemmtana sem hentuðu þeim. Lúðrasveit bæjarins var þá kannski fengin til að leika, efnt til samsöngs, veðreiða, eða haldin glímukeppni. Ekki fannst þó öllum glímunni vera nægur sómi sýndur. Í grein í tímariti þjóðernissinna, Íslandi, var þeirri ósk beint til stjórnvalda:...að íslenzka glíman Síðasta fylliríið? Áfengisbannið varð algert 1. janúar Gamlárskvöld 1914 var því síðasta kvöldið sem menn gátu neytt víns löglega. Margir þekktust boð frú Margrétar Zoëga hótelstýru þegar hún bauð gestum að ljúka við áfengisbirgðir sínar á Hótel Reykjavík þetta kvöld. Bæjarbúar hafa væntanlega aldrei verið...þorstlátari en þennan dag, eins og einn þiggjendanna, Sigurður Grímsson lögfræðingur komst að orði. 18 Á miðnætti var stemningin orðin æði undarleg. Mikill fjöldi var í miðbænum, ýmist til að njóta síðustu löglegu víndropanna eða til að fagna vínbanninu með sálmasöng. Landlæknir ávarpaði mannfjöldann af svölum Alþingishússins eftir að bannið tók gildi og um nóttina voru haldnar hátíðarguðsþjónustur víða um land. 58 FERÐAÞJÓNUSTA

60 verði framvegis álitin meira en einhver skringilegheit, erlendum ferðamönnum til afþreyingar. Það á hún svo sannarleg skilið. 19 Bæjarbragur í byrjun aldar Á fyrstu áratugum 20. aldar var nokkuð líflegur bragur á bæjarlífinu í Reykjavík. Útlendir ferðalangar gátu blandað geði við heimamenn á ýmsum samkomustöðum, s.s. kaffihúsum, skemmtiklúbbum og matsölustöðum sem voru víða í bænum. Á Café og Conditori Hermes í Lækjargötu gátu menn til dæmis rætt þjóðþrifamál eins og gufuskipaferðir, kvenfrelsi og menntun alþýðu á meðan þeir sötruðu hollustudrykkinn Montserrat, á Hótel Geysi á Skólavörðustíg mátti næra bæði líkama og sál og maula nýbakað bakkelsi í Uppsölum í Aðalstræti. Enskumælandi gestir gátu hlýtt á heimsfréttirnar á sínu móðurmáli í útvarpinu á meðan þeir fengu sér molasopa á Café Vífli og hlustað á lifandi tónlist eftir matinn á Hótel Skjaldbreið og hjá Rosenberg. Menn komu saman á Norðurpólnum, efst á Hverfis götu, eða Fjallkonunni hjá Kristínu Dahlstedt eða borðuðu á Nýju landi, veitingastaðnum á Hótel Íslandi, þar sem leikin var lifandi tónlist á hverju kvöldi. Og það var dansað í Gúttó, Bárunni og Iðnó. Bíóhúsin í bænum nutu líka mikilla vinsælda bæði hjá bæjarbúum og erlendum ferðamönnum sem hér dvöldu. Íslendingar komust fyrst í kynni við kvikmyndir árið 1903 þegar tveir útlendingar hófu kvikmyndasýningar á Ísafirði og Akureyri og loks í Reykjavík. Reykjavíkur biograftheater, eða Gamla bíó, var stofnað árið Það var til húsa í Fjalakettinum við Aðalstræti allt fram til ársins 1926 þegar það flutti í nýbyggða glæsibyggingu við Ingólfsstræti. Bíóið varð þá stærsta samkomuhús landsins. Nýja bíó, sem stofnað var árið 1912, var fyrst til húsa á Hótel Íslandi við Austurstræti en síðar í Lækjargötu. Nýja bíó notaði í auglýsingu sinni slagorðið Home of the Silent Drama. Tími þöglu myndanna náði til ársins 1930 en sjaldnast sátu bíógestir þó í algjörri þögn, því yfirleitt var tónlist leikin undir myndunum eða þær skreyttar ýmsum leikhljóðum. Veitingareksturinn breyttist augljóslega á bannárunum en menn höfðu þó ýmis ráð með að verða sér úti um vín. Árið 1922 varð svo aftur hægt að kaupa léttvín án þess að brjóta lög þegar Alþingi samþykkti að afnema bannið gagnvart vínum frá Spáni. Þessi sérkennilega undanþága var þannig til komin að Íslendingar höfðu gert viðskiptasamning við Spánverja um sölu á saltfiski og öðrum fiskafurðum en Spánverjar hótuðu því að hætta kaupunum ef Íslendingar keyptu ekki vörur af þeim. Ýmsum varð þetta að yrkisefni, þar á meðal Stefáni Stefánssyni fá Móskógum í Skagafirði: Hljómsveit Oscars Johansen leikur fyrir dansi í Bárunni Gamla bíó, byggt FERÐAÞJÓNUSTA 59

61 Það er gott að gæta sín. Góðu hlýða banni. En spurtsmál er hvort Spánarvín spillir nokkrum manni. 20 Íslendingar héldu vínbanninu lengur en flestar þjóðir sem það innleiddu. Í október 1933 var aftur efnt til þjóðaratkvæðagreiðslu um afnám bannlaganna og var það samþykkt. Ný áfengislöggjöf var innleidd ári síðar og hinn 1. febrúar 1935 var sala á sterku áfengi aftur leyfð á Íslandi. Ein áfengistegund var reyndar undanskilin. Ölið hlaut ekki náð fyrir augum stjórnvalda sem töldu að það myndi auka heildarneyslu áfengis og stuðla að drykkju ungmenna. Grímudansleikur á Hótel Reykjavík. Hótel í höfuðstað Straumur ferðamanna til Íslands jókst hægt og rólega á fyrstu áratugunum en áfram var hörgull á gistirýmum. Hótel Ísland hafði verið stækkað verulega árið 1901 þegar reist var ný álma ásamt turni. Þar voru 53 gestaherbergi og fimm veitingasalir. Hitt stóra hótelið, Hótel Reykjavík, flutti í nýbyggingu við Austurstræti 12 árið Húsið var hið glæsilegasta, kjallari, tvær hæðir, ris með stórum kvistum og loks voru herbergi á fjórðu hæðinni undir súð. Tveir inngangar voru Austurstrætismegin en að sunnanverðu voru svalir 60 FERÐAÞJÓNUSTA

62 sem sneru að Austurvelli og voru oft notaðar til ræðuhalda og kórsöngs þegar mikið stóð til. Hótelið áttu hjónin Einar og Margrét Zoëga, tengdaforeldrar Einars Benediktssonar skálds. Einar Zoëga féll frá árið 1909 og rak Margrét þá hótelið áfram en hún þótti mikill skörungur. Nokkur minni gistihús var að finna í höfuðstaðnum, svo sem Hótel Klampenborg við Hafnarstræti 22, Hótel Skjaldbreið við Kirkjustræti og Gistiheimilið Reykjavík, síðar Hótel Hekla, við Lækjartorg. Samkeppni var nokkur á milli stærstu hótelanna en það breyttist heldur betur árið 1915 þegar Hótel Reykjavík brann til grunna. Eldfimir kastalar Eldsvoðar höfðu áhrif á gistirými víðar en í Reykjavík. Í upphafi 20. aldar voru á Akureyri glæsilegar hótelbyggingar sem skáru sig úr umhverfinu með háum turnum. Hótel Oddeyri var fyrst byggt árið 1884 og fljótlega var það stækkað og prýtt með tveimur turnum. Húsið varð eldi að bráð árið Sögu Hótels Oddeyrar var þó ekki þar með lokið. Rekstri þess var haldið áfram á svipuðum slóðum og árið 1915 keypti Kristín Eggertsdóttir, fyrsta konan sem tók sæti í bæjarstjórn Akureyrar, hótelið og rak það til dauðadags, 27. febrúar Hótel Akureyri var uppá sitt allra besta undir stjórn Vigfúsar verts Sigfússonar í upphafi 20. aldar. Þá rak Vigfús hótelið á evrópskan mælikvarða við mikla ánægju gesta. Sænski náttúrufræðingurinn Axel Kinckowström kallaði Vigfús kórónu allra gestgjafa eftir að hafa gist á Hótel Akureyri. 21 Og Örlygur Sigurðsson listmálari sagði í bók sinni Bolsíur frá bernskutíð: Gamla Hótel Akureyri var langsamlega glæsilegasta gistihús landsins, meðan það var og hét, með sínum Kristjáns fjórða turnum, veglegum veislusölum og meira að segja ballskákarborðum. 22 En Adam var ekki lengi í Paradís. Eftir að Vigfús lést árið 1916 fjaraði talsvert undan þessu glæsilega hóteli. Þar hefur líka haft sitt að segja að vínbannið tók að fullu gildi árið Hótelinu var breytt í fjölbýlishús sem brann til kaldra kola árið Þannig voru örlög fleiri hótela, enda voru þau í byrjun timburhús og stóðu gjarnan þar sem byggð var þéttust. Nafnið var þó ekki úr sögunni, því samnefnt hótel var reist við Hafnarstræti árið Hótel Oddeyri. FERÐAÞJÓNUSTA 61

63 Bruninn mikli Aðfararnótt 26. apríl 1915 urðu vegfarendur um Austurvöll varir við eldbjarma í einu herbergi Hótels Reykjavíkur. Þeir brugðust skjótt við og náðu að gera fólki á hótelinu viðvart, en þar hafði kvöldið áður verið haldin fjölmenn brúðkaupsveisla. Um leið og opnað var inn í herbergið þar sem eldurinn var, blossaði hann upp og breiddist svo hratt út að á örskotsstundu varð hótelið alelda. Vindur stóð í fyrstu af austri og reyndi slökkviliðið sem raunar var illa búið á þeim tíma að stöðva framgang eldsins svo hann læstist ekki i húsin vestan við hótelið. Það gekk afar illa. Vindáttin breyttist síðan skyndilega þannig að húsin sem stóðu norðanmegin í Austurstræti og við Hafnarstræti sunnanvert urðu fljótlega alelda. Í þessum mesta eldsvoða í Íslandssögunni brunnu 12 stór hús, flest til grunna. Hótel Reykjavík, Edinborgarverslun, Landsbankinn og fleiri stórhýsi voru rústir einar daginn eftir. Eldsvoðinn kostaði tvo menn lífið og þótti mildi að ekki fórust fleiri. Eigandi hótelsins, Margrét Zoëga, slapp naumlega út áður en það varð alelda. Hún missti í raun allar eigur sínar í brunanum en kom þó undir sig fótum á ný. Hótelið var ekki endurbyggt en Margrét reisti lítið hús á rústum þess þar sem hún rak verslun og veitingasölu. Mörg önnur fyrirtæki urðu fyrir miklu tjóni; hús, vörur, húsbúnaður og bókhald varð eldi að bráð. Skrifstofur Eimskipafélagsins voru þá á efri hæð Edinborgarverslunar og var nánast engu bjargað þaðan fyrir utan peningaskáp sem félagið hafði nýlega fest kaup á og átti að vera traustur. Þegar loks var hægt að opna hann daginn eftir logaði enn í pappírunum sem þar voru. Stóra málið járnbraut Í tíð heimastjórnar var haldið áfram að bæta samgöngur innanlands. Menn voru hins vegar ekki alveg sammála um það hvaða leiðir skyldi fara í þeim efnum. Margir sáu fyrir sér að járnbrautir yrðu helsti samgöngumáti framtíðarinnar. Ísland er stór eyja, fjöllótt og fámenn, og það hefur áreiðanlega farið hrollur um menn við tilhugsunina um að kosta lagningu járnbrautateina um landið þvert og endilangt. Tillögur um uppbyggingu járnbrautakerfis voru samt lagðar fram og ræddar á þingi um árabil og gengu undir nafninu Stóra málið. Einkum snerust hugmyndirnar um lestarsamgöngur frá Reykjavík norður til Akureyrar og svo austur í Árnes- og Rangárvallasýslur. Áætlun frá 1909 gerði ráð fyrir að lagning járnbrautateina um 93 km leið myndi kosta um 3,5 milljónir króna. Jón Þorláksson landsverkfræðingur kom með aðra áætlun árið 1913 um gufuknúnar lestir en hún fékkst ekki samþykkt. Á stöku útgerðarstað höfðu verið lagðir teinar fyrir handknúna vagna stuttan spöl. Árið 1913 var lögð eina járnbrautin í sögu landsins í tengslum við hafnargerð í Reykjavík. 62 FERÐAÞJÓNUSTA

64 Grjót var þá flutt í lestarvögnum úr námum í Öskjuhlíð og lágu teinar yfir Melana og út á Granda og yfir Skólavörðuholtið niður að Batterísgarði. Eimreiðarnar Pionér og Minör voru í förum með gjótfarma á þessum tveimur leiðum í fjögur ár. Brautin var nýtt í ýmis minni verkefni eftir að hafnargerðinni lauk en teinarnir voru teknir upp árið Íslenskt lestarkerfi var rætt allt til 1930 þegar þær hugmyndir voru endanlega svæfðar. Bifreiðinni hafði vaxið ásmegin og á þriðja áratugnum var orðið ljóst að hún var komin til að vera og hættu menn þá að tala um lestir. Bíllinn breytir öllu Bíllinn olli straumhvörfum í samgöngumálum Íslendinga og þar með ferðalögum innanlands. Strax um aldamótin voru Íslendingar farnir að heyra af þessum sjálfdrifna vagni sem gat flutt fólk og varning án þess að skepnum væri beitt fyrir hann. Fyrsti bíllinn var fluttur til landsins árið 1904 af Ditlev Thomsen kaupmanni, sem fékk til þess styrk frá landsstjórninni. Bifreiðin reyndist þó ekki sérlega vel, var bilanagjörn og þurfti að draga hana Járnbraut í Öskjuhlíð árið FERÐAÞJÓNUSTA 63

65 heim úr fyrstu ökuferðinni. Einhverjar ferðir fór bíllinn nú samt suður til Hafnarfjarðar og austur á Eyrarbakka og Stokkseyri áður en hann var seldur úr landi. Þrjú ár liðu þar til næsti bíll var keyptur til landsins og eiginleg bílaöld hófst ekki hérlendis fyrr en árið Þá voru bílar orðnir það margir að ástæða þótti til að setja sérstök bílalög. Í þeim var kveðið á um 15 kílómetra hámarkshraða á klukkustund í þéttbýli en 35 kílómetra hraða í dreifbýli. Menn óku þó hvorki út né suður í fyrstu, enda vegir varla fyrir hendi. Árið 1918 var lengd akvega á landinu um 500 km en þeir voru fyrst og fremst ætlaðir hestvögnum enda bílaeign ekki almenn. Talsvert var flutt inn af vörubílum fyrstu áratugina og í takt við fjölgun þeirra og annarra stórra vinnutækja batnaði vegakerfið enda þurfti þá ekki lengur að notast við handaflið eitt við vegagerðina. Í upphafi fjórða áratugarns töldust akfærir kílómetrar vera um Tíu árum síðar voru bílarnir orðnir hátt í Þá var orðið akfært milli Reykjavíkur og Akureyrar og mikill kraftur í vegalagningu. Edrú leigubílstjórar Ýmsir voru fljótir að átta sig á þeim viðskiptatækifærum sem fylgdu bílunum. Auðvelt var að leigja þá út með bílstjóra í styttri ferðir. Ekki síst var hægt að hafa nokkuð upp úr því að aka erlendum ferðamönnum milli staða og jafnvel út í sveitir. Fyrsti leigubíllinn kom til sögunnar árið 1914 og auk leiguaksturs í bænum fór hann áætlunarferðir milli Reykjavíkur og Eyrarbakka tvisvar í viku. Upp úr því spruttu upp leigubílastöðvar, þeirra Í Ísafold 30. maí 1900 má finna þessa skilgreiningu á orðinu bifreið: Bifreið er bráðabirgða-nýyrði; það er vagn, sem rennur sjálfkrafa eftir venjulegum vegum, fyrir steinolíu-gangvél, sem fylgir sjálfum vagninum, er undir honum eða áföst við hann; slík akfæri eru og stundum nefnd hestlausir vagnar, en oftast erlendis automobil eða motorvagnar. 23 Lýsing á fyrstu bílferð Thomsens austur: Fór hún með braki og brestum og þótti mörgum sem Ásaþór mundi þar fara í kerru sinni og ætla í austurveg að berja tröll. En varla mundi jötnum hafa mikil ógn staðið af þessari kerru, því að henni gekk allskrykkjótt og varð seinast ekki sjálfbjarga, svo að draga varð hana heim með handafli FERÐAÞJÓNUSTA

66 á meðal Bifreiðastöð Reykjavíkur, BSR, sem stofnuð var Í bæklingi sem Snæbjörn Jónsson bóksali gaf út á ensku fyrir ferðamenn árið 1922, auglýsir BSR ferðir á alla helstu ferðamannastaði. Steindór Einarsson, eigandi samnefndrar bifreiðastöðvar, auglýsir einnig ferðir á sanngjörnu verði í bæklingnum og finnst ástæða til að nefna sérstaklega að bílstjórarnir séu edrú! Fyrsta hópferð á bílum var farin árið 1918 þegar níu bifreiðum var ekið austur að Sogi til að skoða fossa og halda upp á fullveldi Íslands. Og þegar Danakonungur heimsótti landið árið 1921 var farið á 30 bílum austur Mosfells- og Lyngdalsheiði í Laugardal, að Geysi, Gullfossi og til baka um Hellisheiði. Í ferðapésa Snæbjörns segir reyndar að vegurinn niður Kambana sé bæði brattur og kræklóttur og ef bíllinn og bílstjórinn séu ekki þeim mun öruggari, sé vissara að fara fótgangandi niður brekkuna. Upphaf flugsins Í lok annars áratugarins gerðu Íslendingar sína fyrstu tilraun með samgöngur í lofti. Þá voru liðin 16 ár frá því Wright-bræður fóru fyrstu flugferðina vestur í Bandaríkjunum, en sú ferð markar upphaf flugaldar. Þúsundir flugvéla voru smíðaðar fyrir hernað í fyrri heimsstyrjöldinni og í stríðslok voru margar þeirra boðnar til sölu. Nokkrir stórhuga Íslendingar keyptu eina breska Avro-flugvél og fluttu til landsins árið 1919 og stofnuðu félag utan um reksturinn, Flugfélag Íslands, hið fyrsta. Danskur flugmaður var fenginn til að fljúga vélinni en aðallega var hún notuð til skemmtiflugs yfir Reykjavík. Útbúin var lendingaraðstaða í Vatnsmýrinni og almenningi boðið í útsýnisflug gegn gjaldi. Þetta ævintýri varð hins vegar of kostnaðarsamt fyrir flugfélagið. Það lagði upp laupana eftir sumarvertíðina Annað félag með sama nafni var sett á laggirnar árið 1928 og tók á leigu tvær sjóflugvélar frá Lufthansa sem flogið var af þýskum flugmönnum. Félagið keypti vélarnar tveimur árum síðar og kom þá fyrsti íslenski flugmaðurinn til sögunnar, Sigurður Jónsson. Flogið var með póst og farþega til fjölmargra staða á landinu og vélarnar notaðar við síldarleit úr lofti. Flugfélag Íslands nr. 2 varð heldur ekki langlíft því flugvélarnar skemmdust og skuldir hlóðust upp. Þegar heimskreppan vafði hrammi sínum um íslenskt samfélag árið 1931, gáfust eigendur félagsins upp og því var slitið. Liðu nú nokkur ár þar til þriðja tilraunin var gerð til að setja á laggirnar íslenskt flugfélag og halda því á lífi. Fyrsta flugvél Íslendinga í Vatnsmýrinni í Reykjavík árið FERÐAÞJÓNUSTA 65

67 Fleiri kóngar Kristján X. og Alexandrina drottning í Íslandsheimsókn árið Konungshjónin á svölum Alþingishússins. Friðrik VIII. Danakonungur og Íslandsvinur ríkti ekki lengi, aðeins í sex ár. Hann lést árið 1912 og gekk krúnan þá til sonar hans, Kristjáns X. Hann kom í opinbera heimsókn til Íslands árið 1921 ásamt Alexandrinu drottningu og prinsunum Friðriki og Knúti. Dvaldi konungsfjölskyldan á landinu í eina viku. Eins og í fyrri konungsheimsóknum var menntaskólahúsið lagt undir hina tignu gesti og fóru þar fram ýmsar veislur og móttökur. Mikill viðbúnaður var fyrir komu fjölskyldunnar og dagskráin þéttskipuð. Að sjálfsögðu fengu þau að sjá hveri gjósa og fossa falla eins og flestir aðrir erlendir gestir, en að þessu sinni var ekki farið á hestum milli staða. Þrjátíu bíla lest silaðist með fylgdarlið konungs austur yfir Mosfellsheiði í lok júní og heimamenn flykktust til Þingvalla til að sjá kóng sinn, drottningu og prinsa. Konungsfjölskyldan hlýtur að hafa verið ánægð með dvölina því hún kom aftur í júní 1926, að vísu án Friðriks krónprins. Í þetta sinn fékk kóngur að renna fyrir lax í Elliðaánum og krækti hann í tvo væna á skömmum tíma. Alexandrina drottning lagði hornstein að Landspítalanum og fór að Reykjum í Mosfellssveit til að skoða nýtingu jarðvarma. Að öðru leyti var nánast orðin til hefðbundin, konungleg dagskrá, enda var þetta fjórða heimsókn Danakonungs. Og enn átti hann eftir að heimsækja þennan útvörð danska konungsveldisins, bæði á alþingishátíðinni 1930 og aftur árið Dagskráin hljóðaði ævinlega upp á ríkisráðsfund, undirritun nýrra laga, messu í Dómkirkjunni, móttökur í bænum og stóra veislu á Þingvöllum. Á heimleið konungsfjölskyldunnar árið 1926 var 66 FERÐAÞJÓNUSTA

68 Kristján og Alexandrina fengu konunglegar móttökur á Seyðisfirði árið siglt norður fyrir land og komið við á Siglufirði og í Hrísey áður en farið var til Akureyrar. Þar fylgdu 200 manns kóngi inn í Vaglaskóg þar sem Þingeyingar tóku á móti hersingunni og gáfu gestum að borða í tjöldum. Sigurborg Kristjánsdóttir veitingakona á Akureyri sá um matreiðsluna fyrir þann konunglega málsverð. Síðasti áfangastaðurinn á hringsiglingunni var Seyðisfjörður. Þar var kóngafólkið kvatt með virktum virktum þriðjudagskvöldið 22. júní. Jón Magnússon forsætisráðherra og Þóra Jónsdóttir, eiginkona hans, höfðu fylgt konungsfjölskyldunni allan tímann en áttu að sigla aftur til Reykjavíkur á miðvikudeginum með herskipinu Gejser. Jón hafði alist upp á Norðfirði og óskaði eftir því skipið hefði stutta viðkomu þar svo hann gæti heilsað upp á heimamenn. Forsætisráðherra var nýsestur að spjalli við Jón Guðmundsson prófast á heimili hans þegar hann varð bráðkvaddur. Lát forsætisráðherra var mikið áfall og var víðast flaggað í hálfa stöng þegar herskipið kom með lík hans til Reykjavíkur þremur dögum síðar. Laxinn trekkir Sú sérviska Breta að vilja nota veiðistöng, línu og öngul til að krækja í og draga lax að landi vakti undrun heimamanna þegar Englendingar fóru að sækja á óplægðar veiðilendur Íslands upp úr miðri 19. öld. Stangaveiði hafði lengi verið áhugamál hjá breskum efnamönnum og þegar kom fram á 19. öld fóru þeir að sækja út fyrir landsteinana í leit að ám sem lítið eða ekkert væru stundaðar af sportveiðimönnum. Einkum sóttu þeir til Noregs en einstaka slæddist alla leið norður til Íslands, jafnvel fara sögur af Bretum við laxveiðar hér á landi þegar árið Árið 1858 kom hingað Skoti, James Ritchie, sem vildi kaupa lax af bændum í Borgarfirði og sjóða niður. Fyrst kom hann sér upp aðstöðu til niðursuðu í Borgarnesi en færði hana síðan að ármótum Grímsár og Hvítár og loks var hún sett upp í Ferjukoti. Þar má FERÐAÞJÓNUSTA 67

69 Veiðimenn við Æðarfossa í Laxá í Aðaldal um enn sjá upprunalegu tækin á sérstöku veiðisafni. Laxinn var soðinn í stórum potti og síðan lagður í sérkennilega löguð tréker og yfir hann hellt einhvers konar legi, líklega ediki. Ungur maður, Andrés Andrésson Fjeldsted frá Hvítárvöllum, síðar bóndi í Ferjukoti, var fenginn til að aðstoða Ritchie. Sjálfur hafði Andrés eignast veiðistöng nokkrum árum áður og er talinn vera fyrsti íslenski stangveiðimaðurinn. Samstarf þeirra Ritchies leiddi til þess að hingað fóru að koma enskir og skoskir veiðimenn. Fyrsti íslenski stangveiðimaðurinn Talið er að Andrés Andrésson Fjeldsted hafi árið 1852 eignast veiðistöng fyrstur Íslendinga. Andrés var fjölhæfur maður og dugmikill bóndi. Hann dvaldi á yngri árum þrjá vetur í Skotlandi þar sem hann lærði sitthvað fleira en ensku. Hann kynntist bátasmíði, blikksmíði og niðursuðu og var frumkvöðull á þessum sviðum þegar heim var komið. Hann var alla tíð mikill áhugamaður um laxveiði og sjálfur slyngur stangveiðimaður. Hann hafði milligöngu um leigu laxveiðiáa í Borgarfirði til breskra veiðimanna á 19. öld og stofnaði félag um þann starfa árið Rífandi gangur var í viðskiptunum og réð félagið sér umboðsmann í Englandi sem var enginn annar en Sigfús Eymundsson. Létu þeir Sigfús og Andrés prenta bækling með uppkasti að leigusamningi og létu fylgja afrit af gildandi lögum um laxveiði og fuglafriðun. Svo vel tókst til hjá þeim félögum að þetta ár voru allar helstu bergvatnsár Borgarfjarðar leigðar Englendingum til stangveiði. Með Andrési á myndinni er eiginkona hans, Sesselja Kristjánsdóttir. 68 FERÐAÞJÓNUSTA

70 [...] margir ferðamenn sem hjer dvelja allt sumarið leigja sjer ár sem lax gengur upp í og byggja sjer smá timburhús eða lifa í tjöldum þar við árnar oft langt frá bæjum og hafa sjer til skemtunar að veiða laxinn. Það eru einkum ríkir Englendingar og eru þeir hjer sumar eftir sumar, sömu mennirnir. 25 Með fyrstu húsunum sem sérstaklega voru byggð fyrir stangveiðimenn eru veiðihúsið sem Andrés byggði við Grímsá árið 1900 og Ensku húsin skammt frá Sjávarfossi í Langá. Þau fylgdu með í kaupunum þegar skoskur lávarður keypti veiðiréttinn í Langá árið Smám saman áttuðu menn sig á því að það var hægt að hafa ágætlega upp úr því að veita erlendu veiðimönnunum aðgang að ánum hluta af sumri og bjóða þeim gistingu og viðurgjörning. Sumir landa okkar tóku líka upp þessa tómstundaiðju og veiddu oft það vel að aflinn dugði fyrir kostnaði og gott betur. Meðal þeirra sem fóru snemma að stunda þessar veiðar var kvartett sem var við veiðar í Þverá í viku sumarið Þar voru á ferðinni læknarnir Matthías Einarsson og Þórður Edilonsson ásamt Bernhöfts-bræðrunum Vilhelm tannlækni og Daníel bakara. Verður ekki annað sagt en að aflabrögðin hafi verið ágæt: á þriðja hundrað laxar! Stangveiði náði þó ekki almennri hylli hér á landi fyrr en eftir seinni heimsstyrjöld. Veiðihópur framan við gamla veiðihúsið við Grímsá á fyrri hluta 20. aldar. Frá vinstri: Ellen Einarsson, Svava Þórhallsdóttir kennari, Halldór Vilhjálmsson, skólameistari á Hvanneyri, Matthías Einarsson læknir og Sigríður Björnsdóttir. FERÐAÞJÓNUSTA 69

71 Einstakar Elliðaár Lengi hefur verið vinsælt að sýna erlendum ferðamönnum Elliðaárnar enda er líklega hvergi í heiminum að finna jafn gjöfula veiðiá í miðri höfuðborg. Áin fellur úr Elliðavatni og rennur í tveimur kvíslum til sjávar og er því alltaf talað um Elliðaárnar í fleirtölu. Þær hafa verið eigendum sínum drjúg matarkista allt frá landnámi en ekki fóru þeir allir vel með gulleggið sitt. Þær voru orðnar nær fisklausar undir aldamótin 1900, eftir langvarandi ofveiði heimamanna í kistur. Sitthvað var gert til að auka fiskgeng í árnar og virðist það hafa skilað sér. Einar Benediktsson skáld og athafnamaður fegrar svo ástand ánna í skýrslu sinni til The British North-Western Syndicate árið 1910, að mönnum þar á bæ hlýtur að hafa þótt freistandi að komast yfir þær: Um 600 laxar hafa veiðzt á eina stöng á þremur eða fjórum vikum í neðri kvíslum Elliðaár... Hún er bezta veiðiá á Íslandi. 26 Enskir bjarga veiðiám Meðal bresku veiðimannanna sem stunduðu veiðar í íslenskum ám á síðustu öld var enska hefðarfrúin Walterina Favoretta Kennard sem átti Langá á Mýrum frá árinu 1923 til Hér er hún ásamt ungum frænda sínum með góðan dagsafla úr ánni. Í fyrstu voru það Borgarfjarðarárnar sem einkum voru leigðar enskum veiðimönnum en einnig eru heimildir um erlenda veiðimenn í norðlenskum ám á síðari hluta 19. aldar. Til dæmis er vitað af Englendingnum Charles H. Akroyd og félögum hans sem voru við veiðar í Laxá í Aðaldal árið Margir þessara manna voru sannir veiðimenn. Lionel Fortescue hafði Vatnsdalsá, Fnjóská og Sæmundará í Skagafirði á leigu um árabil, ofurstinn R. Stewart leigði Hrútafjarðará árum saman og Sir Harold Gillies hafði Víðidalsá á leigu. Allir þessir menn skipulögðu veiðina þannig að nýta mætti laxinn án þess að ganga á stofninn. Félag um fjallaferðir Landið er fagurt og frítt og ekki aðeins útlendingar dást að öllum þeim fannhvítu jöklanna tindum sem hér er að finna. Nokkrir áhugamenn um ferðalög mynduðu með sér klúbb árið 1916 sem skipulagði leiðangra um fjöll og firnindi. Ekki komu þeir sér þó saman um opinbert heiti klúbbsins sem gekk því undir nafninu Nafnlausa félagið. Þar var hins vegar lagður grunnur að almennum félagsskap um fjallaferðir, Ferðafélagi Íslands. Það var stofnað 27. nóvember Helstu hvatamenn að stofnun þess voru Sveinn Björnsson, síðar forseti, og Björn Ólafsson, iðnrekandi og 70 FERÐAÞJÓNUSTA

72 síðar ráðherra. Fyrsti formaður félagsins var kjörinn Jón Þorláksson sem þá hafði nýlega stigið úr stóli forsætisráðherra. Stofnfélagarnir 63 vildu fá Íslendinga til að kynnast eigin landi, meta tign þess og fegurð og læra að þekkja náttúrufar þess og gróður. Með fyrstu verkum Ferðafélagsins var að koma upp sæluhúsi fyrir ferðalanga inni á öræfum. Skáli var reistur við Hvítárvatn árið 1930 og þótt síðar hafi verið byggður annar skáli skammt frá, er sá gamli enn notaður þrátt fyrir að þar sé talið reimt. Fleiri skálar risu á vegum Ferðafélagsins næstu árin og áratugina í takt við fjölgun félagsmanna. Ferðafélag Íslands vildi gera Ísland að paradís ferðalangsins. Stefna félagsins kemur skýrt fram í yfirlýsingu stjórnar frá 16. nóvember 1927: Á síðari árum hefur mjög aukist áhugi manna um að ferðast hér um og kynnast óbyggðum landsins og öðrum lítt kunnum landshlutum. Áhugi hefur einnig vaknað fyrir því að kynna landið erlendum þjóðum, náttúru þess, sögu og þjóðhætti. Hefur mönnum fyrir löngu ljóst orðið að fáfræði erlendra þjóða um hagi vora er oss til hinnar mestu óþurftar á ýmsan hátt, og mundi oss á ýmsan veg reynast stórhagur að aukinni þekkingu á landi voru erlendis. 27 FERÐAÞJÓNUSTA 71

73 Flugkappinn og fína fólkið Flugkappinn heimsþekkti, Italo Balbo, gisti á Hótel Borg meðan hann dvaldist í Reykjavík. Í samtali við blaðamenn kvaðst hann... undrandi yfir þeirri menningu og listasmekk sem bærinn bar vott um. R u s l e f t i r Alþingishátíðina Mikið rusl blasti við í þjóðgarðinum á Þingvöllum þegar Alþingis hátíðin glæsilega var yfirstaðin. Ruslið nam bifreiða hlössum. Megnið hafnaði á báli, en sitthvað var þó nýtanlegt. Sjálfspilandi píanó Veitingakonan góðkunna, Kristín Dahlstedt, hefur bryddað upp á þeirri nýjung á veitingastaðnum Fjallkonunni að skemmta gestum með píanói sem spilar án hjálpar mannshandanna einungis þarf að stíga það. 42 tegundir af áleggi Café Vífill í Austurstræti státar af mögnuðum matseðli. Þar má finna hvorki meira né minna en 42 tegundir af áleggi. Austurrískur kennari í Kerlingarfjöllum Austurrískir fjallamenn og íslenskir fjallagarpar stunda nám í fjallamennsku við kjöraðstæður. Einungis ein kona er í hópnum, Lydía Pálsdóttir, en hún gefur gengið á alla stærstu jökla landsins. Brutust á bíl yfir Sprengisand Óyfirbyggður Fordbíll komst heilu og höldnu norður Sprengisand, eftir nokkra hrakninga. Sigurður frá Laug stýrði bílnum og með honum í för voru menntaskólakennararnir Einar Magnússon og Valdimar Sveinbjörnsson, ásamt Jóni J. Víðis landmælingamanni. 72 FERÐAÞJÓNUSTA

74 vegir, vertar og veitingar Mikil umskipti urðu í ferðamálum með hátíðinni miklu sem haldin var í tilefni af þúsund ára afmæli Alþingis árið Í kjölfar hennar fór bílum mjög að fjölga og þeir urðu annað og meira en kostnaðarsöm tómstundaiðja tækjadellumanna. Í æ ríkari mæli voru þeir að koma í stað hestsins á ferðalögum og kerrunnar við vöruflutninga. Frá því að fólk borgaði fyrir að ýta bílnum hans Thomsen upp Bakarabrekkuna og fá síðan að sitja í niður í Austurstræti hafði mikið vatn runnið til sjávar. En bílarnir þurftu vegi og af þeim var fátt í upphafi aldarinnar. Nú var tekið til við að laga þá og lengja og brúa árnar. Smám saman varð auðveldara að ferðast milli landshluta og Íslendingar tóku því fagnandi. Jafnframt jókst þörfin fyrir veitinga- og gististaði og þeir spruttu upp víða um land. Mest munaði þó um Hótel Borg, stærsta hótel landsins, sem byggt var á methraða og tekið í notkun árið Fyrstu almenningsvagnarnir Bifreiðir eru nú komnar ótrúlega víða, segir Geir G. Zoëga vegamálastjóri í blaðaviðtali árið Þær eru á Hjeraði, Eyjafirði, Húsavík, Skagafirði, Húnavatnssýslu og Borgarnesi. Þar munu vera 18 bifreiðir. 1 Allt frá 1913 hafði almenningur getað keypt sér far með áætlunarbifreiðum. Fyrstu tilraunina gerði Sveinn Oddsson. Hann auglýsti það ár áætlunarferðir með Fordbifreið sem hann hafði keypt í félagi við hóp Íslendinga í Kanada og komið með til Íslands. Sveinn bauð upp á ferðir inn að Elliðaám, til Þingvalla, Hafnarfjarðar, að Kolviðarhóli, til Eyrarbakka og allt austur að Ægisíðu. Var vel fylgst með ferðum bílsins í blöðum og meira að segja FERÐAÞJÓNUSTA 73

75 Fyrstu Fordbíllinn árið Jón Sigurðsson situr undir stýri og Sveinn Oddsson prentari við hlið hans. Í aftursætinu sitja Gísli Sveinsson yfirdómari og Baldur Sveinsson blaðamaður. Ekki er vitað hver situr lengst til vinstri. Bílafloti Kristjáns Kristjánssonar við höfnina á Akureyri um sagt frá hverri bilun sem upp kom. Þannig hófst nýr kafli í ferðaþjónustu á Íslandi. Sveinn sótti í framhaldinu um styrk frá Alþingi til þess að annast vöruflutninga austur yfir fjall. Um það efni sagði í nefndaráliti fjárlaganefndar: Maður þessi hefur þegar sýnt, að mannflutningsbifreið getur gengið á flutningabrautum hér og flýtt ferðum manna mjög mikið. Þykir nefndinni mikils um vert, ef sama yrði leitt í ljós um flutningabifreið. 2 Sveinn ók svo í samræmi við samninginn en eftirspurnin eftir flutningi var ekki nægilega mikil til að reksturinn bæri sig. Hann gafst því upp á þessum akstri tæplega tveimur árum síðar. Lengi framan af leyfði vegakerfið ekki að bílinn væri notaður á langleiðum. Eiginlegt vegasamband milli héraða og landshluta átti langt í land þegar þrír áratugir voru liðnir frá komu fyrsta bílsins. Þó voru nokkur heljarmenni tekin til við fólksflutninga milli landshluta. Þeirra á meðal var Kristján Kristjánsson á Akureyri sem fór sína fyrstu ferð suður árið 1929 og var ferðinni heitið til Reykjavíkur, þótt ekki væri kominn vegur alla leið. Frá Borgarnesi þurftu farþegarnir að fara sjóleiðina síðasta spölinn. Ferðin gekk að óskum en 74 FERÐAÞJÓNUSTA

76 á norðurleiðinni festist bíllinn á stórum steini í Grjótá á Öxnadalsheiði og varð ekki bifað hvernig sem farþegarnir bisuðu við farartækið. Urðu menn blautir upp í mitti við atganginn en ekkert gekk. Loks varð að ráði að ganga niður að Þverá í Öxnadal þar sem svo vel vildi til að var sími. Kristján, sem síðar hlaut heiðursnafnbótina bílakóngur, hafði keypt sinn fyrsta bíl árið 1921, þá tuttugu og tveggja ára gamall, og framtíðin var ráðin. Hann eignaðist fjölda áætlunarbíla um ævina, enn fleiri fólksbíla, bílaverkstæði það stærsta utan Reykjavíkur og yfirbyggingaverkstæði þar sem rútur fengu á sig hús.slíkur var glæsibragurinn yfir fjölþættum rekstri Kristjáns, að hann varpaði ljóma á umhverfi sitt og þetta litla bæjarfélag sem Akureyri var á árunum fyrir stríð og í stríðinu, segir í aldarminningu Kristjáns. 3 Þúsund fermetrar á fimm hæðum Þegar Alþingishátíðin nálgaðist varð ljóst að það vantaði tilfinnanlega hótel til að hýsa alla þá gesti sem búist var við. Þó gætti tregðu við að taka á vandamáli: Viðbrögðin voru eitthvað á þá lund að það væri nú svona og svona að vera að láta lóð undir hótel, sem ekki væri einu sinni víst að neinn fengur væri í að láta byggja, segir Jóhannes Jósefsson í ævisögu sinni. 4 Nýkominn heim með fullar hendur fjár að afloknum frækilegum ferli sem glímukappi hugðist hann reisa nýtískulegt gistihús í Reykjavík sem hann taldi löngu tímabært. Þetta var árið Þá var Hótel Ísland eina stóra hótelið í Reykjavík. Önnur helstu hótel voru Hótel Skjaldbreið, Hótel Hekla og Herkastalinn. Jóhannes segir að hann hefði gefist upp við ráðagerðina ef ekki hefði komið til stuðningur Jónasar Jónssonar ráðherra frá Hriflu. Hann hafi talið mikilvægt að geta tekið á móti höfðingjum í tengslum við Alþingishátíðina. Þegar allt var klappað og klárt, lóð fengin í Pósthússtræti og Guðjón Samúelsson búinn að teikna glæsilegt hótel, var komið fram á haust Fyrsta skóflustungan var tekin 1. október. Margir töldu ómögulegt að ljúka verkinu fyrir Alþingishátíðina. En raunin varð önnur. Veislusalirnir voru opnaðir formlega 18. janúar 1930 og í maí var hótelið allt tilbúið til notkunar, fermetrar á fimm hæðum. Hótel Borg féll í góðan jarðveg hjá bæjarbúum. Þar áttu löngum góða fundi yfir síðdegiskaffi bæjarins bestu menn. Meðal gestanna voru margir lög- FERÐAÞJÓNUSTA 75

77 Einstaklega þokkalegt Hótel Borg er ekki stórt gistihús, en það er byggt eftir ströngustu reglum um nútímaþægindi, og það er einstaklega þokkalegt, eins og segja má um öll íslensk híbýli. Það er samkomustaður fína fólksins. 5 Þannig lýsti ítalski flugkappinn Italo Balbo Hótel Borg í endurminningum sínum frá frækilegu hópflugi yfir Atlantshaf árið Hann gisti á Hótel Borg þann tíma sem flugsveitin dvaldi í höfuðstaðnum. Koma kappans vakti mikla athygli og fjöldi fólks beið tímunum saman fyrir utan Borgina í þeirri von að sjá honum bregða fyrir. Balbo var hrifinn af Reykjavík og sagði að hver sá sem þangað kæmi í fyrsta sinn yrði...undrandi yfir þeirri menningu og listasmekk sem bærinn ber vott um. Balbo og félagar við hringdyrnar á Hótel Borg. fræðingar og forstjórar, en líka skáld og listamenn, til dæmis Jóhannes Kjarval, Stefán Íslandi, Eggert Stefánsson, Árni Jónsson frá Múla, Thor Thors og Hallgrímur Hallgrímsson í Shell. Vænst þykir bæjarbúum um Borg á kvöldin. Þá fara menn þangað sér til hvíldar, hressingar og tilbreytingar eftir erfiði dagsins, sagði í miklum lofpistli um hótelið sem birtist í Morgunblaðinu vorið Þrátt fyrir það reyndist reksturinn erfiður. Sjálfur sagði Jóhannes að það hefði verið sín erfiðasta glíma að berjast við að halda Borginni opinni. Þá glímu vann hann reyndar, með góðri hjálp konu sinnar, Karólínu Guðlaugsdóttur, því það var ekki fyrr en árið 1960 sem hann seldi hótelið, þá kominn hátt á áttræðisaldur. Um tíma stóð til að stækka Hótel Borg hressilega. Úr því varð ekki í það sinnið. 76 FERÐAÞJÓNUSTA

78 Tugþúsundir til Þingvalla Þegar kom að því að Alþingishátíðin yrði haldin stóð á endum að sæmilega bílfær vegur var kominn til Þingvalla. Kristján konungur X. kom til landsins ásamt Alexandrínu drottningu og fylgdarliði hinn 25. júní Fulltrúar annarra nágrannaríkja voru allmargir og landsmenn dreif að úr öllum landshlutum. Þeir sem komu langt að tóku sér flestir far með strandferðaskipum. Það var því margt um manninn í höfuðstaðnum þegar leið að hátíðinni. Talið er að þrjátíu til fjörutíu þúsund manns, liðlega þriðjungur þjóðarinnar, hafi verið á Þingvöllum þegar hátíð hófst þar 26. júní. Tuttugu bíla lest flutti erlenda boðsgesti og aðra fyrirmenn, en fleiri fengu bílfar á hátíðina, einkum með vörubílum sem hafði verið breytt og bekkjum komið fyrir á pöllunum. Fargjaldið var fimm krónur og fimmtíu aurar hvora leið. Það þótti mikið fé. Fyrir þá upphæð var hægt að fá hótelgistingu í eina nótt. Hátíðin hafði verið vandlega undirbúin á Völlunum. Valhöll og Konungsskáli höfðu verið flutt á nýjan stað og við Valhöll var reistur risastór tjaldskáli. Vegir voru lagaðir eða lagðir. Pallar voru smíðaðir og komið fyrir víðsvegar um svæðið fyrir þinghald og dagskráratriði. Hátíðin fór fram í sérstökum tjöldum og var mikið um dýrðir. Kristján X. setti hátíðina 26. júní og stóð hún í þrjá daga. Mikill fjöldi ræðumanna tók til máls, þeirra á Valhöll á Þingvöllum á gamla staðnum. FERÐAÞJÓNUSTA 77

79 Mikil bílaumferð var við Valhöll hátíðardagana. Skrautbúið fól á Þingvöllum. meðal Ásgeir Ásgeirsson, forseti sameinaðs þings, og Tryggvi Þórhallsson forsætisráðherra. Komið hafði verið fyrir hljóðkerfi á hátíðarsvæðinu og heyrðist því vel til ræðumanna. Til þess að unnt yrði að halda góðu símasambandi við Reykjavík hafði Landsíminn fest kaup á fjölsíma, þeim fyrsta sem til landsins kom. Um þennan síma barst dagskrá hátíðarinnar til útvarpsins og þaðan til þeirra sem heima sátu og höfðu viðtæki. Sérstök hátíðardagskrá var líka skipulögð í Reykjavík: Haldið var norrænt stúdentamót þar sem átta Vestur-Íslendingar voru gerðir að heiðursdoktorum við Háskóla Íslands, tvær málverkasýningar voru opnaðar með verkum margra helstu listamanna þjóðarinnar og efnt var til ljóðasamkeppni. Hátíðarljóð Davíðs Stefánssonar var valið til flutnings. Nokkur erindi úr því hafa lifað góðu lífi með þjóðinni, þar á meðal þetta: Sjá, dagar koma, ár og aldir líða og enginn stöðvar tímans þunga nið. Í djúpi andans duldir kraftar bíða. Hin dýpsta speki boðar líf og frið. Í þúsund ár bjó þjóð við nyrstu voga. Mót þrautum sínum gekk hún djörf og sterk. Í hennar kirkju helgar stjörnur loga, og hennar líf er eilíft kraftaverk. 78 FERÐAÞJÓNUSTA

80 Þegar hátíðinni lauk blasti við mikið rusl í þjóðgarðinum, bifreiðahlöss, allt frá bréfarusli og blikkdósum upp í dragúldna nautaskrokka. Ruslinu var safnað í hrauka og brennt. Ýmislegt var þó nýtilegt, þar á meðal beddar, stólar, postulínsvarningur, vefnaðarvara, koddar, handklæði og sængurfatnaður. Það var allt selt. Þjóðhátíðin kveikjan að hópferðum Nokkrir stórhuga ungir menn keyptu sér vörubíla í árdaga bílsins og unnu síðan við ýmiss konar flutninga, meðal annars á byggingarefni og möl í vegi og símastaurum þegar farið var að leggja símalínur um sveitir landsins. Þessir bílar voru teknir leigunámi vegna konungskomunnar Það hefur eflaust komið sér illa fyrir einhverja, en leiddi þó gott af sér til lengri tíma litið. Þarna var komin kveikjan að reglubundnum fólksflutningum milli landshluta. Vörubílarnir voru gerðir að svokölluðum boddíbílum með þeirri einföldu aðferð að koma fyrir bekkjum á vörubílspallinum og á sumum þeirra var tjaldað yfir. Þessi nýjung varð til þess að Kristján Kristjánsson á Akureyri hóf fyrstur manna fastar áætlunarferðir suður á Hvalfjarðarströnd vorið Farþegarnir voru ferjaðir yfir fjörðinn og þar biðu þeirra bílar frá Steindóri Einarssyni og fluttu þá til Reykjavíkur. Enginn getur ort í bíl Ísleifur Gíslason sem var kaupmaður á Sauðárkróki í byrjun 20. aldar orti margar bílavísur. Þessi segir allt sem segja þarf um ástand vega á þessum tíma: Enginn veður yfir Níl án þess að vökni kálfi og enginn getur ort í bíl allt er á reiðiskjálfi. Dæmigerður boddíbíll dugði ágætlega til að víka sjóndeildarhringinn. FERÐAÞJÓNUSTA 79

81 Steindór var einn af frumkvöðlunum í farþegaflutningum. Árið 1918 átti hann átta bifreiðar af gerðunum Ford og Overland og var búinn að stofna Bifreiðastöð Steindórs. Bílunum fjölgaði hratt. Eftir þjóðhátíðina fékk hann Tryggva Pétursson bifreiðasmið til þess að smíða yfirbyggingu á hópferðabíl og fyrr en varði voru þeir orðnir 21. Fyrstu bílarnir tóku 13 farþega en fljótlega reyndist þörf fyrir stærri bíla og bættust þá við rútur sem tóku tvo tugi manna. Guðmundur Jónasson sem síðar var gjarnan kallaður fjallabílstjóri komst líka í gírinn: Upp úr 1930 var maður búinn að ná í þjóðhátíðarboddí með 12 sætum aftan á fyrir farþega og það þrettánda hjá bílstjóranum, sagði hann í viðtali árið Boddíið var skrúfað ofan á pallinn með lausum skrúfum. Á því voru tvær til þjár litlar rúður að framan, svo að farþegar gátu séð yfir stýrishúsið og fram á veginn, en annars voru blæjur með hliðunum [...] Setið var á trébekkjum og við bakið fjögurra tommu breið slá. Fyrir kom að á henni var hálmur og leðurlíki yfir og þótti fínt. Hvað þá ef það var líka á setunni. Þannig var farið með fólk um helgar í ferðir á skemmtistaði. Guðmundur Jónasson, fjallabílstjóri. Tekið á því í fyrstu ferð fjórhjóladrifins bíls í Herðubreiðarlindir. Þjóðleiðir um vegleysur og fljót Þótt áhugann skorti ekki hefur varla verið leikur að vera bílstjóri á Íslandi fyrstu áratugi bílaaldar. Það þótti til dæmis eðlilegt að vera þrjár klukkustundir að komast Holtavörðuheiðina. Þó voru aðeins 26 kílómetrar milli efstu bæja. Þeir kílómetrar voru þó langir. 80 FERÐAÞJÓNUSTA

82 Þarna voru vegleysur og forað. Vegurinn kom þar sem hesturinn hafði troðið áður, sagði Guðmundur Jónasson í lýsingu sinni á heiðinni. 8 Hann sagði að þeir sem hafi átt þarna leið um hafi þurft að bera grjót ofaní til að komast leiðar sinnar. Vegurinn var í fyrstu einungis uppbyggður þar sem mýrarsund voru milli holta. Sums staðar var reynt að ræsa veginn með grjóti og annars staðar voru tréhlerar lagðir yfir foraðið. En hlerarnir vildu vera lausir og mikið upp úr þar sem runnið hafði frá þeim. Maður varð oft að raða spýtunum á þá þegar að var komið. Ef þær fundust þá. Þverslárnar voru gerðar úr 2x4 tommu plönkum og aðeins sást í endann á plönkunum. Það gat því verið nákvæmnisverk að hitta á þverslárnar og víst er að ekki var heiglum hent að aka til Norðurlands. Til Blönduóss var reyndar hægt að komast á einum degi þótt raunar yrði hann oft langur og nóttin jafnvel tekin með. Farið var sjóleiðis til Borgarness, en þaðan taldi Guðmundur að vegurinn til Blönduóss hefði þá mælst um 185 kílómetrar. Á þessum tíma var búið að brúa flestar stórár á leiðinni norður. Hvítá í Borgarfirði var brúuð árið 1927 og komnar voru brýr á Hrútafjarðará, Síká, Miðfjarðará, Gljúfurá og Víðidalsá. Í öðrum landshlutum var líka búið að vinna mikið verk í brúargerð. Vatnsminni ár, óbrúaðar, gátu oft reynst erfiðar viðfangs, en frumherjarnir létu þær ekki stoppa sig. Lengst af voru árnar í Skaftafellssýslum farartálmar, Jökulsá á Breiðamerkursandi og árnar á Skeiðarársandi. Það var ekki fyrr en árið 1974 sem brúin yfir Skeiðará, lengsta brú landsins, var tekin í notkun. Þá fyrst opnaðist hringvegurinn fyrir venjulega bílstjóra. : Boddíbíll paufast í þröngri slóð í Árnessýslu. Íslensk bílasmíði Félag bifreiðasmiða var stofnað árið 1938, en þá var starfsgreinin orðin 11 ára. Fyrstu tuttugu árin voru byggðar bifreiðar, stórar og smáar, auk þess sem þessir hagleiksmenn smíðuðu ótal vörupalla. Þá endurbyggðu þeir og betrumbættu fjölda bifreiða. Í tímariti iðnaðarmanna er sagt frá því að íslensku vagnarnir þættu sterkari en þeir útlendu, alveg eins þægilegir og jafnvel ódýrari þegar alls væri gætt. Árið 1948 voru þrjú verkstæði bifreiðasmiða í Reykjavík og eitt á Akureyri. Á þessum verkstæðum störfuðu þá 34 bifreiðasmiðir, 12 nemendur og 55 hjálparmenn. FERÐAÞJÓNUSTA 81

83 Sérleyfi og allir tapa Fljótlega eftir að Kristján Kristjánsson hóf skipulegar áætlunarferðir komu fleiri til sögunnar. Samkeppni var orðin um farþega. Árið 1935 voru sett lög um skipulag fólksflutninga með bifreiðum, svokölluð skipulagslög. Þar var kveðið á um að gefa skyldi út sérleyfi til aksturs í atvinnuskyni á ákveðnum leiðum. Í byrjun voru leyfin veitt til þriggja ára. Þegar leið að lokum þessa fyrsta leyfistímabils ritaði forstjóri Ferðaskrifstofu ríkisins greinargerð um reynsluna og telur þar margt mega betur fara. Sérleyfið verði til þess að ferðamenn komist ekki alltaf leiðar sinnar, þar sem stundum sé sérleyfisbíllinn fullur og aðrir megi ekki flytja þá. Á sumum leiðum séu tveir eða fleiri sérleyfishafar þótt stundum sé flutningsþörfin ekki meiri en svo að einn gæti hæglega annað henni. Þetta verði til þess að sérleyfishafar lendi í taprekstri og geti ekki haldið bifreiðum sínum nægilega vel við. Sýnist honum að þetta verði til þess að allir tapi, farþegar jafnt sem eigendur hópferðabíla. Hann leggur því til að þessi rekstur verði færður til ríkisins frá ársbyrjun 1938 og Ferðaskrifstofu ríkisins falið að annast hann. Af þessu varð ekki, en reglur um sérleyfisakstur hafa stöðugt verið í mótun. 9 Baráttan um Bakkus Við opnunina fékk Hótel Borg leyfi til að veita létt vín. Í staðinn var Hótel Ísland svipt vínveitingaleyfinu sem það hafði haft frá því að Spánarvínin voru leyfð. Ótækt þótti að leyft væri að veita vín á fleiri en einum stað í einu. Hótel Borg var því eitt um hituna. Þar mátti bera fram borðvín í eina klukkustund í hádeginu og fjóra klukkutíma á kvöldin, frá klukkan 19 til 23. Þetta var breyting frá því sem áður var þegar veita mátti vín í tvo tíma í hádeginu og þrjá tíma snemma kvölds, frá klukkan 18 til 21. Fjörutíu og tvær áleggstegundir dugðu ekki Rekstur þeirra veitingastaða sem ekki fengu hið torfengna leyfi til vínveitinga var erfiður. Það þekkti Hjörtur Nielsen. Eftir að hafa verið skipsþjónn um árabil langaði hann að koma sér upp eigin veitingarekstri. Snemma árs 1933 opnaði hann Café Vífil í húsinu nr. 10 við Austurstræti. Þar innréttaði hann tvo sali sem rúmuðu 90 manns. Mikil áhersla var lögð á að álegg væri fjölbreytilegt, sagði hann í viðtali sem tekið var við hann árið Ég sé það á gömlum matseðli að við buðum fjörutíu og tvær tegundir af áleggi. Hjörtur sagði að þótt gestir virtust kunna vel við sig á veitingahúsinu hefðu þeir ekki verið nógu margir til þess að reksturinn stæði undir daglegum kostnaði og afborgunum af lánum að auki. Hann reyndi að setja upp danspall og ráða sér hljómsveit en samt stóð reksturinn ekki undir sér. Eftir á sá hann að það hefði hreinlega ekki verið grundvöllur fyrir kyrrlátum veitingastað á þeim tíma. Kreppan var þá í algleymingi. Þeir sem höfðu góð fjárráð fóru á Hótel Borg þar sem unnt var að fá vínföng og góðan mat. Unga fólkið sem vildi skemmta sér án þess að kosta til alltof miklu fé fór þar sem fjölmenni var við dans. Það var þess vegna ekki til sá hópur viðskiptavina sem ég hafði stefnt til að eignast, góðborgarar sem vildu borða eða drekka saman kaffi á menningarlegum og vínveitingalausum veitingastað, sagði Hjörtur. Hann varð gjaldþrota og tapaði öllu sem hann hafði náð að safna sér. Hann fór þá til starfa á Hótel Borg, fyrst sem þjónn, síðan yfirþjónn og loks veitingastjóri. Eftir hátt í tuttugu ár á Borginni opnaði hann verslun með postulíns- og kristalsvörur við Templarasund sem starfrækt var undir nafni hans í meira en fimm áratugi. 82 FERÐAÞJÓNUSTA

84 Konunglegar kökur á Hressó Menn komu víða við í veitingaþjónustu á fyrstu áratugum tuttugustu aldar. Einn þeirra sem mikið kvað að var Björn Björnsson, sonur Björns þess sem stofnaði Björnsbakarí. Hann byrjaði ungur að vinna í bakaríinu en fékk fljótlega meiri áhuga á kökugerð. Listina lærði hann í Kaupmannahöfn, París og Genf og opnaði síðan kökubúð í kjallara Björnsbakarís. Þar kynnti hann ýmsar nýjungar, þar á meðal páskaegg og rjómabollur. Hæst reis kökugerð hans árið 1921 þegar Kristján X. heimsótti landið. Björn bakaði kökurnar sem veittar voru í konungsveislunum og varð það til þess að árið eftir fékk hann titilinn Konunglegur hirðbakarameistari. Eftir það var hann með kórónu á bréfsefni sínu og borðbúnaði. Kökugerðin ein dugði Birni ekki lengi. Nokkrum árum síðar opnaði hann veitingastað í Pósthússtræti sem hann nefndi Soda-fountain. Á sýningu í Bretlandi hafði hann keypt sjálfvirka kaffivél og kæliborð fyrir ís. Þessi kanna mín var sú fyrsta sinnar tegundar hér á landi og íssalan var líka nýjung, sagði Björn síðar í viðtali. 11 Þar var unnt að fá ís með mjög margvíslegum tegundum af bætiefnum. Ég hafði þetta allt á verðlistum þar sem kórónan mín trónaði vitanlega. Starfsfólk Björnsbakarís árið FERÐAÞJÓNUSTA 83

85 Töfravél Björns bakara í Hressingarskálanum vakti mikla athygli. Lengst verður Björns þó minnst fyrir Hressingarskálann. Hann tók á leigu Austurstræti 20 og opnaði þar kaffihús. Það náði skjótum vinsældum. Þarna var aðaláherslan á kaffi og kökur, en þó var boðið upp á hádegisverð. Mesta nýlundan var garðurinn: Úti lét ég koma fyrir ljóskerjum á trjánum til þess að geta brugðið marglitri birtu yfir garðinn þegar rökkvaði og unnt var að sitja úti í góðviðri. Þetta var algjör nýjung hér á landi. Inn í þetta rómantíska umhverfi leiddi ég svo klassíska músík frá grammafóni, lét eingöngu spila góða músík. Þannig reyndi ég á öllum sviðum að skapa fagurt og menningarlegt umhverfi, sagði Björn. Garðurinn kom sér vel í rekstrinum. Auglýst voru Sólarkaffi og Gardenpartý þegar vel viðraði og fylltist þá garðurinn. Björn hætti rekstri árið 1935 og flutti til Bretlands en Hressingarskálinn var áratugum saman vinsæll samkomustaður bæjarbúa og erlendra gesta. Ekki síst var hann vinsæll meðal myndlistarmanna og skálda. Pétur Pétursson þulur segir frá því í blaðagrein að eitt sinn hafi Jóhannes Kjarval boðið upp á mjólk og tertu og síðan tekið til við að syngja djúpri röddu. Spurði svo: Syng ég ekki vel? Ég mun hafa svarað. Alveg eins og kaffivélin. Það eru sömu hljóðin. 84 FERÐAÞJÓNUSTA

86 Fjallkonan fríð Ein þekktasta veitingakonan á sinni tíð var Kristín Dahlstedt. Í fimm áratugi starfaði hún við veitingar, lengst af í Reykjavík. Líf Kristínar var um margt ævintýralegt. Unnusti hennar á æskuárunum var Magnús Hjaltason, fyrirmynd Halldórs Laxness að Ólafi Kárasyni Ljósvíkingi. Hún giftist síðar dönskum manni sem starfaði lengi með henni að rekstri veitingastaðanna. Ýmist átti hún nóg fé eða ekkert. Stundum átti hún húsnæðið sem veitingastaðirnir voru í, stundum ekki. Hún missti veitingaleyfið og fékk það aftur frá sjálfum Danakonungi, Kristjáni X. Kristín vakti hvarvetna athygli, þótti glæsilega klædd og beinskeytt í tali og gekk á ýmsu í samskiptum hennar við embættismenn og athafnamenn bæjarins. Ferillinn hófst í Danmörku árið 1899 þar sem hún vann á hótelum og veitingastöðum. Þegar hún kom heim starfaði hún fyrst hjá Margréti Zoëga á Hótel Reykjavík, en stofnaði fljótlega eigin veitingastað. Eftir aðra Danmerkurdvöl opnaði Kristín veitingastaðinn Fjallkonuna sem hún rak um árabil á ýmsum stöðum í Reykjavík, oftast þó við Laugaveg. Á Fjallkonunni var boðið upp á lifandi tónlist og möguleika á að gestirnir gætu annast tónlistina sjálfir. Píanó var flutt inn frá Englandi og máttu allir leika á það að vild. Auk þess var grammófónn sem þurfti að ræsa með peningi. En það var gengið lengra í tónlistinni: Annað píanó fengum við samtímis og hafði slíkt hljóðfæri ekki fyrr verið flutt til landsins, segir Kristín í endurminningum sínum. 12 Var það sjálfspilandi, þurfti aðeins að stíga það. Með píanóinu fylgdu um 200 kefli með ýmsum bestu tónverkum snillinganna sem leikin voru af frægum píanóleikurum. Fjallkonan var þó á stundum umdeild. Ýmsum betri borgurum þótti sem þar væri of mikið um drykkjuskap og læti. Góð aðsókn var að Fjallkonunni og kom fyrir að biðröð myndaðist við innganginn. Kom það ekki ósjaldan fyrir, þegar mest var um að vera á vorin og haustin, að hvergi nærri Fjallkonan við Laugaveg.... og Vetrarbrautina líka! Þegar Kristín Dahlstedt vann á Hótel Reykjavík á Vesturgötunni borðaði hún alltaf með Zoëga-fjölskyldunni. Eitt sinn átti hún eftirfarandi samtal við Einar Benediktsson, tengdason Margrétar hótelstýru: Ég spurði hann hvort það væri satt að hann hefði selt skoskri kerlingu norðurljósin. Trúir þú þessu? ansaði hann. Þær eru víst mjög heimskar, þessar skosku hefðarfrúr. Já, ég held að þær dönsku séu skömminni skárri, segir Einar. Svo þú hefur þá aldrei getað selt henni norðurljósin? Jú, það getur þú verið viss um, og Vetrarbrautina líka. Svona gat Einar Benediktsson verið skemmtilegur, og hann var dásamlegur maður, hvernig sem á hann var litið. 13

87 Það var glæstur bragur á veitingastofu Kristínar, Fjallkonunni. Myndir er tekin allir, er vildu fá mat eða kaffi, kæmust inn í veitingastofurnar [ ] sérstaklega fannst mér illt til þess að vita, þegar um utanbæjarmenn var að ræða. Margir hverjir voru þeir komnir langt að, svangir og kaldir eftir langt ferðalag. Þegar þannig stóð á, notaði ég hverja smugu, sem hægt var að troða mönnum í [ ] Ef það ekki dugði að heldur, bar ég mönnunum mat, þar sem þeir sátu á hestvögnum eða jafnvel á baki hesta sinna. 14 Kristínu var annt um strákana sína þótt stundum gerðu þeir henni erfitt fyrir ef þeir höfðu náð sér í eldvatn. Þetta segir hún hafa verið hvað verst á haustin þegar strákarnir voru að koma úr síldinni. Þá bar það við að lögreglan kæmi og hreinsaði til. Kristínu vegnaði vel framan af en á fjórða áratugnum varð sitthvað til þess að gera henni erfitt fyrir. Síðustu árin var hún með veitingasölu í kjallara Tryggvagötu 6. Þar var ekki glæsileg aðkoma og mikill rottugangur. Hún lét það ekki aftra sér: Ég útrými þeim bara, sagði hún þá, og hætti ekki fyrr en ég hef fyrirbyggt að þær komist þar inn. 15 Þetta tókst og Kristín opnaði veitingasöluna sína sem gekk svo vel að hún losnaði fljótlega úr þeim skuldum sem á henni hvíldu. Staðurinn átti að heita Ægir, en Kristín segist aldrei hafa notað annað nafn en Veitingastofan Tryggvagötu 6. Eðlilega var talsverður hluti viðskiptavinanna sjómenn og líkaði henni það vel. Þarna var hún svo þar til hún hætti rekstri árið Með glæsibrag og rausn Hótel Ísland byggði á gömlum grunni. Það var upphaflega reist af Johan Hallberg skipstjóra sem hóf þar veitinga- og hótelrekstur árið Hótelið var oftsinnis stækkað og endurbætt en upp úr aldamótunum var það komið í endanlega mynd. Árið 1928 keypti danskur veitingamaður, Alfred Rosenberg, Hótel Ísland og rak það fram á lýðveldisárið. 86 FERÐAÞJÓNUSTA

88 Hann var talinn meðal merkustu veitingamanna á Íslandi á sínum tíma. Hann byrjaði sinn veitingaferil sem matsveinn á björgunarskipinu Geir, en ákvað síðan að setjast að á Íslandi. Árið 1918 leigði hann sal á Hótel Íslandi og hóf þar veitingarekstur á versta tíma: Spænska veikin herjaði á landsmenn og þrisvar sinnum var sett á samgöngu- og samkomubann vegna hennar. Næsta verkefni var veitingahús í kjallara Nýja bíós. Staðurinn var í daglegu tali kallaður Rosenberg-kjallarinn og þar var bryddað upp á ýmsum nýjungum. Á eftirmiðdögum var til dæmis flutt lifandi tónlist og stundum var dansað milli borðanna. Rosenberg setti markið hátt og fékk til landsins hljóðfæraleikara sem sumir hverjir settust hér að og auðguðu tónlistarlíf Íslendinga til muna. Þeirra á meðal voru Fritz Weisappel, Carl Billich og Jósef Felzmann. Ekki var minna um dýrðir þegar Rosenberg var sestur við stjórnvölinn á Hótel Íslandi: Þar segja menn að borð hafi jafnan svignað undan ljúffengustu krásum, segir í grein sem birtist í Vikunni árið Þar er vitnað í fólk sem mundi þennan tíma og því haldið fram að maturinn á Hótel Íslandi hafi ekki síðan átt sinn líka. Þarna hafi verið rekið gistihús og veitingastaður af mikilli rausn og glæsibrag. Þar hafi enda drjúgur hluti af straumi þjóðlífsins legið í gegn; forystumenn þjóðarinnar, skáld og listamenn rætt málin yfir kaffibolla og tignir erlendir gestir dvalið. Aðfaranótt 3. febrúar 1944 kom reiðarslagið. Hótel Ísland brann til kaldra kola á tveimur klukkustundum í mesta eldsvoða sem orðið hafði í Reykjavík í þrjá áratugi, eða frá því að Hótel Reykjavík brann. Einn maður fórst í brunanum, en mesta mildi þótti að ekki fór Hótel Ísland í fullri stærð, eftir aldamótin FERÐAÞJÓNUSTA 87

89 Aðkoman að Hótel Íslandi var ömurleg þegar birti 4. febrúar enn verr, því alls voru 49 manns, gestir og starfsfólk, í húsinu þegar eldurinn kom upp. Margir urðu að stökkva út um glugga á náttfötunum. Bruni Hótels Íslands markaði þáttaskil. Með því lauk sögu elsta eiginlega gistihúss höfuðstaðarins eftir 87 ára starfsemi. Í rómantískum unaðsreit Þingvellir, Gullfoss og Geysir hafa alla tíð verið fjölsóttustu ferðamannastaðir landsins. Meðan samgöngur voru með þeim hætti að ferðalag milli þessara staða tók langan tíma var mikil þörf fyrir gististaði fyrir austan fjall og eftir að bíllinn kom til sögunnar fjölgaði fólki sem lagði í þennan leiðangur. Það fólk þurfti einhvers staðar að fá sér bita. Þetta sá Elín Egilsdóttir veitingakona. Elín hóf veitingarekstur sinn með matsölu í Reykjavík og árið 1920 keypti hún Hótel Skjaldbreið og gerði að vinsælum samkomu- og skemmtistað. Hún starfrækti bakarí í húsinu og frægt er þegar hún seldi þar Christian Xs kage. Fékk hún sérstakt leyfi konungs fyrir nafninu. Árið 1927 sótti hún um leyfi til að byggja gistihús í Þrastaskógi. Tryggvi Gunnarsson hafði gefið Ungmennafélagi Íslands land sitt þar árið 1911 og hafði lengi staðið til að koma upp veitingahúsi við Sogsbrú, án þess að orðið hefði af framkvæmdum. Er ekki að orðlengja það að Elín fær leyfið og hefst handa þegar vorið Tókst henni að opna gistihúsið 1. júlí sama ár. Það þótti fallegt og vel útbúið, bæði utan dyra og innan. 88 FERÐAÞJÓNUSTA

90 Bílalesti Kristjáns X. og Alexandrínu drottningar á leið í Þrastarlund árið Skrúðgarður var gerður við húsið, jafnsnemma og það var reist, og allt umhverfis það er snyrtilegra en dæmi eru til við gesthús annarstaðar á Íslandi, segir í Skinfaxa, riti Ungmennafélags Íslands árið Er Þrastalundur fyllilega samboðinn vorum fagra Þrastaskógi. Enda hefir Elín Egilsdóttir ekkert látið til sparað, að svo mætti vera. Hún hefir unnið með fullum skilningi þess, að hún var að vinna í helgidómi íslenskrar æsku. Þrátt fyrir þessa góðu byrjun og að vera annáluð fyrir dugnað fór svo að Elín gafst upp á rekstrinum og seldi Þrastalund árið Húsið brann til grunna síðla vetrar 1942 og var þá bústaður breska setuliðsins. Þrastalundur hinn fyrsti stóð því aðeins í 14 ár. Saga fyrsta gististaðarins í Þrastaskógi er dæmigerð fyrir starfsgreinina á þessum tíma. Ör eigenda skipti og tíðir eldsvoðar í timburhúsunum sem oft voru glæsileg voru lýsandi dæmi um að veitingarekstur var býsna áhættusamur á þessum tíma. Mesta aðdráttaraflið Geysir í Haukadal er líklega frægasti goshver í heimi og þegar hann var upp á sitt besta voru fáar ferðaáætlanir sem ekki gerðu ráð fyrir heimsókn í Haukadalinn. Það átti jafnt við um Íslendinga sem erlendra ferðamenn. Lengi vel var þetta erfitt ferðalag og þegar komið var á staðinn urðu menn að liggja þar við í tjöldum, oft og tíðum við nöturlegar aðstæður. Svo gaus kannski hverinn alls ekki! Þeir heppnu gátu séð sérlega tilkomumikil gos sem náðu allt að 66 metra hæð með tilheyrandi drunum og dynkjum. Um aldamótin 1900 fór að draga mjög úr gosunum og um tíma hættu þau alveg. Þrátt fyrir það héldu ferðamenn áfram koma þangað, enda hverasvæðið afar merkilegt, auk þess sem aðrir goshverir, eins og Strokkur og Smiður, héldu uppteknum hætti. Það hjálpaði líka til að um 1930 var komin góð gistiaðstaða við Geysi. Sigurður Greipsson, íþróttakennari og bóndi, stofnaði íþróttaskóla í Haukadal og reisti þar myndarlega byggingu. Á árunum stunduðu alls um 900 íþróttamenn nám við skólann. FERÐAÞJÓNUSTA 89

91 Kenjóttur hver Í aldanna rás hefur Geysir glatt fólk með glæsilegum gosum. Dr. Trausti Einarsson rannsakaði hverinn ítarlega á árunum Hann tók saman yfirlit yfir gostíðni gegnum árin og samkvæmt því gaus hverinn stundum mörgum sinnum á dag á árunum og náðu gosin allt upp í 66 metra hæð. Eftir það var stundum margra daga bið eftir gosi, en hæð þeirra var svipuð. Tilraunir voru gerðar til að endurvekja hverinn og byggðust þær meðal annars á rannsóknum Trausta. Þær tilraunir báru ávöxt um tíma. Árið 1935 gaus hverinn oftast 6-8 sinnum á dag metra háum gossúlum og með sápu fóru gosin allt upp í 50 metra hæð. Hins vegar var engan veginn hægt að treysta á að Geysir sýndi sína glæsilegu takta þrátt fyrir ríkulegar sápugjafir og ekki fór hverinn í manngreinarálit. Þannig segir í frétt í Morgunblaðinu 7. júlí 1937 að stærstu vonbrigði erlendra ferðamann hafi verið að sjá ekki Geysi gjósa. Í hópi gesta voru yfirforingjar af þýsku snekkjunni Aviso Grille og voru þeir í boði ríkisstjórnarinnar. Óhemjumikið af sápu var sett í hverinn en ekkert varð úr gosi. Hins vegar gaus Geysir 50 metra gosi eftir að lygndi um kvöldið. Þá voru allir gestirnir farnir. 20 Geysir gýs 31. ágúst Þegar hlé varð á skólastarfinu yfir sumartímann notaði Sigurður húsnæðið til að taka á móti ferðamönnum. Þeir fengu jafnframt leiðsögn um hverasvæðið og Sigrún Bjarnadóttir, eiginkona Sigurðar, sá um veitingar handa gestum og gangandi. Þessu hlutverki gegndu þau hjón allt þar til að skólahúsið brann árið Flestir gististaðirnir sunnanlands? Ferðafélag Ísland birti í árbók sinni 1929 lista yfir gististaði og verð á þjónustu þeirra. Listinn er engan veginn tæmandi. Félagið hafði birt auglýsingu þar sem allir sem seldu gistingu og mat eða leigðu hesta eða önnur farartæki voru beðnir að senda upplýsingar um starfsemi sína. Athygli vekur að flestir sem brugðust við þessari ósk ráku gististaði á sunnanverðu landinu. Frá Borgarnesi norður og austur er aðeins getið um tvö hótel á Akureyri: Hótel ågullfoss og Hótel Akureyri. Hjá þeim sem svöruðu var verð fyrir gistingu og máltíðir í sólarhring yfirleitt sex til átta krónur. Til samanburðar má geta þess að árið 1930 var tímakaup verkamanna í Dagsbrún ein króna og tuttugu aurar. 90 FERÐAÞJÓNUSTA

92 Höfðinglegar móttökur Árbók Ferðafélagsins segir sannarlega ekki alla söguna varðandi gististaði á landinu. Ferðadagbók frá árinu 1937 sýnir til dæmis að hótel og minni gististaðir voru víða, þar á meðal sumarhótel í skólum, og enn ríkti gestrisni á sveitabæjunum. Um það vitna frásagnir ferðalanga frá þessum tíma....svo færði frúin okkur kaffi og fínar kökur uppí rúm, og svo seinna mjólk og brauð og egg, fórum svo að sofa og vorum við fegin mjög, segir í ferðasögu sem Guðrún Geirsdóttir ritaði á ferðalagi um Ísland sumarið Þrenn hjón höfðu fengið inni á bænum Vík í Haganesvík. Þau voru blaut og þreytt eftir langt og erfitt ferðalag frá Siglufirði. Höfðu þau orðið að ganga yfir Siglufjarðarskarð í rigningu og þoku, því bíllinn komst ekki þessa leið með bæði farþega og farangur. Lengst af leiðinni gengu þau í snjó...reglulega rómantískt, segir Guðrún. Þeim var svo ekið að Miklavatni og fóru yfir það með ferju. Meðan ferðalangarnir sváfu sat húsfreyjan ekki auðum höndum. Hún þvoði og þurrkaði sokka og skó og undirbjó veitingar morgundagsins. Gestirnir fóru seint á fætur. Fengum kaffi í rúmið, svo fengum við gúllas og kaftöflumús og hrísgrjónavelling og kaffi. Frúin var reglulega indæl við okkur, vildi ekkert fyrir gistinguna hún tók fötin okkar og straujaði þau um morguninn. Á þessu ferðalagi - sem stóð í um það bil tvær vikur var farið með skipum, bátum, bílum og á tveimur jafnfljótum frá Vestmannaeyjum til Reykjavíkur og svo norður um land, allt til Húsavíkur og Mývatns. Ýmist var gist á einkaheimilum eða gististöðum, þar á meðal á Hótel Akranesi, í Reykjaskóla, á Hótel Akureyri, Hótel Siglufirði, Hótel Hvanneyri (á Siglufirði), að Grænavatni í Mývatnssveit og að Hólum. Hvarvetna fengu þau góðar viðtökur. Á dagbókinni má sjá að ferðalagið hefur helst jafnast á við veglega utanlandsferð nú á dögum. Ferðagleðin mikil og vel haldið utan um alla kostnaðarliði. Systurnar í Ásbyrgi Hótel Ásbyrgi á Húsavík varð til í kjölfar heimskreppunnar. Árið 1930 urðu Íslendingar áþreifanlega varir við það efnahagshrun sem varð víða um heim. Fiskur sem verkaður var það ár seldist ekki fyrir vinnulaunum, hvað þá fyrir veiðikostnaði. Þetta var reiðarslag fyrir útgerð og verslun og urðu margir gjaldþrota. Einn þeirra var Bjarni Benediktsson útgerðarmaður á Húsavík. Hann fór í þrot árið Þá kom í ljós hinn mikli sálarstyrkur móður minnar sem talaði kjark í föður minn og benti á að þau ættu mörg og heilbrigð börn og því margar hendur til að vinna, ættu líka Hópurinn á ferðalagi árið Guðrún er lengst til vinstri á efstu myndinni og eiginmaður hennar, Gunnlaugur Loftsson, henni á hægri hönd. FERÐAÞJÓNUSTA 91

93 Fjölskyldan utan við hótelið Á myndinni má einnig sjá tvo heimilisvini, Benedikt Jónsson og Jakob Hafstein. fyrir mörgum að sjá til klæðis og fæðis, segir í ritgerð sem Vernharður Bjarnason skrifaði Fríður flokkur systra ásamt föður sínum. um móður sína, Þórdísi Ásgeirsdóttur. 19 Þeim hjónum tókst með aðstoð góðra manna að kaupa af þrotabúinu sumar fyrri eignir sínar, þar á meðal íbúðar- og verslunarhúsið, enda lítið um kaupendur og verðið því lágt. Þórdís ákvað síðan að opna sumarhótel, Hótel Ásbyrgi, í íbúðarhúsinu. Þórdís sá að mestu um hótelreksturinn, en Bjarni var póstafgreiðslumaður og umboðsmaður fyrir Olíufélagið Shell, Bergenska gufuskipafélagið og iðnfyrirtæki í Reykjavík. Þau hjón eignuðust 14 börn og komust 13 þeirra til fullorðinsára. Dætur þeirra sjö unnu mikið við hótelið,...gengu um beina í borðstofu, tóku til í herbergjum, þvoðu þvott við gamaldags aðstæður í kjallara og þurrkuðu á snúrum og unnu þess á milli við heyskap á túnum og var vinnudagur oft svo langur að með ólíkindum má telja, sagði Vernharður. Þegar mikill gestagangur var þurfti fjölskyldan að hvílast eftir langan vinnudag á háalofti í flatsængum og oft miður góðum svefnplássum. Aðeins með hjálp systra minna var þessi rekstur mögulegur. Ekki urðu þau hjón rík af hótelrekstrinum en með þrotlausu starfi tókst þeim að greiða skuldir sínar og koma börnum sínum til nokkurra mennta. 92 FERÐAÞJÓNUSTA

94 Frá Mývatni austur á firði Önnur ferðasaga frá svipuðum tíma ber vitni um fjölda gististaða á Austurlandi. Í minningunni hvílir ljómi yfir Húsavíkurdvölinni, veðrið frábært, enda sumarið 1939 nú talið besta sumar 20. aldarinnar, segir Leifur Sveinsson í grein um ferðalag fjölskyldu sinnar þetta sumar með bíl frá Bifreiðastöð Oddeyrar á Akureyri. 20 Hótel Ásbyrgi var fyrsti gististaður fjölskyldunnar. Næsta dag var snæddur hádegisverður í Lindarbrekku í Kelduhverfi þar sem hjónin Indriði Hannesson og Kristín Jónsdóttir ráku veitinga- og gistihús. Næstu nótt var gist á Grímsstöðum á Fjöllum. Hólsfjallahangikjötið var Leifi minnisstætt:...gæti jafnvel lýst einstökum bitum. Um nóttina snjóaði á Fjöllum, þótt komið væri undir lok júnímánaðar og á Möðrudalsöræfum kom fjölskyldan að bíl sem var fastur í skafli. Eftir að tekist hafði að bjarga þeim málum var haldið til gistihússins á Egilsstöðum sem hjónin Sigríður Fanney Jónsdóttir og Sveinn Jónsson ráku. Næstu viku var ýmist höfð bækistöð á Egilsstöðum eða í Húsmæðraskólanum á Hallormsstað. Þar annaðist hótelrekstur Sigrún Blöndal. Hinn 6. júlí var haldið yfir Fjarðarheiði til Seyðisfjarðar. Á heiðinni voru þá enn djúp snjógöng og á Hótel Elverhöj var haldið upp á 12 ára afmæli Leifs með súkkulaði og rjómatertu. Húsráðendur þar voru hjónin Sigríður Gísladóttir og Hermann Hermannsson. Velgjörðarmaður á ferð Sumarið 1937 var lagt upp í hestaferð frá Akureyri. Leiðin átti eftir að liggja víða og taka drjúgan hluta úr tveimur sumrum. Leiðsögumenn voru þeir Stefán Steinþórsson frá Hömrum, Ásbjörn Árnason, bóndi í Torfum, og Arthur Guðmundsson, starfsmaður hjá KEA, sem var túlkur. Síðar bættist við Jóhann Magnússon frá Mælifellsá í Skagafirði. Viðskiptavinirnir voru að sögn Stefáns sjö Englendingar og fyrir þeim hópi fór Mark Watson. Hann átti eftir að reynast Íslendingum mikill velgjörðarmaður. Hann safnaði Íslandsmyndum Collingwoods og gaf þjóðinni þær, ásamt fjölda mynda úr eigin ferðalögum um landið. Þjóðminjasafnið á honum margt annað að þakka, eins og veglegan styrk sem hann veitti til viðhalds gömlu torfbæjarhúsanna að Glaumbæ í Skagafirði, en fyrir það frumkvæði var hann kjörinn heiðursfélagi Hins íslenska fornleifafélags. Hann starfaði ötullega að dýraverndarmálum, hreinræktaði íslenska hunda og árið 1973 gaf hann þjóðinni dýraspítalann sem við hann er kenndur. Þá er fjölmargt ótalið. FERÐAÞJÓNUSTA 93

95 Gistihús í vexti Gestagangur hefur ávallt verið mikill á Egils staðabúinu. Löngu áður en gistihúsarekstur hófst þar árið 1903, var vel tekið á móti gestum og gangandi. Hús hafa þar tekið miklum breytingum í áranna rás. Egils staðabærinn var stórhýsi á þeirrar tíðar mælikvarða, en þó var stöðugt verið að byggja við og tilgangurinn þá oftast að rúm yrði fyrir fleiri gesti. Sigríður Fanney Jónsdóttir og Sveinn Jónsson ráku gistihúsið í hartnær hálfa öld frá árinu 1921 til Jafnvel eftir að Ásdís dóttir þeirra tók við rekstrinum voru þau til taks. Jóhannes Kjarval gisti oft á Egilsstöðum og skildi hann þar eftir sig mörg málverk. Ferðafólk hefur gert sér sérstakt erindi heim á bæinn til að skoða listaverkin. Sjálfsþurftabúskapur var þarna í heiðri hafður. Á fjórða áratug 20. aldar varð gistihúsið þekkt fyrir kjöt af sérstaklega öldum nautgripum sem slátrað var nánast eftir hendinni. Grænmeti, m.a. kartöflur, rófur og rabarbari, var ræktað heima og þar voru mjólkurvörur líka framleiddar. Allir voru Englendingarnir ungir menn og kátir, en rólegir og æðrulausir á hverju sem gekk og ekki frábitnir ævintýrum, enda Íslandsför þeirra af því tagi, eftir því sem ég komst næst. Ekki voru þeir ferðavanir á íslenskum hestum, en voru fljótir að átta sig á hlutunum og höfðu gaman af flestu. 21 Svo fórust Stefáni orð þegar hann sagði ferðasöguna rúmum þrjátíu árum síðar. Fyrra sumarið var haldið frá Akureyri að Bakkaseli, fremsta bæ í Öxnadal, þar sem gist var. Þaðan var haldið næsta dag að Mælifelli í Skagafirði, þá upp Mælifellsdal, yfir Blöndu að Seyðisá og um Kjöl í Hvítárnes. Engin brú var komin yfir Fúlukvísl og reyndist hún óvæð vegna sandbleytu og vatnavaxta. Þetta tafði þá svo að nestið var nánast gengið til þurrðar. Tveimur dögum síðar bar þó að gjörkunnugan mann sem fann sæmilega fært vað á ánni. Við Geysi lauk þessum áfanga. Næsta sumar kom Mark Watson aftur. Tvennum sögum fer af því hversu margir útlendingarnir voru eða hverra þjóða, en leiðsögumenn voru þeir sömu og áður og nú var lagt upp með 32 hesta frá Fosshóli, gistihúsi við Goðafoss, sem enn er í rekstri. Farið var austur um og suður Austfirði allt til Kirkjubæjarklausturs. Þetta var ævintýralegt ferðalag en alls voru leiðsögumennirnir búnir að vera 31 dag á ferðinni þegar heim var komið. Gististaðir voru margir og góðir. Erfiðustu farartálmarnir voru þegar farið var yfir Öxi, þar sem dimm þoka og illviðri hamlaði för og síðan var Hornafjarðarfljót erfitt yfirferðar. Reiðin þar yfir var 20 mínútna löng og náði vatnið hvergi grynnra en í kvið hestanna. Skeiðará var algerlega ófær og urðu ferðalangarnir að fara jökulinn sem víða var sprunginn, svo hestarnir urðu að stökkva þar yfir. Allt gekk þó vel til Kirkjubæjarklausturs þar sem leiðir skildi. Fylgdarmennirnir héldu norður en útlendingarnir til Reykjavíkur í bílum. Íslandsferðir Marks Watson lögðust af á stríðsárunum, en árið 1950 hófust þær á ný og urðu kynni hans við land og þjóð bæði löng og góð. Mark Watson og félagar tygja sig til ferðar. 94 FERÐAÞJÓNUSTA

96 Lífsstarfið mótað af illviðri Í aldanna rás hafa heiðar Íslands valdið fólki miklum vandræðum og þar hafa margir týnt lífi sínu í vondum veðrum. En óveður á fjöllum hafa þó ekki alltaf verið til eintómra leiðinda. Vorið 1902 lagði Valgerður Þórðardóttir fótgangandi af stað frá Stokkseyri áleiðis austur á land ásamt vinkonu sinni. Þar ætluðu þær að leita sér að vinnu. Á Hellisheiði hreppa þær hið versta veður og leita skjóls á Kolviðarhóli. Þar vantar húsráðendur aðstoð við matreiðslu og fer svo að Valgerður leitar ekki lengra að vinnu. Þremur árum seinna verða eigendaskipti á Hólnum. Sigurður heitir nýi eigandinn, Daníelsson. Er ekki að orðlengja það að þau Valgerður giftust og réðu síðan saman húsum á Kolviðarhóli allt þar til Sigurður lést, árið Þau voru þjóðkunn fyrir höfðingsskap og árið 1930 voru þau búin að breyta húsinu á Kolviðarhóli í stórt og myndarlegt gistiheimili. Þar var öllum vel tekið og mörgum björguðu þau hjón úr lífsháska. Oft var þar þröng á þingi. Stundum gistu á Kolviðarhóli allt að hundrað vermenn í senn og fólk gat verið veðurteppt þar svo dögum skipti. Þrátt fyrir mikið erfiði á stundum rak Valgerður Kolviðarhól áfram eftir lát Sigurðar. Hún seldi að vísu Skíðafélagi Reykjavíkur gistihúsið árið 1938 en rak það engu að síður fram á fimmta áratug aldarinnar. Hún hafði þá búið og starfað á Kolviðarhóli í rúmlega 40 ár. Starf Valgerðar var vel metið af þjóðinni og lýðveldisárið 1944 var Valgerður ein þeirra sem fengu Fálkaorðuna sem var þá veitt í fyrsta sinn. Skíðafélagið ætlaði að gera Kolviðarhól að veglegum skíðastað fyrir Reykvíkinga en starfsemin gekk ekki upp og leið undir lok árið Síðan urðu húsin á Hólnum spellvirkjum að bráð og árið 1977 voru þau rifin. Þar lauk margra alda sögu björgunar- og áningarstaðar og þar er nú fátt sem minnir á forna frægð nema heimagrafreiturinn þar sem þau Sigurður og Valgerður hvíla. Gamli bærinn á Kolviðarhóli árið FERÐAÞJÓNUSTA 95

97 Horft til fjalla Sérkennilegasta land álfunnar ætti að hafa forgöngu um háfjallaíþróttir, svifflug og notkun orkulinda hverasvæðanna, sagði Guðmundur Einarsson frá Miðdal í blaðagrein árið Þar miðlaði hann af áratuga reynslu sinni af fjalla- og jöklaferðum. Guðmundur var fyrst og fremst listamaður en kom víða við sögu. Hann var mikill fjallgöngugarpur, forystumaður Fjallamanna, og sá ótæmandi möguleika í fjallamennskunni. Guðmundur taldi að þjóðinni væri orðið ljóst að ferðamannastraumar myndu flæða yfir landið og hitta landsmenn fyrir vanbúna. Landið hefði fátt að bjóða ferðafólki sem leiti þæginda og hófleysis. Einmitt nú er réttur tími til að endurskapa hið sjúka eirðarleysisrölt slæpingjalýðsins sem heimtar dýr hótel, veislukost og munað. Guðmundur vildi í staðinn bjóða upp á unaðssemdir náttúrunnar. Ísland hefur ýmsa kosti sem ferðamannaáfangi er önnur lönd hafa ekki, sagði hann. Hér er til dæmis hægt að fá góðan skíðasnjó nærri allt árið og jöklar vorir eru ákjósanlegir fyrir sleðaferðir og víða hægt að lenda á þeim flugvélum, útbúnum með skíðum (og hjólum). Ferðalög á hestunum okkar um fagrar fjallaslóðir eru dásamleg. Við þurfum að læra að nota hundasleða og að aka með hreinasleðum [...] Ísland, Alaska og Eldlandið eru framtíðarlönd ferðafólks. Námskeið í fjallamennsku Svipmyndir frá námskeiði Fjallamanna í Kerlingarfjöllum. Þetta er morgunn þeirrar aldar sem koma skal, ritar Guðmundur frá Miðdal í frásögn af námskeiði sem haldið var í Kerlingarfjöllum árið Þetta er fyrsta háfjallanámskeiðið á Íslandi og þátttakendur eru austurrískir fjallamenn, ungur menntamaður frá Hollandi og nokkrir íslenskir fjallagarpar, alls um 20 menn og konur. Ein konan í hópnum, Lydia Pálsdóttir, síðar eiginkona Guðmundar, hafði gengið á alla aðaljökla landsins. 96 FERÐAÞJÓNUSTA

98 Aðalkennarinn er D. R. Leutelt, kennslustofan er fjallið. Þátttakendunum er kennt hvernig bjarga eigi fólki úr jökulsprungum, þeir klífa björg, tryggðir með fjallalínu, þeim er kennt að síga í línum og þeir fá tilsögn í hjálp í viðlögum. Veðrið er gott, skíðafærið fínt og námið gengur að óskum. Oft lá mér við að örvænta um að Íslendingar sæju þann þjóðarauð sem í fjöllunum býr. Áður sótti ég suður í Alpafjöll félaga til að gleðjast með, ritar Guðmundur, en nú er viðhorfið breytt. Íslensk æska skilur rödd framtíðarinnar og nemur nú háfjallaíþróttir af gömlum félögum frá Tirol. Hálendið opnað með haka og skóflu Íslenskir ævintýramenn einskorðuðu sig ekki við að ganga á fjöll. Bílferðir um hálendi Íslands urðu snemma keppikefli. Þegar á árunum tókst þessum köppum að opna bifreiðum leiðirnar yfir Kjöl og Sprengisand. Þegar öflugir bílar með drif á öllum hjólum komu svo til sögunnar á fimmta áratugnum fundust smám saman færar ferðaleiðir um hálendið þvert og endilangt. Nauðsynlegustu hlutir farangursins voru þó járnkarl, haki og skófla og svo þurfti líka að hafa góðan skammt af hugrekki og úthaldi. Upphafið má rekja til þess að Vegagerðin lét ryðja leið um Kaldadal árið Vegurinn var mjög frumstæður en var þó fljótt mikið ekinn. Verkinu stjórnaði Sigurður Jónsson frá Laug og hann átti stóran þátt í því að opna fleiri leiðir. Á fjallvegi á leið í Möðrudal eystri á 4. áratugnum. FERÐAÞJÓNUSTA 97

99 Síðsumars 1930 fórum við fjórir, Einar Magnússon [kennari og síðar rektor Menntaskólans í Reykjavík], Ásgeir Ásgeirsson frá Fróðá og Sigurður frá Laug, er var bílstjóri, á gömlum fjögurra manna Fordbíl frá 27, um vegleysur, frá Gullfossi norður á Bláfellsháls og víðar um þær slóðir, sagði Jón J. Víðis landmælingamaður um könnunarleiðangur þar sem leitað var að ökufærri leið á Kjalveg. 24 Jón átti eftir að vera í þjónustu Vegagerðarinnar í hálfa öld. Þarna voru á köflum greiðfærir sandar og melar, en á milli voru nær því ófær urðarklungur, einkum á svæðinu skammt norður af Gullfossi og á Bláfellshálsi. Þeir félagar komust að því að Bláfellsháls væri helsta hindrunin og því fóru þeir að huga að öðrum leiðum yfir hálendið norður í land. Sprengisandfararnir urðu að vera við öllu búnir. Fyrsta bílferðin yfir Sprengisand Sumarið 1933 lagði meirihluti þessa hóps í það stórvirki að brjótast yfir hálendið til Norðurlands. Sigurður frá Laug var líka bílstjóri í þessari ferð, en aðrir þátttakendur í leiðangrinum voru menntaskólakennararnir Einar Magnússon og Valdimar Sveinbjörnsson og Jón J. Víðis sem ritaði dagbók í ferðinni. Fararkosturinn var sem fyrr óyfirbyggður Fordbíll og það væri synd að segja að þægindunum hafi verið fyrir að fara: Engin sæti eru aftur í bílnum, en þar er raðað matvælakössum, tjaldi, svefnpokum og ýmsum öðrum útbúnaði og loks er þar stór sívalur bensíntankur, úr öðrum bíl. Yfir farangurinn er breitt segl. Utan á aurvörn bílsins er raðað bensínbrúsum og er planki bundinn utan að þeim. Þar eru líka tjaldsúlurnar, segir í dagbókinni. 25 Lagt var af stað 14. ágúst í slagveðursrigningu. Þeir Einar og Valdimar sátu ofaná farangrinum aftur í, en Jón sat við hlið Sigurðar bílstjóra. Allir í regnkápum og með sjóhatta á höfði. Þeir héldu allt að Galtalæk og þaðan var haldið í öræfin. Eina hindrunin á leiðinni var Tungnaá. Þeir höfðu farið yfir hana árið áður og kunnu því nokkuð vel til verka. Komu þeir bílnum yfir ána á fimm metra löngum fjárbáti sem þar var. Upp Búðaháls urðu farþegarnir að ýta bílnum og allt að Sprengisandi dreif bíllinn illa með alla innan borðs, svo oftast urðu einhverjir að ganga. Reiðveginn gátu þeir ekki farið, enda þræddi hann gróðurlendi, hvar sem það var. Bíllinn dugði ótrúlega vel, þótt hann væri auðvitað alltaf að bila. Aðalráðið við því, ef hann vildi ekki fara í gang, var að taka hamar og berja hann, sagði Einar Magnússon síðar. 26 Það dugði nú oftast nokkuð vel, en eitt skiptið, þegar hann var laminn dálítið hraustlega, þá hrökk eitthvað kringlótt spjald út úr honum, sem enginn vissi hvað var og við töldum þetta vera óþarfa stykki í bílnum. Þá fór hann í gang. Þetta var víst lokið úr innsoginu. Þegar komið var á sandinn var hann svo greiðfær yfirferðar að allir fjórir gátu setið í bílnum og komust þeir 55 km þann dag. Lengst af höfðu þeir félagar fengið fínasta veður en næsta dag hafði 98 FERÐAÞJÓNUSTA

100 snjóað það mikið að fönnin náði þeim í mjóalegg. Þeir gátu þó haldið ferð sinni áfram og eftir að hafa verið á fjöllum í fimm daga voru þeir komnir að vaðinu á Mjóadalsá. Þeir voru komnir til byggða. Bíllinn hafði sigrast á hálendinu. Fljótið hamið Í upphafi kreppunnar var ráðist í það stórvirki að brúa Markarfljót sem hafði verið mikill farartálmi. Fyrsta skrefið í að hemja fljótið og koma því í ákveðinn farveg var hleðsla varnargarðs sunnan Seljalandsmúla. Það verk var að mestu í höndum bænda í sveitinni í þess orðs fyllstu merkingu, því ekki voru notuð stórvirkari vinnutæki en hestar, hjólbörur og hendur. Brúin var fullgerð haustið 1933 og vígð ári síðar, 1. júlí Hún er 244 metrar á lengd og var um langt árabil lengsta steypta brú landsins. Brúin mun hafa kostað 120 þúsund krónur en garðarnir 170 þúsund krónur. Til samanburðar má nefna að á þessum árum námu heildarútgjöld ríkisins milljónum króna. 34 Guðmundur Daníelsson frá Guttormshaga orti ljóð í tilefni vígslu Markarfljótsbrúar. Eitt erindið var svohljóðandi: Þú rangæski lýður! Sjá, straumþunginn stríður stælir þinn vilja og mátt, og lætur þig finna að vit þitt og vinna er það vopn sem þú dýrmætast átt. Í dýpt þinnar sálar í brjósti þér bálar sú bjartsýni, karlmennska og trú, sem bauð þjer að leysa þá raunina að reisa hina rammgeru Markarfljótsbrú. Með tilkomu Markarfljótsbrúar var orðið fært fyrir fólksbíla austur á Klaustur. Brúin stendur enn og var síðast notuð þegar nýja brúin, sem tekin var í notkun árið 1992, lokaðist vegna flóðs af völdum eldgossins í Eyjafjallajökli vorið Aðeins var opið fyrir neyðarakstur um gömlu brúna fyrir létta bíla. Göngubrú yfir Markarfljótið meðan á brúarsmíðinni stóð. Ríkið opnar ferðaskrifstofu Á kreppuárunum var getan til þess að taka á móti erlendum ferðamönnum almennt ófullnægjandi. Stjórnvöld ákváðu því að stofna ferðaskrifstofu. Árið 1936 var Ferðaskrifstofa ríkisins sett á fót og fékk hún einkaleyfi til reksturs ferðaskrifstofu fyrir erlenda ferðamenn á Íslandi. Engu að síður virðast fleiri aðilar að einhverju leyti hafa getað starfað í greininni, auglýst starfsemi sína erlendis og tekið á móti ferðamönnum. FERÐAÞJÓNUSTA 99

101 Þakkar kurteislega og kveður Meðal þeirra sem sinntu ferðamönnum var Ferðaskrifstofa Íslands sem stofnuð var árið Þar réðu ríkjum Vigfús Guðmundsson, sem verið hafði gestgjafi á ýmsum fjölförnum stöðum, m.a. í Borgar nesi, Einar Magnússon menntaskólakennari og Ingólfur Guðmundsson sem veitti stofunni forstöðu. Það er ekki ofsagt að þúsundir manna innlendir og erlendir hafa á hverju ári komið inn á ferðaskrifstofuna til að fá upplýsingar um ýmislegt, er að ferðalögum hefir lotið, sagði Vigfús í blaðaviðtali árið Hann sagði ekki mikið upp úr þessu að hafa. Tekjurnar hafi verið dálítil þóknun frá sumum sumargistihúsanna, skipafélögum og bifreiðastöðvum. Þjónustan hafi ekki kostað ferðamenn neitt. Allar upplýsingar hafa verið veittar ókeypis, sagði Vigfús. [Fólk] kemur þangað inn og fær upplýsingar áður en það fer í ferðalagið, þakkar kurteislega og kveður. Ferðaskrifstofan átti að sjá um kynningu á því sem væri í boði og hafa eftirlit með verðlagi, þjónustu og gæðamálum hjá þeim sem ráku veitingahús, hótel og tæki til farþegaflutninga. Jafnframt átti skrifstofan að annast landkynningu erlendis. Ferðaskrifstofan var fjármögnuð með skatti á seldar ferðir með áætlunarbílum. Fyrsti forstöðumaður Ferðaskrifstofu ríkisins var Eggert P. Briem. Auk hans starfaði Ragnar E. Kvaran á skrifstofunni og hafði titilinn landkynnir. Þessi ferðaskrifstofa varð pólitískt bitbein og þótti mörgum illt að einkaleyfi væri á þessari þjónustu, þótt það væri í raun frekar í orði en á borði. Við stjórnarskiptin 1939 var ferðaskrifstofan lögð niður. Þegar heimsstyrjöldinni lauk var hins vegar ákveðið að endurreisa hana, en með takmarkaðri starfsvettvangi. Nú átti skrifstofan annars vegar að sjá um að veita erlendum ferðamönnum upplýsingar og hins vegar að skipuleggja orlofsferðir opinberra starfsmanna. Ferðaskrifstofan kom þrátt fyrir þessar fyrirætlanir fljótlega að hótel- og gistihúsarekstri víða um land. Um það leyti segir þáverandi forstjóri Ferðaskrifstofu ríkisins, Þorleifur Þórðarson, í blaðagrein að með stofnun skrifstofunnar hafi verið...stórt skref stigið í þá átt að vekja athygli á Íslandi sem ferðamannalandi. 28 Fjölgun í kreppu Öfugt við það sem við hefði mátt búast, fór erlendum ferðamönnum fjölgandi á kreppuárunum. Eggert Briem sagði árið 1936 að skrár yfir útlendinga bentu til þess að á árunum hefðu komið liðlega 21 þúsund útlendingar til Reykjavíkur. Að vísu segði það ekki alla söguna því flestir hefðu þeir komið með skemmtiferðaskipum og aðeins haft hér viðdvöl í einn eða tvo daga. Þeir sem aftur á móti koma með millilandaskipunum, eru 15 til 16 hundruð árlega, en af þeim er líklega ekki hægt að telja nema um 1200 sem koma hingað beinlínis í skemmtiferð svonefndir túristar, sagði hann. 29 Eggert bjóst við að ferðamönnum myndi halda áfram að fjölga. Ameríkumenn og Þjóðverjar yrðu fjölmennastir meðal farþega skemmtiferðaskipanna, en Bretar meðal þeirra sem kæmu með millilandaskipunum. Af Norðurlandabúum væri helst hægt að búast við því að Svíar kæmu í skemmtiferðir til Íslands. Árið 1938 var talið að erlendu gestirnir hefðu alls verið talsins. Í þeirri tölu eru raunar farþegar 16 skemmtiferðaskipa. Engu að síður voru greinileg tímamót í þessum efnum. Heimssýning auglýsti Ísland Árið 1939 var haldin heimssýning í New York þar sem þjóðum heims gafst færi á að kynna það besta sem þær höfðu fram að færa. Þetta var stærsta heimssýning sem haldin var fram til ársins Í henni tóku þátt 62 þjóðlönd, þar á meðal Ísland. Í framkvæmdanefnd íslensku sýningarinnar voru skipaðir þeir Vilhjálmur Þór, síðar ráðherra, Ragnar E. Kvaran landkynnir og Haraldur Árnason kaupmaður. Þetta var mikið og kostnaðarsamt átak fyrir litla þjóð. Rúmlega tvær milljónir manna 100 FERÐAÞJÓNUSTA

102 skoðuðu íslensku sýninguna og alls áttu tíu milljónir möguleika á að kynnast landi og þjóð í umfjöllun útvarps og blaða. Taldi Vilhjálmur að sýningin hefði verið stórfelld auglýsing fyrir land og þjóð. Fyrir íslenska veitingaskálanum á sýningunni stóð maður af dönskum ættum, Michael Larsen. Skálinn naut almennra vinsælda og varð það til þess að eftir heimssýninguna opnaði Larsen veitingahús á Broadway í New York sem hann nefndi Iceland. Þetta var stórt veitingahús; sagt var að þar gætu manns setið í einu. Starfsmenn voru 106 talsins, þar af 44 þjónar. Boðið var upp á hlaðborð með köldum réttum sem í Ameríku gengu undir heitinu Smorgasbord. Á hlaðborðinu var mikið af íslenskum réttum. Daginn sem veitingahúsið var opnað, 24. janúar 1941, buðu Thor Thors aðalræðis maður og frú hans nokkrum gestum til kvöldverðar á veitingahúsinu. Ólafur J. Ólafsson sendi Morgunblaðinu frétt um staðinn og telur að veitingaskálinn á heimssýningunni hafi átt mikinn þátt í að kynna Bandaríkjamönnum Ísland og íslenskar afurðir. Hvatti hann íslenska kaupmenn til að notfæra sér þetta tækifæri til að auka sölu íslenskra matvæla, en þá þyrfti að gæta þess að hafa verðlagninguna hóflega. Póstkort með mynd af Veitingasal Iceland Restaurant í New York. Stríðið breytti öllu Ekki er gott að sjá hvort þetta hefur gengið eftir, því aðrir heimsatburðir áttu eftir að hafa mikil áhrif á Íslandi. Ferðamálin voru um það bil að taka miklum stakkaskiptum. Næsta sumar var lítið um fróðleiksfúsa ferðamenn. Í staðinn komu hersveitir og hertóku landið. Þótt ótrúlegt megi virðast, virkaði hernámið eins og vítamínsprauta. FERÐAÞJÓNUSTA 101

103 Lengstu flugbrautir við Norður-Atlantshaf Keflavíkurflugvöllur hefur verið vígður og er sannarlega engin smásmíði. Mikil leynd hefur hvílt yfir byggingu vallarins, þótt hundruð manna hafi unnið að gerð hans, bæði hermenn og íslenskir verkamenn. stríðsgróðinn eflir atvinnulífið Áhrif hersetunnar eru hvarvetna sýnileg. Bresku hermennirnir voru að sönnu margir, um 25 þúsund talsins, en Bandaríkjamennirnir sem tóku við eru um 40 þúsund. Reistir hafa verið um 12 þúsund braggar í landinu. Rignir á söngmenn Úrhellisrigning sló lítt á hátíðarbraginn sem ríkti þegar lýðveldið var hringt inn á Þingvöllum þann 17. júní. Daginn eftir voru mikil hátíðarhöld í Reykjavík. Kvikmyndastjarna í reykjavík 2300 spæld egg á einum degi Hermenn og verkamenn sem sækja veitingastaðinn Gullfoss í Hafnarstræti. Einkum eru þeir sólgnir í eggin sér í lagi þegar þau eru spæld. Hin heimskunna söngkona Marlene Dietrich sótti Ísland heim og skemmti hermönnum. Henni var tíðrætt um 102 náttúrufegurð FERÐAÞJÓNUSTA landsins. Samtök veitingamanna stofnuð Á stofnfundi Sambands veitinga- og gistihúsa voru samankomnir 36 veitingamenn. Friðsteinn Jónsson á Central var kosinn fyrsti formaður samtakanna. Svört starfsemi er veitingamönnum þyrnir í augum.

104 uppgrip í stríði Stríðsárin mörkuðu þáttaskil í Íslandssögunni. Stríðið tók sinn toll af þjóðinni þótt hún ætti ekki beina aðild að því. Mest varð mannfallið á sjónum enda hættuspil að ferðast um hafið á stríðstímum. Fjárhagslega kom þjóðin hins vegar vel út úr þessum hildarleik. Ísland var eitt fárra Evrópulanda sem varð ríkara eftir stríð en fyrir. Eins og hendi væri veifað komst landið í hóp stöndugustu ríkja Evrópu og öðlaðist auk þess sjálfstæði. Þetta var sérkennilegur tími og afleiðingar hersetunnar á ýmsan hátt varanlegar. Hér dvöldu um nokkurra ára skeið tugþúsundir erlendra hermanna sem fluttu með sér siði og menningu sem höfðu áhrif á íslenskt samfélag. Og þegar herinn fór, skildi hann eftir sig fasteignir og búnað sem renndu stoðum undir framfarir í samgöngumálum og ferðaþjónustu á Íslandi. Góðæri alls staðar Hinn 10. maí 1940 var landið hernumið af Bretum og í hönd fóru ár byltingarkenndra breytinga. Ferðaþjónustan fór ekki varhluta af þeim og þótt þróunin í átt að ferðamannalandi stöðvaðist um skeið voru víða uppgrip hjá veitingamönnum. Þetta kyrrláta samfélag sem verið hafði bændaþjóðfélag frá upphafi landsbyggðar varð í einu vetfangi að ólgandi stríðsgróðaþjóðfélagi, vanþróað að verkmenningu, en auðugt að hugsjón og bókmenning, eins konar skrípamynd af neysluþjóðfélagi nútímans. Þannig orðaði Erlendur Jónsson rithöfundur lýsingu á einhverjum örlagaríkustu árunum í sögu þjóðarinnar. 1 FERÐAÞJÓNUSTA 103

105 Akureyri hernumin Lýsingin hljómar kaldranalega en áhrif hersetunnar voru alls staðar sýnileg. Um tvö þúsund breskir hermenn tóku þátt í hernáminu þennan vordag 1940 en fljótlega fjölgaði í hópnum. Flestir urðu Bretarnir um , en eftir að Bandaríkjamenn tóku við hersetunni árið 1941, voru nærri hermenn á Íslandi. Fjárhagur Íslendinga tók fjörkipp á styrjaldarárunum. Eftirpurn eftir fiski af Íslandsmiðum jókst stórlega og verðið sem fékkst fyrir hann í Bretlandi tífaldaðist á einu ári. Allar skuldir sjávarútvegsins sem höfðu orðið til í tíu ára kreppu þurrkuðust þannig upp, enda sátu Íslendingar í fyrsta skipti einir að fiskimiðunum. Breska hernámsliðið réðst strax í umsvifamiklar fram kvæmdir þar sem vegir og flugvellir voru lagðir og heilu herskálaþyrpingarnar reistar víða um land, með um bröggum og eitt þúsund minni byggingum af ýmsum gerðum Í Reykjavík einni risu um 80 braggahverfi. Eftir langvarandi atvinnuleysi var skyndilega næga vinnu að hafa fyrir hrausta karla. Og kaupið var gott. Þegar mest var, unnu nærri manns í Bretavinnunni og síðar Kanavinnunni víða um landið. Þurfti jafnvel að sækja vinnuafl til Færeyja svo einnig væri hægt að sinna verkum til sveita og manna síldarflotann. Reykjavíkurflugvöllur skipti sköpum, ekki eingöngu fyrir loftvarnareftirlit Breta heldur ekki síður fyrir framtíð flugs á Íslandi. Margir óttuðust þó að hann yrði skotmark Þjóðverja ef til loftárása kæmi. Flugvellir á víð og dreif Eitt mikilvægasta hlutverk hernámsliðsins var að fylgjast með ferðum þýska hersins úr lofti. Gallinn var bara sá að hér voru engir flugvellir. Ýmsir höfðu komið auga á mikilvægi Íslands fyrir millilendingar flugvéla löngu áður, s.s. bandaríska flugfélagið Pan American 104 FERÐAÞJÓNUSTA

106 Airways sem gerði samning við íslensk stjórnvöld um flugréttinn hingað til lands árið Ekkert varð úr þeim áætlunum þá. Þjóðverjar höfðu líka óskað eftir flugrétti til landsins skömmu áður en styrjöldin braust út árið Þeim óskum var neitað. Bretum var nauðsyn að finna lendingarstaði fyrir flugsveitir sínar hið bráðasta og var í fyrstu notast við sléttlendi á Kaldaðarnesi í Ölfusi þar sem stór flugbækistöð var reist. Skoðaður var möguleiki á að leggja flugvelli víðar, t.d. á Sandskeiði en jarðvegurinn þar þótti ótryggur. Reykjavík varð því fyrir valinu, ekki síst vegna nálægðar við höfnina og haustið 1940 var ráðist í gerð flugvallar í Vatnsmýrinni og á melunum við Skerjafjörð. Jafnframt voru gerðir minni flugvellir á Höfn í Hornafirði, Melgerðismelum í Eyjafirði og Garðskaga. Þá var einnig gerð aðstaða fyrir flugbáta í Skerjafirði, á Akureyri, Reyðarfirði og Leginum á Héraði. Þangað var flogið á flugbátum [ ] sem lentu á Fljótinu með ískrandi hávaða og vatnagangi upp á gluggana svo helst virtist sem þær væru að fara á kaf, sagði Vilhjálmur Eva Braun í Reykjavík Í þann mund sem síðari heimsstyrjöldin var að brjótast út kom ung kona til Íslands með skemmtiferðaskipinu Milwaukee. Þetta var Eva Braun, sem síðar kom í ljós að var ástkona Hitlers. Hún var á ferð með móður sinni og systur í boði nasistaforingjans. Eva tók víða myndir, bæði ljós- og kvikmyndir, meðal annars í Vestmannaeyjum, á Ísafirði og á Akureyri. Flugvöllurinn í Kaldaðarnesi eftir flóð í Ölfusá í ágúst Þar höfðu flugsveitir Breta bækistöð í byrjun stríðsins en þeirra hlutverk var að vernda skipalestir á úthafinu. Um 1500 hermenn höfðust þar við en flugvöllurinn var aflagður í nóvember FERÐAÞJÓNUSTA 105

107 Flugvallarhótelið Ritz eða Winston Ýmsar byggingar risu við flugvöllinn í Vatnsmýrinni, þar á meðal hótel. Veturinn lét breski flugherinn reisa gistihús fyrir flugáhafnir og farþega sem leið áttu um flugvöllinn. Það var tekið í notkun í júlí Hótelið samanstóð af nokkrum sambyggðum steinhúsum og átta stórum bröggum með 100 gistirúmum og 28 snyrtiherbergjum. Að auki var þar veitingasalur og stór setustofa. Þarna var því risið stærsta gistihús landsins. Hótelið gekk undir ýmsum nöfnum: Transit camp, Ritz, Flugvallarhótelið og loks Winston. Það nafn festist líklega einna best. Sir Winston Churchill átti að hafa hallað sér þar að arni, en það er flökkusaga, enda hafði hann aðeins viðdvöl á Íslandi eina dagsstund sumarið 1941, fjórum árum áður en hótelið var byggt. Eftir að Bretar afhentu Íslendingum flugvöllinn var hótelið rekið á vegum flugvallaryfirvalda og síðan Ferðaskrifstofu ríkisins. Eftir það varð nafnið Flugvallarhótel ofan á. Með tímanum varð það fremur óhrjálegt og lítt til þess fallið að hýsa ferðamenn. Var rekstrinum hætt árið 1951 þegar hótelið eyðilagðist að mestu í eldsvoða. Hluti þess stendur þó enn ofan við Nauthólsvík og hafði Svifflugfélag Íslands það til afnota til bráðabirgða í rúmlega fimmtíu ár. Þá starfrækti Bandaríkjaher gistihús á Keflavíkurflugvelli á stríðsárunum sem nefnt var Hotel DeGink þar sem farþegar í millilandaflugi gistu, þ.á m. Íslendingar sem fengu far með bandarískum herflugvélum á árunum Winston Churchill kveður Ísland með sigurtákninu V for Victory. Einarsson, fyrrverandi skólameistari og íþróttakappi, þegar hann rifjaði upp æskuárin á Egilsstöðum. 2 Flugvöllur var ekki gerður þar fyrr en nokkrum árum eftir stríð en áður höfðu landvélar iðulega lent á grasvelli sem gerður var á Egilsstaðanesi á árunum Íslenskir flugáhugamenn höfðu gert úttektir á ýmsum lendingarstöðum fyrir landvélar en nutu góðs af flugvallargerð Breta, og síðar Bandaríkjamanna, þótt flug innanlands væri takmarkað. 115 flugvélar á einum degi Reykjavíkurflugvöllur dugði engan veginn fyrir alla þá flugumferð sem var um landið á þessum árum. Þegar Bandaríkjamenn tóku við hersetunni var því fljótlega farið að huga að gerð stærri flugvallar. Honum var fundinn staður á Miðnesheiði á Reykjanesi og hófust framkvæmdir snemma árs Keflavíkurflugvöllur var svo vígður ári síðar. Fyrstu hlutar vallarins voru kenndir við Meeks og Patterson, unga flugmenn sem létu lífið við störf hér á landi. Bandaríkjamenn komu jafnframt upp aðstöðu fyrir orrustuflugsveit hersins á Melgerðismelum við Eyjafjörð en þann flugvöll kölluðu þeir Kassos Field. Þótt hundruð manna, bæði hermanna og íslenskra verkamanna, hafi unnið við gerð Keflavíkurflugvallar hvíldi mikil leynd yfir honum. Henni var ekki aflétt fyrr en eftir að stríðinu lauk árið Völlurinn var engin smásmíði og um tíma voru flugbrautirnar fjórar þær lengstu við Norður-Atlantshaf, um þrír kílómetrar hver. Heimamönnum kom þessi risamiðstöð spánskt fyrir sjónir, eins og sagði í Þjóðviljanum: Þarna, á úfnu, eldbrunnu Reykjanesinu, þar sem áður lágu aðeins slóðir manna og fénaðar, blasir nú við 106 FERÐAÞJÓNUSTA

108 Frá vígslu Keflavíkurflugvallar árið völlur fyrir nýjasta samgöngutæki mannsins flugvélina. 3 Um völlinn fóru þúsundir herflugvéla næstu árin, bæði á leiðinni til þátttöku í styrjöldinni í Evrópu og yfir hafið til baka. Mest var umferðin í júnímánuði 1944 þegar flugvélar fóru um völlinn. Einn daginn höfðu ekki færri en 115 fjögurra hreyfla sprengjuflugvélar þar viðdvöl. Flugvellirnir í Keflavík og Reykjavík voru báðir færðir Íslendingum til eignar í stríðslok og má með sanni segja að þar hafi verið um risavaxna gjöf að ræða, enda þjóðin þá engan veginn í stakk búin til að byggja svo stóra flugvelli. Allir flugvellirnir sem gerðir voru á þessum tíma renndu mikilvægum stoðum undir samgöngukerfi framtíðarinnar hér á landi, bæði millilanda- og innanlandsflugið. Uppgangur í veitingarekstri Þótt stríðið hamlaði ferðalögum fólks hafði hernámið í för með sér stórlega aukin umsvif í veitingarekstri. Góð þróun hafði verið í þeim efnum árin á undan, sem sést meðal annars á því að Alþingishátíðarárið 1930 voru 320 karlar og konur við veitingastörf, en hernámsárið 1940 var talan komin upp í 570 manns. Fjölgunin nam því 43,8% á einum áratug. Íslendingar voru rétt rúmlega árið 1940 og fjölgaði íbúum landsins þannig um fimmtung við komu bresku hermannanna. Fjölgunin varð enn meiri þegar Bandaríkjamenn tóku við hersetunni. Eins og gefur að skilja þurfti þessi mikli fjöldi hermanna að nærast, bæði á sál og líkama. Sumir herskálanna hýstu matstofur eða samkomusali en dátarnir leituðu ekki síður út fyrir kampana eftir mat og félagsskap. Um þetta leyti voru margir nýir veitingastaðir komnir upp í Reykjavík. Eigendur þeirra máttu þakka velgengni sína hinum mikla fjölda hermanna og annarra útlendinga sem gistu þá Reykjavík, sagði Sigursæll Magnússon veitingamaður, sem ákvað vorið 1943 að hvíla sig á sjónum og athuga með vinnu í landi. 4 Meðal þeirra veitingastaða sem nutu FERÐAÞJÓNUSTA 107

109 Guðlaug Björnsdóttir reiðir fram léttöl á Mama s Café við Suðurlandsbraut. Fish-and-chips-búllan Yankee Doodle Inn í Hafnarfirði. góðs af þessum uppgangstímum voru Gullfoss í Hafnarstræti, sem Axel Sigurðsson rak, Central, þar sem Friðsteinn Jónsson og Lóa Kristjánsdóttir réðu ríkjum, og Heitt og kalt Guðlaugs Guðmundssonar. Matseljan Guðlaug Björnsdóttir öðlaðist líka nokkra frægð á hernámsárunum fyrir veitingar sínar í Mama s Café sem hún rak í skúr við Suðurlandsbraut. Þar bauð hún upp á steiktar kartöflur og egg og reyndi að halda hollri mjólk að hermönnunum sem kusu þó flestir frekar léttölið. Samkomustaðir hermannanna voru ekki allir vel séðir. Í Hafnarfirði ýfðist brún heimamanna yfir búllum eins og Karls Yankee Doodle Inn og Hótel Birninum við Strandgötu sem kallaður var Honky Tonk. Þá vöktu böllin í Rauðakrossbragga hersins við Snorrabraut í Reykjavík síður en svo kæti ráðsettra bæjarbúa, enda svifu þar íslenskar meyjar um dansgólfið í fangi einkennisklæddra dáta. Breytt mannlíf Það voru helst karlar sem fengu vinnu við framkvæmdir á vegum hersins en konurnar höfðu sína eigin útgáfu af Bretavinnunni. Fjölmargar tóku t.d. að sér að þvo einkennisbúninga hermannanna gegn gjaldi. Hvar sem erlendir hermenn dvöldu tóku bæirnir á sig breytta mynd. Auk knæpanna og matsölustaðanna sem upp spruttu þrifust ýmis viðskipti milli 108 FERÐAÞJÓNUSTA

110 heimamanna og hermanna sem ekki þoldu dagsljósið. Þannig voru dæmi um svartan markað með stolið hergóss, ekki síst vín og tóbak. Fish and chips, pylsur, nælonsokkar, tyggjó, enskar vasabækur, hljómplötur, þrengri kjólar og tjútt. Allt fór þetta vel í landann nema auðvitað samneyti íslenskra blómarósa við útlenda hermenn spælegg á einum degi Alls staðar setti hernámsliðið svip á bæjarbraginn. Mest var þó að gera í veitingabransanum og var góður hagnaður af rekstrinum. Þó gekk á ýmsu hjá sumum veitingamannanna. Axel Sigurðsson hafði verið yfirmatsveinn á Gullfossi þegar Þjóðverjar hertóku skipið í Kaupmannahöfn í maímánuði 1940, um svipað leyti og Ísland var hernumið. Axel og aðrir úr áhöfninni komust heim um haustið og þá fór hann að leita fyrir sér um starf. Ári eftir heimkomuna keypti hann veitingahúsið Brytann í Hafnarstræti 17. Maðurinn er að borða! Systurnar Steinunn og Margrét Valdimarsdætur ráku Hótel Skjaldbreið við Kirkjustræti frá 1932 til Þær tóku við af Elínu Egilsdóttur þegar hún flutti sig austur fyrir fjall og hóf rekstur Þrastalundar. Öll þessi ár var Skjaldbreið vel þekktur veitingastaður og naut virðingar og vinsælda. Meðal annars voru tugir manna þar í föstu fæði. Skömmu eftir hernámið komu breskir hermenn inn á Skjaldbreið og hugðust handtaka Þjóðverja sem þar sat að snæðingi. Steinunn stöðvaði hermennina snarlega og sagði ábúðarfull eitthvað á þessa lund: Maðurinn er að borða! Þið farið ekkert með hann í miðri máltíð. Og úr varð að hermennirnir fengu sér sæti og biðu þar til Þjóðverjinn hafði lokið máltíðinni og fengið sér kaffibolla á eftir. Þá fór hann orðalaust með þeim. 5 FERÐAÞJÓNUSTA 109

111 Heitt og kalt var eitt af mörgum veitingahúsum við Hafnarstræti á stríðsárunum. Ólafur Ólafsson hafði rekið staðinn, en vildi nú fara í útgerð, jafnvel þótt Brytinn hefði náð góðum vinsældum meðal verkamanna og síðan hermanna. Þessir hópar skiptu líka við Axel. Hann breytti um nafn á staðnum og nefndi hann Gullfoss. Sem dæmi um viðskipti hermannanna sagði Axel að þeir hefðu keypt mikið af spældum eggjum eftir að farið var að flytja fersk egg til landsins þegar vel var liðið á styrjöldina. Einn daginn hefði salan hafi farið upp í spælegg. Reksturinn gekk þó ekki sem skyldi og útgerðardraumurinn rættist heldur ekki hjá Ólafi. Fór svo að hann keypti staðinn aftur. Viðskiptavinirnir voru áfram þeir sömu. Hafnarstrætið vinsælt Hermaður og íslensk snót gæða sér á pylsum í brauði utan við tómstundaheimili hersins í Miðbæjarskólanum árið Það var líf og fjör í Hafnarstrætinu. Fyrir utan þau veitingahús sem þegar eru talin var í húsinu númer 18 kaffistofan Herðubreið, sem Helga Marteinsdóttir átti, matsala var uppi á lofti og svo var Central í vesturenda hússins. Í Hafnarstræti 16 var Ólafur Ólafsson með litla kaffistofu, Ólakaffi. Frá 1943 var svo stutt í Höll-Restaurant sem Brynjólfur Brynjólfsson rak í Austurstræti. Í Vallarstræti var Heitt og kalt og fish and chips-sjoppa. Fleiri staðir voru í miðbænum á stríðsárunum og alls staðar virðist hafa verið nóg að gera. Lóa Kristjánsdóttir og Friðsteinn Jónsson komu að starfandi veitingahúsi þegar þau hófu rekstur Centrals. Friðsteinn hafði verið kokkur á ms. Skeljungi en vildi nú leita fyrir sér með vinnu í landi. Þau ákváðu því að grípa tækifæri sem gafst og gerðust með eigendur Sverris Sigurðssonar í Central. Um þessar mundir var veitingasala mörgum arðbær atvinnurekstur í Reykjavík, sagði Lóa. 6 Stríðið var þá í algleymingi, næg atvinna, aragrúi hermanna á höfuðborgarsvæðinu og miklir peningar í umferð. 110 FERÐAÞJÓNUSTA

112 Fyrir utan alla hermennina voru starfsmenn fyrirtækja í nágrenninu góðir viðskiptavinir. Það var mikið að gera og veitti ekki af starfsmönnum í eldhúsi og við framreiðslu. Mest munaði þó um hermennina. Þegar þeir hurfu á brott minnkaði aðsóknin verulega. Þá rifuðu Lóa og Friðsteinn seglin og fluttu sig um set þegar það dugði ekki til. Nám á sjó, landi, í Tívolí og París Þrátt fyrir oft á tíðum þröng efni höfðu flestir þeirra sem stóðu fyrir veitingarekstri á þessum tíma sótt sér menntun í faginu. Margir karlanna höfðu lært matseld um borð í farþegaskipum og nokkuð var um að reyndar matseljur héldu matreiðslunámskeið. Ótrúlega margir lærðu fagið í útlöndum, yfirleitt með því að vinna á virtum hótelum eða veitingastöðum. Axel Sigurðsson lærði t.d. á nokkrum veitingahúsum í Kaupmannnahöfn, meðal annars í Tívolí. Í París nam hann kökugerð og fleira, og í Genf aflaði hann sér þekkingar í rekstri veitingastaða. Brynjólfur Brynjólfsson fór til matreiðslunáms í Danmörku og öðlaðist síðan reynslu í faginu um borð í skipum Eimskipafélagsins vann þar sem búrmaður, innkaupastjóri og síðast bryti. Friðsteinn Jónsson nam listina um borð í ýmsum skipum og síðar í Bergen, auk þess sem hann sótti námskeið í matargerð hjá Elínu Egilsdóttur sem þá rak Hótel Skjaldbreið. Steinunn og Margrét Valdimarsdætur voru líka með matreiðslunámskeið eftir að þær tóku við rekstri hótelsins. Hjá þeim hóf Sigursæll Magnússon feril sinn. Margir aðrir öðluðust mikilvæga menntun undir beinni eða óbeinni leiðsögn þaulreyndra kvenna, þar á meðal hinnar þekktu matreiðslukonu, Jóninnu Sigurðardóttur. Hún var hótelstýra á Akureyri, húsmæðrakennari og höfundur matreiðslubóka. Almennt má telja að menntun veitingafólks hafi verið góð á þessum árum, þegar litið er til þess að enginn var skólinn hér á landi í fræðunum, ef frá eru taldir húsmæðraskólarnir Hermaður í góðum félagsskap fyrir utan kaffihús á Akureyri. Hermönnum þjónað til borðs í garði Hressingarskálans. FERÐAÞJÓNUSTA 111

113 Menn úr Austfjarðaherfylkinu King s Own Yorkshire Light Infantry æfa sig í vetrarhernaði við Njörvadalsá í botni Reyðarfjarðar. For God, Country and Coca-Cola! Ein af nýjungunum sem fylgdu bandarísku hermönnunum var gosdrykkurinn Coca- Cola sem strax varð vinsæll meðal Íslendinga. Bandaríkjamenn höfðu drukkið kók í hálfa öld þegar heimsstyrjöldin síðari skall á og var litið á hinn dökka gosdrykk sem hálfgert föðurlandstákn. Þannig var um það samið að hvar sem bandaríska hermenn væri að finna væri kók innan seilingar. Fyrsta átöppunarverksmiðjan utan Bandaríkjanna var sett á laggirnar í Reykjavík árið Það var verksmiðjan Vífilfell, sem Björn Ólafsson, ráðherra og iðnrekandi, stofnaði. Breskir, kanadískir, norskir og bandarískir Þótt hermenn hafi verið flestir í Reykjavík og nágrenni fóru aðrir landshlutar ekki varhluta af hernáminu. Lengi vel voru til dæmis oftast um þúsund hermenn á Reyðarfirði, breskir, kanadískir, norskir og bandarískir. Flestir voru þeir hins vegar farnir á brott haustið Fyrir voru Reyðfirðingar aðeins um 300 talsins. Þessi fjöldi hermanna gerði það að verkum að á svipstundu breyttist Reyðarfjörður úr viðburðalausu smáþorpi með viðvarandi fátækt og atvinnuleysi í stað þar sem framboð var nóg á vinnu og menningarlíf reis í æðra veldi, segir á vef Íslenska stríðsárasafnsins á Reyðar firði. 7 Hermenn voru víðar á Austfjörðum; Á Seyðisfirði, Raufarhöfn, í Kollumúla, á Hafnanesi, í Breiðdalsvík, á Djúpavogi og Höfn. Heimamenn réðu engan veginn við að fullnægja allri þeirri þörf sem varð fyrir vinnuafl. Fólk flykktist því frá öllum landshornum í setuliðsvinnuna. Sagt er að heimamenn hafi sumir talið að af öllum setuliðum sem gerðu sig þar heimakomin hafi íslenska setuliðið verið fyrirferðamest og erfiðast! Veitingar út um allt Á þessum tíma spratt upp fjöldi veitingastaða á Austfjörðum. Það sama átti auðvitað við í öðrum landshlutum en munurinn varð mestur í fámenninu. Á Reyðarfirði voru að jafnaði sex til sjö veitingastaðir starfandi á meðan mest var þar af hermönnum. Menn komu sér fyrir með veitingarekstur hvar sem pláss var, t.d. var fish and chips selt í gamalli sjóbúð. Matseðillinn var yfirleitt einfaldur: Fiskur og franskar, egg og beikon, kaffi og te. Á ein- 112 FERÐAÞJÓNUSTA

114 staka stað var boðið upp á öl úr tunnum. Mest bar á hermönnum á þessum veitingastöðum en Íslendingar sóttu þá einnig mikið. Alls staðar var nóg að gera. Sums staðar tók herinn húsnæði á leigu, svo sem húsið Angró á bryggjusvæðinu á Seyðisfirði. Þar, og á Hótel Elverhöj, voru aðalbækistöðvar hernámsliðsins en einnig samkomusalur og bíó.á neðri hæðinni var svo ölstofa L.J. Imsland þar sem oft var margt um manninn. Mikil þörf var fyrir þjónustustúlkur um allt land og voru ekki allir jafn ánægðir með það. Meðal annars var kvartað yfir því að fyrir bragðið sárvantaði betri borgara og bændur vinnukonur. Á Héraði lögðu hermenn undir sig Egilsstaðabæinn. Óbreyttir hermenn bjuggu í tjaldbúðum á túninu en offiserarnir héldu til í gistihúsinu og höfðu eigin þjóna. Eigendur gistihússins réðust í að stækka það á stríðstímanum og færa hreinlætisaðstöðu í betra horf. Hermennirnir kölluðu eftir annars konar mat en þarna tíðkaðist og var upp frá þessu farið að bjóða vínarpylsur með kartöflusalati og rauðsprettu með remoulade sem ekki hafði áður sést á borðum þar eystra. Dietrich á Íslandi Haustið 1944 kom leik- og söngkonan Marlene Dietrich til Reykjavíkur. Þrátt fyrir að vera þýsk hafði hún tekið sér það verk á hendur að fara á milli bandarískra herstöðva og syngja fyrir hermenn bandamanna og blása þeim eldmóði í brjóst. Marlene þótti bæði hæfileikarík og þokkafull leikkona en frægust var hún fyrir sína djúpu rödd og hún þótti hafa fegurstu fótleggi heims. Hér skemmti hún hermönnunum og íslenskum gestum á nokkrum stöðum og heilsaði upp á sjúka og slasaða hermenn á herspítalanum í Mosfellssveit. Koma Dietrich vakti mikla athygli og í samtali við íslenska blaðamenn varð henni tíðrætt um náttúrufegurð landsins. FERÐAÞJÓNUSTA 113

115 Dansað í bragga Gjaldeyristekjurnar sem sköpuðust af hersetunni söfnuðust upp í erlendum bönkum. Þegar hermennirnir fóru héðan varð til gróði víðs vegar um þjóðfélagið vegna þeirra eigna sem þeir skildu eftir og menn fengu ýmist borgað fyrir að farga eða borguðu lítið fyrir að eignast. Þar má nefna bifreiðar. Eftirspurnin var mun meiri en framboðið. Willisherjeppar settu svip sinn á umferðina áratugum saman. Braggarnir urðu íbúðir í þéttbýlinu, verkstæði, hlöður, fjárhús og geymslur í dreifbýli. Braggarnir komu reyndar ferðaþjónustunni líka vel, eins og dæmið um Flugvallarhótelið sýnir. Brúarlundur í Vaglaskógi er annað dæmi. Þar voru tveir herbraggar tengdir saman með viðbyggingu og þar hélt Ragnar Jónsson uppi almennri gisti- og veitingastarfsemi í nokkur sumur. Í öðrum bragganum voru 28 gistiherbergi, en í hinum voru bornar fram veitingar og efnt til dansleikja um helgar. Þessi rekstur var arðbær í byrjun, en svo fór að halla undan fæti, herskálarnir dröbbuðust niður og voru að lokum rifnir. Ragnar hætti rekstri Hótels Brúarlundar árið 1952 og tveimur árum síðar lauk sögu þessara stríðsminja. 114 FERÐAÞJÓNUSTA

116 Lýðveldið hringt inn Hinn 17. júní 1944 var lýðveldið Ísland stofnað á Þingvöllum. Allir sem vettlingi gátu valdið héldu austur til að vera viðstaddir þessi merku tímamót í sögu þjóðarinnar. Margir voru komnir tveimur dögum fyrir athöfnina og þótt veðrið væri slæmt og færi versnandi, fjölgaði stöðugt á Völlunum. Um morguninn hinn 17. þurfti að taka upp stóran hluta tjaldborgarinnar vegna vatnsveðurs. Stormur hafði gengið yfir um nóttina og fengu margir tjaldbúar vota morgunkveðju þegar vatnsflaumur huldi tjaldsvæðið. Áfram rigndi sleitulaust en hátíðargestir létu það ekki á sig fá heldur klæddu sig í þurr plögg, brynjuðu sig með gúmmífatnaði og regnhlífum og örkuðu að Lögbergi til að fylgjast með sögulegum viðburði. Talið er að um manns hafi verið viðstaddir þingfundinn. Meðal viðstaddra voru sendimenn frá Bandaríkjunum, Bretlandi, Noregi, Svíþjóð og Frakklandi. Eftir að Gísli Sveinsson, forseti sameinaðs þings, hafði lýst yfir stofnun lýðveldis á Íslandi, var öllum kirkjuklukkum í landinu hringt látlaust í tvær mínútur. Síðan var einnar mínútu þögn. Þá var fyrsta stjórnarskrá lýðveldisins samþykkt og Sveinn Björnsson ríkisstjóri kosinn fyrsti forseti þess. FERÐAÞJÓNUSTA 115

117 Þrumufleygum breytt í pönnukökupönnur Segja má að Íslendingar hafi nýtt megnið af því sem hernámsþjóðirnar skildu eftir hér á landi í stríðslok. Skemmtileg er sagan af því þegar forráðamenn Stálhúsgagna hf. keyptu heila flugsveit, 32 orrustuflugvélar af gerðinni Thunderbolt P-47, fyrir krónur. Flugvélarnar voru innan við þriggja ára gamlar þegar þær voru rifnar. Þrumufleygurinn var stærsta og öflugasta eins hreyfils orrustuflugvél síðari heims styrjaldarinnar. Vélarnar komu hingað nýjar árið Sumarið 1945 vantaði Gunnar Jónasson í Stálhúsgögnum ál til að bræða og var bent á að á Keflavíkurflugvelli væri verið að selja ýmislegt dót. Þar buðu borðalagðir foringjar honum í ökuferð lengst út á flugvöll þar sem Þrumufleygarnir 32 stóðu í röð og virtust tilbúnir til flugs. Svo fór að Gunnar bauð í flugsveitina krónur, eða 4-5 dali í hverja vél. Þær voru smíðaðar úr áli sem var eftirsóttur málmur. Tilboðinu var tekið. Mótorar og tæknibúnaður voru fjarlægðir úr vélunum og þær rifnar í sundur. Hins vegar var bensín í tönkum vélanna og sagði Gunnar að það hefði dugað þeim í hátt á annað ár. Fyrir flutningana í bæinn borgaði hann aðrar krónur. Vígvélarnar munu aðallega hafa orðið að pönnukökupönnum, tekötlum og fleiri búsáhöldum. Veðrið setti svip sinn á hátíðahöldin en ekki á minninguna, eins og Ingólfur Margeirsson orðaði það svo fallega: Það ríkti sól og hlýja í hjarta sérhvers Íslendings á Þingvöllum 17. júní 1944 þegar frægasta rigning Íslandssögunnar dundi á höfði þeirra og herðum, lamdi regnhlífarnar og fossaði úr hattbörðum gestanna [ ] Gamalt fólk gekk um og bros lék um varir þess þrátt fyrir vosbúðina. Það hafði beðið eftir þessari stund alla sína ævi. 8 Daginn eftir var lýðveldishátíðahöldum haldið áfram í Reykjavík. Þúsundir manna fylltu göturnar í miðbænum til að hlýða á Svein forseta flytja ávarp af tröppum stjórnarráðsins. Honum var ákaft fagnað af stoltum Íslendingum og börnin veifuðu íslenska fánanum. Auk stjórnarráðsins fór hátíðardagskráin fram á íþróttavellinum á Melunum, í Hljómskálanum og á Hótel Borg og var útvarpað frá samkomunum um allt land. Í Hveradali í stað útlanda Auk þeirra gesta sem komu og fóru var oftast allmargt dvalargesta hjá okkur á öllum árstímum. Aðallega voru það Íslendingar, bæði einstaklingar og fjölskyldur sem voru langdvölum. Vegna styrjaldarinnar komst fólk ekki í skemmtiferðir til útlanda. Í stað þeirra leituðu margir tilbreytingar með því að dvelja hjá okkur, sagði Steingrímur Karlsson veitingamaður, þegar hann árið 1981 rifjaði upp árin sín í Hveradölum. 9 Skíðaskálinn í Hveradölum var byggður árið 1934 og var í eigu Skíðafélags Reykjavíkur allt til ársins 1971 þegar Reykjavíkurborg keypti hann. Steingrímur rak Skíðaskálann ásamt systur sinni, Ingibjörgu, sem hafði verið við nám í matreiðslu í Svíþjóð. Matreiðsla virðist hafa verið ættlæg, því Jóninna Sigurðardóttir var föðursystir þeirra. Systkinin lögðu sig fram um að veita hröktu fólki alla þá aðhlynningu sem þau gátu, en þrengslin voru mikil í skálanum. Steingrímur minntist þess að einu sinni hafi verið margt fólk í grennd við skíðaskálann, bæði skíða- og ferðafólk, þegar fyrirvaralaust skall á iðulaus stórhríð. Í það skiptið leituðu um 500 manns skjóls í skálanum og fengu að borða. Setuliðsmenn voru tíðir gestir í Skíðaskálanum. Öll samskipti við þá voru snurðulaus, sagði Steingrímur. Bretarnir voru illa búnir og virtust hafa svo lítil fjárráð að við gáfum þeim oft í svanginn. Hins vegar voru Ameríkanarnir vel klæddir og áttu nóga peninga. Í stríðslok fór Steingrímur til Bandaríkjanna þar sem hann dvaldi við nám og vinnu á hótelum, bæði í New York og í fjallahéruðum. Þau Ingibjörg ráku á næstu árum ýmsa veitingastaði en sneru alltaf aftur í Skíðaskálann. Jafnvel eftir að Ingibjörg dó, árið 1977, hélt Steingrímur þar áfram störfum. Ég hef eiginlega hvergi kunnað almennilega við mig í veitingarekstri nema í Skíðaskálanum, sagði hann. Þar hefur mér alltaf þótt gott að vera. Brúin fellur Ölfusárbrú þjónaði mikilvægu hlutverki á stríðsárunum og þessi 50 ára gamla brú hafði staðist marga raun. Majór í breska hernum lofaði hönnun hennar mjög í bæklingi sem 116 FERÐAÞJÓNUSTA

118 hann skrifaði. Hins vegar taldi hann að burðarþol brúarinnar hefði verið kannað á afar villimannlegan hátt þegar sextán hundruð manna voru látnar marsera yfir hana meðan spilað var undir á hljóðfæri. 10 Þetta var reyndar ekki alls kostar rétt hjá majórnum. Að vísu var einungis gangandi fólki leyft að fara yfir brúna í byrjun og þá bara nokkrum í einu. Svo mikil var varkárnin, þrátt fyrir sex tonna þungatakmörk. Brúin átti þó eftir að gefa sig, enda álagið mikið. Á stríðsárunum fóru um hana allir aðdrættir vegna smíði og reksturs flugbækistöðvarinnar í Kaldaðarnesi sem var ein stærsta bækistöð hersins í landinu, þ.á m. allt byggingarefni, eldsneyti á flugvélar og kol til kyndingar. Aðfaranótt 6. september 1944 losnaði annar aðalstrengur brúarinnar úr festingunni þegar mjólkurflutningabíl frá Kaupfélagi Árnesinga var ekið yfir brúna með annan vörubíl Annar mjólkurbíllinn sem hrapaði í Ölfusá 6. september Hinn flaut lengra niður ána. FERÐAÞJÓNUSTA 117

119 í togi. Samanlagður þungi bílanna var 11 tonn. Það reyndist of mikið. Brúin fór á hliðina og báðir bílarnir lentu í ánni. Mjólkurbíllinn steyptist á hvolf og ofan í djúpan ál. Hinn bíllinn kom niður á hjólin á grunnu vatni. Bílstjórarnir björguðust við illan leik. Gert var við brúna til bráðabirgða en meðan á því stóð var notast við ferju. Bílum þurfti hins vegar að aka 130 km krók upp að Brúarhlöðum til þess að komast til og frá Selfossi. Rúmu ári síðar var núverandi brú tekin í notkun. Tryggvaskáli var áningarstaðurinn við brúna. Hann hefur verið notaður undir margvíslega starfsemi. Í upphafi hernáms var hann nýttur sem herskáli. Brynjólfur Gíslason rak þar síðan gisti- og veitingasölu ásamt konu sinni, Kristínu Árnadóttur í 32 ár, frá Auk veitingasölu hefur þar verið símstöð, pósthús, barnaskóli og banki, svo nokkuð sé nefnt. Frægar voru auglýsingar veitingamanna þar á öldum ljósvakans þegar auglýstur var glænýr Ölfusárlax. Þegar þær fóru að heyrast vissu menn að sumarið var gengið í garð. Tryggvaskáli á hernámsárunum. Öngþveiti í gistihúsamálum Að stríðinu loknu tók við nýtt tímabil í ferðamálum. Um leið og sár hildarleiksins voru farin að gróa jukust ferðalög til landsins sem aldrei fyrr. Þjóðin var engan veginn undir það búin. Á stríðsárunum hafði gistirúmum í Reykjavík fækkað í takt við fækkun ferðamanna. Samtals voru aðeins 276 gistirúm á þeim stöðum sem störfuðu allt árið. Næstu árin fjölgaði ferðamönnum jafnt og þétt og árið 1949 voru þeir orðnir liðlega fimm þúsund talsins. Þó voru engin skemmtiferðaskip á ferðinni hingað á þeim árum. Mánudagsblaðið sparaði ekki stóru orðin um stöðu gistihúsamála. 118 FERÐAÞJÓNUSTA

120 Þróun gistihúsanna var síður en svo í samræmi við aukinn ferðamannastraum. Þvert á móti fækkaði gistirúmum í Reykjavík enn og árið 1951 töldust þau einungis vera 176. Sú tala var óbreytt fimm árum síðar þótt Reykvíkingum hefði fjölgað verulega frá því fyrir stríð, mikið átak verið gert í að kynna landið og ferðamennirnir orðnir hátt í 10 þúsund á ári. Það ríkti því hálfgert öngþveiti í bænum þegar hýsa þurfti erlenda gesti og ekki var gistihúsamálum betur komið í dreifbýlinu. Að vísu hafði gistirúmum ekki fækkað en fjölgunin var óveruleg. Árið 1951 voru á landinu öllu gistirými í heilsárshótelum, sumargististöðum og skólum liðlega 100 fleiri en þau voru fyrir stríð. Sykurmolafélagið SVG stofnað Í ferðaþjónustugeiranum var samt sitthvað að gerast. Hinn 6. september 1945 var efnt til stofnfundar samtaka veitingamanna um allt land. Þessi samtök hétu fyrst Samband veitinga- og gistihúsaeigenda en var síðar breytt í Samband veitinga- og gistihúsa. Friðsteinn Jónsson á Central var í sjö manna undirbúningsnefnd fyrir stofnun sambandsins og hafði hann orð fyrir hópnum. Tveir nýútskrifaðir lögfræðingar, Ragnar Þórðarson og Páll S. Pálsson, stýrðu síðan fundinum og skráðu fundargerð. Ragnar, sem þá rak Gildaskálann, hafði samið drög að lögum fyrir sambandið. Á stofnfundinum voru samankomnir 36 veitingamenn. Friðsteinn var kjörinn fyrsti formaður sambandsins og með honum í stjórn voru Pétur Daníelsson frá Hótel Borg, Elísabet Guðmundsdóttir veitingakona í Búðardal, Egill Benediktsson frá Oddfellow-húsinu í Reykjavík, Brynjólfur Gíslason frá Tryggvaskála, Snorri Arnfinnsson frá Hótel Blönduósi og Ragnar Guðlaugsson frá Hressingarskálanum. Það sem helst kallaði á samstarf fólks í veitingarekstri á þessum tíma var vöruskortur. Skömmtun var á nær öllum nauðsynjum. Í upphafi var félagið stundum kallað Sykurmolafélagið vegna þess að menn voru að lána molakör á milli veitingahúsa. Það var stórvandamál að ná í sykur með kaffinu. Hörgull var á nánast öllu sem til þurfti, hvort sem um var að ræða bollapör, kaffi eða sykur, sagði Erna Hauksdóttir, framkvæmdastjóri SVG og síðar SAF. 11 Skattlagning greinarinnar fannst mönnum líka óréttlát og var eitt helsta baráttumálið að fá hinn illræmda veitingaskatt felldan niður. Eins var svört atvinnustarfsemi veitingamönnum þyrnir í augum. Ferðaskrifstofa ríkisins endurreist Ferðaskrifstofa ríkisins hafði verið lögð niður við upphaf heimsstyrjaldarinnar en eftir að friður komst á var ákveðið að endurreisa hana. Hún hafði sem fyrr einkaleyfi á rekstri ferðaþjónustu fyrir erlenda ferðamenn og voru ekki allir sammála um að það væri skref í rétta átt. Forstjórinn, Þorleifur Þórðarson, mat stöðuna í ferðamálum svona árið 1946: Það er ekki nóg að landið sé fagurt og frítt og fullt af dásemdum. Það er aðeins eitt af fjórum FERÐAÞJÓNUSTA 119

121 Ferðaskrifstofa ríkisins hafði lengi aðsetur í þessu húsi við Kalkofnsveg. skilyrðum fyrir því að land geti orðið framtíðar ferðamannaland, en eðlilega frumskilyrðið. Hin þrjú eru: Góðar samgöngur, næg gistihús, og síðast en ekki sízt góðar móttökur. 12 Millilandaflug var rétt nýhafið þegar greinin var skrifuð og sá Þorleifur mikla möguleika skapast við það. Fram að stríði var aðeins hægt að komast sjóleiðina hingað til lands og jafnvel á þeirri leið var takmarkað framboð. Árið 1938 komu tæplega ferðamenn til Íslands, ýmist með áætlunarskipum eða þeim sextán skemmtiferðaskipum sem komu það árið. Auk þess að sjá um móttöku erlendra ferðamanna og landkynningu erlendis annaðist Ferðaskrifstofa ríkisins þjónustu við erlenda blaða- og kvikmyndatökumenn, fyrirlesara og aðra þá sem hingað komu í upplýsingaleit. Ferðaskrifstofan var eini aðilinn fyrir utan flugfélögin sem mátti gefa út farseðla fyrir Íslendinga á leið út í heim. Orlofsferðir Íslendinga innanlands voru líka á könnu Ferðaskrifstofu ríkisins. Orlofsferðir fyrir alla voru fyrirmælin og fyrsta mánuðinn efndi skrifstofan til meira en 30 slíkra ferða um landið. Undirtektirnar voru mjög góðar. Þetta voru til dæmis berjatínsluferðir. Fólki var þá ekið á staðinn, tjaldi komið upp með hitara og aðstöðu til að hella upp á könnuna fyrir ákafa berjatínslumenn. Sem fyrr átti skrifstofan að sjá um eftirlit með gisti- og greiðasölustöðum. Ekki var 120 FERÐAÞJÓNUSTA

122 ástandið alltaf gott á þeim bænum, að því er kemur fram í mati leiðarahöfundar Morgun blaðsins árið 1954: Fjöldi veitingastaða, stærri og smærri, hefur hafið starfsemi sína, sumir góðir, aðrir sæmilegir og nokkrir lélegir. Heildarmyndin af veitingahúsalífi bæjarins er engan veginn glæsileg. Þvert á móti bera ýmsir drættir þess vott vanþroska og menningarleysis. 13 Það var sem sé langt í land, en styrjaldarátökum var lokið og fólk gat um frjálst höfuð strokið. Gífurleg uppbygging hafði átt sér stað í landinu á stríðstímanum og fengu Íslendingar sum mannvirkin að gjöf þegar stíðinu lauk. Annað, s.s. braggar, bílar og ýmis búnaður, var selt heimamönnum og var sett á laggirnar sérstök nefnd um sölu eigna setuliðsins. Ekki var það allt jafn endingargott en nýttist Íslendingum til þess að taka stórt stökk fram á við, ekki síst í samgöngumálum. Vegir, brýr og flugvellir voru verðmæti sem ýttu undir ferðir Íslendinga um eigið land og til annarra landa. Nú gátu þeir farið að skoða sig um í heiminum. Framundan voru betri tímar. Fyrstu tveir forstjórar Ferðaskrifstofu ríkisins, Eggert P. Briem og Þorleifur Þórðarson. Myndin er tekin á 40 ára afmæli skrifstofunnar árið FERÐAÞJÓNUSTA 121

123 ÁÆTLUNARFLUG TIL ÚTLANDA Tæpu ári eftir að fyrsta millilandaflugið var flogið með Catalina-flugbátnum Pétri gamla til Largs Bay í Skotlandi í stríðslok, hefur Flugfélag Íslands hafið áætlunarflug til Prestwick í Skotlandi og Kaupannahafnar. Loftleiðir munu einnig hefja slíkt flug innan skamms. DO I HAVE TO GO? Á veglegri Íslandskynningu á glæsihóteli í Bandaríkjunum hreppti roskin kona Íslandsferð sem aðalvinning í happdrætti kvöldsins. Þegar hún fékk vinninginn afhentan stundi hún upp: Do I have to go? FLUGSTÖÐ SMÍÐUÐ ÚR FLUGVÉLARKASSA Loftleiðamenn sýndu mikla hugkvæmni og útsjónarsemi þegar þeir smíðuðu nýja flugstöð við Reykjavíkurflugvöll úr kassa utan af flugbáti. Þar á bæ voru menn ákveðnir í að láta ekki slíkt úrvalsefni fara forgörðum. FERÐASKRIFSTOFA RÍKISINS MISSIR EINKARÉTTINN Árið 1964 voru samþykkt fyrstu eiginlegu lögin um ferðaþjónustu á Íslandi. Með samþykkt laganna var numinn úr gildi sá einkaréttur sem Ferðaskrifstofa ríkisins hafði haft til móttöku erlendra ferðamanna á Íslandi. VERÐANDI GEIMFARAR SÆKJA ÍSLAND HEIM Geimferðastofnun Bandaríkjanna hyggur sem kunnugt er á tunglferð innan fárra ára. Tíu verðandi geimfarar sóttu Ísland heim til að æfa sig í hrjóstrugu landslagi, sem talið er svipa til þess sem þeir gætu 122 átt FERÐAÞJÓNUSTA í vændum á tunglinu. TOLLFRJÁLS VERSLUN Á KEFLAVÍKUR FLUGVELLI Árið 1958 voru sett lög á alþingi sem heimiluðu sölu áfengis, tóbaks og ýmiss konar varnings án tolla í flugstöðinni. Þjónustan verður þó einungis í boði fyrir þá sem eru á leið úr landi.

124 af himnum ofan Ferðaþjónustan á mikið undir góðum samgöngum og allt frá því að farþegaflug hófst fyrir alvöru á Íslandi á sjötta áratugnum hefur flugið verið undirstaða vaxtar í atvinnugreininni. Á sjötta og sjöunda áratugnum var lagður grunnur að leiðakerfi, með Ísland sem áningarstað og síðar skiptistöð í flugi milli heimsálfa, og átti það veigamikinn þátt í að koma landinu á kortið. Saga flugsins hér á landi einkennist þó af sviptingum og brösóttri byrjun. Stríð og flug Stríðið var áhrifavaldur í fluginu hér á landi sem annars staðar. Íslendingar höfðu eignast tvö flugfélög í stríðslok og að auki tvo stóra flugvelli, Reykjavíkurflugvöll og Keflavíkurflugvöll. Fyrstu tvær tilraunir íslenskra flugáhugamanna til að reka eigið flugfélag voru ekki langlífar og ekki horfði vel með þá þriðju árið 1940 þegar Erninum, einu flugvél Flugfélags Akureyrar, hvolfdi í Skerjafirði. Flugfélagið hafði verið stofnað fyrir norðan árið 1937 en eftir óhappið stefndi í gjaldþrot og var félagið þá flutt suður, hlutafé aukið og skipt um nafn. Þá varð til Flugfélag Íslands hið þriðja. Árið 1944 var flugfélagið Loftleiðir stofnað. Að því stóðu þrír ungir flugmenn sem voru nýkomnir úr námi vestanhafs og höfðu flutt með sér flugvél til landsins. Hún varð grunnurinn að starfsemi Loftleiða. Flugfélögin tvö öttu kappi í innanlandsflugi næstu árin; fluttu farþega, varning og búfénað milli landshluta og höfðu gott upp úr síldarleit. Flugferðir Íslendinga innanlands voru háðar ýmsum takmörkunum á stríðsárunum en menn nýttu tímann til að finna góða FERÐAÞJÓNUSTA 123

125 lendingarstaði, koma sér upp landvélum, ráða flugmenn, stækka og eflast. Á ýmsu gekk í rekstrinum, en flugið var mikilvægt skref í samgöngumálum og ekki síður spennandi veröld að hrærast í: Flugið var frumstætt en flott, sagði Páll Þorsteinsson aðalgjaldkeri Flugfélags Íslands um upphafsárin. Á fyrstu árunum gengu menn í öll þau störf sem þurfti að inna af hendi [...] skrifstofustörfin mín fólust ekki bara í því að hringja í farþega og boða í flug, heldur líka í því að taka veðrið, taka á móti farþegum, skrá þá og vigta og svo voru það auðvitað peningamálin [...] og oft var þröngt í búi hjá smáfuglunum. 1 Einangrunin rofin Margir lögðu leið sína út á Reykjavíkurflugvöll 15. júní 1947 til að fagna komu Heklu, fyrstu millilandaflugvélar Loftleiða. Líkt og í fyrri heimsstyrjöldinni varð mikil þróun í flugi í þeirri seinni. Sjóflugvélar viku fyrir landvélum, flugvöllum fjölgaði stórlega og hafin var framleiðsla á stærri og kraftmeiri vélum með aukið flugþol. Íslensku flugfélögin fóru ekki varhluta af þessari þróun og eignuðust með tímanum stærri og öflugri flugflota, flugvélar sem gátu flogið milli landa. Komið var að vatnaskilum. Fyrsta millilandaflugið var farið 11. júlí 1945 þegar Catalinu-flugbáti Flugfélags Íslands, Pétri gamla, var flogið til Largs Bay í Skotlandi. Farþegarnir voru fjórir, jafnmargir og voru í áhöfninni. Áætlunarflug Flugfélagsins til Prestwick og Kaupmannahafnar hófst svo í maí Loftleiðir fóru af stað skömmu síðar og samkeppni félaganna magnaðist. Næstu árin komu þau sér upp betri flota og áætlunarflug hófst til ýmissa Evrópulanda, svo sem Skotlands, Danmerkur, Noregs og Svíþjóðar. Með stækkandi flugvélum jókst flutningsgetan verulega. Loftleiðir festu kaup á fyrstu 124 FERÐAÞJÓNUSTA

126 DC-4 Skymasterflugvélinni árið 1947 en hún tók 46 farþega og þótti stór. Ógnarstór, að mati Alfreðs Elíassonar, forstjóra Loftleiða: Mér fannst þetta eins og stærsti danssalur og skildi eiginlega ekki hvernig menn færu að fljúga slíku ferlíki. 2 Það gerðu menn nú samt og flugvélin, sem fékk nafnið Hekla, var í förum milli Reykjavíkur og Norðurlandanna næstu árin. Óvægin samkeppni Áfram kepptust flugfélögin við að koma sér upp stærri flugflota og fjölga áfangastöðum. Samkeppni þeirra var æði hörð á köflum, ekki síst um fjármagn til flugvélakaupa. Á ýmsu gekk í rekstrinum. Sér í lagi reyndist innanlandsflugið félögunum þungur baggi. Reksturinn stóð ekki undir sér. Svo fór að ríkisstjórnin ákvað í byrjun sjötta áratugarins að skipta innanlandsleiðunum á milli félaganna til þess að þau gengju ekki af hvoru öðru dauðu. Það varð hins vegar til þess að Loftleiðir ákváðu árið 1952 að hætta þessu flugi og einbeita sér að farþegaflugi milli landa. Flugfélag Íslands tók þá alfarið við áætlunarflugi innanlands sem auk þess að vera nauðsynleg þjónusta við landsmenn varð mikilvægur hlekkur í vaxandi ferðaþjónustu innanlands. Flugfélagið kom því til dæmis til leiðar, ásamt Flugráði og bæjaryfirvöldum, að nýr flugvöllur var gerður á Akureyri árið Fram að því hafði verið notast við völl sem breska hernámsliðið gerði á Melgerðismelum. Þaðan var drjúgur akstur til bæjarins. Flugfélagið hóf áætlunarflug til London árið 1949 og gerðist skömmu síðar aðili að IATA, Alþjóðasambandi flugfélaga, sem á þessum tíma lagði línur í öryggismálum, samstarfi og verðlagningu fargjalda á ýmsum leiðum. Flest aðildarfélögin voru ríkisflugfélög og fylgdu þau þessum töxtum í hvívetna. Í loftferðarsamningum Íslands við önnur Evrópu ríki voru ákvæði um að fara skyldi eftir þeim. Loftleiðamenn tóku ákvörðun um að standa utan sambandsins og bjóða lág fargjöld. Engin IATA-ákvæði voru í samningi Íslands og Bandaríkjanna frá 1945 og nýttu Loftleiðamenn sér það í flugi vestur um haf, en urðu að hlíta fargjaldareglunum á Evrópuleiðum. Þessi lágu fargjöld yfir Norður- Atlantshafið urðu lykillinn að vexti félagsins. Flugvélar erlendra flugfélaga sáust á íslenskri grund af og til. Allt frá 1945 höfðu stöku flugvélar frá SAS haft hér viðkomu til að taka eldsneyti. Flugvélar Air France, BOAC og KLM millilentu hér líka stundum á leiðinni yfir Atlantshafið og gátu Íslendingar keypt sér far með sumum þessara véla. Árið 1947 hófst svo áætlunarflug American Overseas Airline, AOA, milli New York og borga í Norður-Evrópu með viðkomu á Íslandi. Flogið var hvora leið þrisvar í viku. Árið 1950 var AOA svo yfirtekið af Pan American Airways sem tók við keflinu og hélt áfram áætlunarflugi hingað. Ferðin til tunglsins Með fluginu sköpuðust ekki eingöngu skilyrði fyrir fjölgun erlendra ferðamanna heldur opnuðust einnig nýir ferðamöguleikar fyrir Íslendinga. Ferðir um háloftin urðu mörgum efni í litríkar frásagnir: Þá þótti svo mikið til þess koma að fara í flugvél milli landa, að hver ferðasagan af annarri birtist í blöðum eða var flutt í útvarpi um slíkar ferðir. Þótti þá sjálfsagt að lýsa öllu í minnstu smáatriðum líkt og við myndum gera nú, ef við tækjum okkur ferð á hendur til tunglsins, sagði Kristjana Milla Thorsteinsson, eiginkona Alfreðs Elíassonar um þessa tíma í sögu flugsins. 3 Umferð beint um Ísland Ameríkuflug Loftleiða hófst í lok ágúst 1948 og var flogið frá Íslandi um Gander eða Goose Bay í Kanada til New York. Ferðir voru stopular fyrstu árin ekki var flogið fyrr en FERÐAÞJÓNUSTA 125

127 Fyrsta áætlunarflug Íslendinga til New York 25. ágúst búið var að smala saman nægilega mörgum farþegum til að fylla vélina. Árið 1952 tóku Loftleiðir upp samstarf við norska flugfélagið Braathens sem reyndist félaginu afar hagkvæmt, ekki síst þegar kom að viðhaldi og eftirliti flugvélanna og fjölgun áfangastaða. Um miðjan sjötta áratuginn hófst markaðssókn félagsins í Bandaríkjunum fyrir alvöru. Stjórn Fyrsti flugþjónninn? Hinn kunni veitingamaður, hótelstjóri og svínabóndi Þorvaldur Guðmundsson, oftast kenndur við Síld og fisk, var líklega fyrsti íslenski flugþjónninn. Upp úr 1950 tók hann að sér að sjá um veitingar sem bornar voru fram í millilandaflugvélum Flugfélags Íslands og útbjó þær í eldhúsi Þjóðleikhúskjallarans sem hann rak á þeim tíma. Um þessar veitingar sá hann fram til ársins 1958 þegar Flugfélagið tók sjálft við þeim. Jafnframt kom hann að því að skipuleggja eldhúsaðstöðu um borð í Viscount-flugvélum félagsins. Hann lét líka breyta sætaskipan í hluta farþegarýmis einnar vélarinnar sumarið 1956 til þess að eitt hornið minnti á veitingastofu. Þetta var gert fyrir opinbera heimsókn Ólafs Thors forsætisráðherra og fylgdarliðs hans til Þýskalands. Í veitingahorninu var dúkað borð, blómum skreytt, og þar bar Þorvaldur sjálfur fram fjórréttaðan málsverð með víni. Um tíma gerðist hann flugþjónn til að bjarga málum í Grænlandsferðum Flugfélagsins. Þannig var að flugáhafnirnar fengu að gista á spítala í Thule en þegar þar voru engin rúm laus þurftu áhafnirnar að gista í hermannaskálum þar sem engar konur máttu dvelja. Þegar svo bar undir var sent skeyti: No females allowed og var þá hóað í Þorvald til að sinna störfum flugfreyjanna. Hann hafði gaman af því eins og flestu öðru sem hann tók sér fyrir hendur. 126 FERÐAÞJÓNUSTA

128 endum félagsins var orðið ljóst að helstu sóknarfærin væru vestanhafs og árið 1954 setti litla flugfélagið í norðri undir sig hausinn og hóf slag um farþega við risafyrirtæki á borð við TWA, Pan American, SAS og British Airways. Flest stóru félögin höfðu fest kaup á langfleygari flugvélakosti eftir stríð og gátu boðið ferðir yfir hafið án millilendinga. Loftleiðir buðu fólki hins vegar 20% lægri fargjöld og góða þjónustu sem vó á móti lengri ferðatíma. We are slower but we are lower varð slagorð Loftleiða. Farþegarnir létu sig því hafa það að bíða á Íslandi á meðan fyllt var á tanka vélarinnar fyrir flugið til Evrópu. Árangurinn kom fljótlega í ljós. Árið 1952 voru farþegar Loftleiða talsins en fjórum árum síðar hafði sú tala rokið í tæp 22 þúsund, þar af voru um 14 þúsund frá Bandaríkjunum. Stóru risarnir kveinkuðu sér undan samkeppninni við Loftleiðir og vildu koma böndum á starfsemi félagsins en niðurstaðan varð sú að Loftleiðir máttu áfram bjóða sín lágu fargjöld, svo fremi sem félagið notaðist við hægfara vélar. Átök Golíats við Davíð litla höfðu hins vegar ekki slæm áhrif á gengi Loftleiða, þvert á móti: Sú umræða sem varð víða um lönd um fargjaldastefnu Loftleiða vakti gríðarlega athygli svo og baráttan sem félagið átti í við flugrisana sem vörðu sína stefnu með kjafti og klóm og beittu hiklaust áhrifum sínum til þess að reyna að knésetja okkur, sagði Sigurður Helgason, fyrrverandi framkvæmdastjóri Loftleiða í Bandaríkjunum og síðar forstjóri Flugleiða. 4 Þessi átök urðu tvímælalaust til þess að styrkja stöðu Loftleiða, ekki síst í Bandaríkjunum þar sem verð- og samkeppnisvitund fólks var og er mjög sterk. Flugið ný atvinnugrein Flugið var ný vídd í íslensku þjóðlífi. Ekki bara sem samgöngumáti, heldur einnig sem atvinnugrein, því fólkinu í fluginu fjölgaði. Til flugfélaganna réðust æ fleiri flugmenn, flugvirkjar, siglingafræðingar og flugfreyjur. Árið 1946 var fyrsta flugfreyjan ráðin til starfa hjá Flugfélagi Íslands, Sigríður Gunnlaugsdóttir, og hálfu ári síðar sú næsta, Kristín Snæhólm. Starfið varð strax nokkuð vinsælt. Til dæmis sóttu 50 konur um einu stöðuna Flugvélakassi verður flugstöð Allt fram á sjöunda áratuginn lentu millilandaflugvélar íslensku flugfélaganna á Reykjavíkurflugvelli. Ameríkuvélar Loftleiða komu yfirleitt til landsins snemma morguns og meðan verið var að búa vélarnar undir næsta flug þurfti að koma farþegunum einhvers staðar fyrir. Aðstaða til að taka á móti stórum hópum farþega var ekki sérlega góð á flugvellinum. Á þessum árum var allt notað sem nýtilegt var og sýndu Loftleiðamenn mikla hugkvæmni í því. Fyrsti flugbátur félagsins hafði orðið fyrir skakkaföllum og var sendur utan til viðgerða. Hann kom sjóleiðis til baka í vönduðum trékassa. Loftleiðamenn gátu ekki hugsað sér að láta svona gott efni fara forgörðum og létu smíða afgreiðsluhús úr kassanum. Síðar var byggt við kassahúsið og var þessi bygging látin duga fyrir afgreiðslu farþega á flugvellinum fram að byggingu Hótels Loftleiða árið Flugvélakassinn þjónaði hlutverki sínu nokkuð vel, þótt þar væri óneitanlega oft þröng á þingi. Frumherjar í fluginu. Talið frá vinstri eru Jóhannes R. Snorrason, Kristín Snæhólm, Þorsteinn E. jónsson og Aðalbjörn Kristbjarnarson. FERÐAÞJÓNUSTA 127

129 Skál í flugstöð! Hinn 15. október 1958 var stór dagur fyrir ferðalanga á Keflavíkurflugvelli. Þá var lítil verslun opnuð í flugstöðinni fyrir farþega í framhaldsflugi. Þar var hægt að kaupa áfengi, tóbak og annan tollfrjálsan varning. Umferð um flugvöllinn hafði stóraukist árin á undan og flestir farþeganna voru á leið annað og biðu framhaldsflugs í gömlu flugstöðinni. Einkum voru þetta farþegar með flugvélum Pan American á leið yfir Norður-Atlantshaf. Pan Am hafði flogið til Íslands a.m.k. tvisvar í viku allt frá árinu Í ágústmánuði 1956 millilentu 465 farþegaflugvélar í Keflavík til að taka eldsneyti og voru stundum allt upp í tíu stórar vélar samtímis á flugvellinum. Aðstaða til að taka á móti slíkum fjölda var lítil og var mikið kvartað yfir lélegri veitingaþjónustu. Yfirvöldum þótti ótækt að láta tækifærið til að auka gjaldeyristekjur framhjá sér fara og voru því sett lög árið 1958 sem leyfðu sölu áfengis, tóbaks og ýmiss konar varnings án tolla í flugstöðinni. Það var þó ekki fyrr en árið 1970 sem opnuð var sams konar verslun fyrir komufarþega. Mörgum var það ógleymanlegt og framandi að koma í flughöfnina í fyrsta sinn. Það var sem allur heimurinn kæmi saman á litlum bletti: Kliður á alls kyns tungumálum, ljúfur ilmvatnskeimur í lofti, glæsilegt fólk í einkennisbúningum á sveimi og svo var skálað í bjór á næsta borði. sem auglýst var árið Loftleiðir réðu einnig til sín flugfreyjur og árið 1954 voru alls 15 freyjur starfandi hjá báðum félögunum og stofnuðu þær þá með sér félag. Þegar freyjunum fjölgaði hjá Loftleiðum voru fengnir fulltrúar frá American Airlines til þess að halda námskeið fyrir þær. Í mínum augum voru þær vel menntaðar og glæsilegar og veittu góða þjónustu, sagði Íslaug Aðalsteinsdóttir sem var deildarstjóri farskrárdeildar Loftleiða um árabil. 5 Mér finnst oft eins og þeirra þáttur hafi ekki verið nógu stór í umræðunni um flugmál hér á landi. [...] Auðvitað flugu margir með Loftleiðum vegna þess að fargjöld þeirra voru lág. En það var fleira sem kom til eins og til dæmis þjónustan og viðmótið sem farþegar nutu um borð í vélum félagsins. Hjarta Evrópu Áfangastöðum íslensku flugfélaganna fjölgaði á sjötta áratugnum en einna mikilvægastur þeirra var Lúxemborg. Þangað hófu Loftleiðir flug árið Þetta furstadæmi í hjarta Evrópu var ekki bundið af samningum IATA og þar var allri flugumferð fagnað. Árið 1961 var farið að fljúga vikulega þangað og upp frá því byggðist áætlunarkerfi Loftleiða á fluginu New York Ísland Lúxemborg. Furstadæmið var þó hálfgert sveitaþorp og sjaldnast 128 FERÐAÞJÓNUSTA

130 endanlegur áfangastaður þeirra sem tóku sér far yfir hafið með Loftleiðum. Félagið þurfti því að koma upp viðamiklu rútukerfi þar sem farþegunum var ekið frá Lúxemborg til ýmissa stórborga í Evrópu, s.s. Frankfurt, Stuttgart, Parísar og Amsterdam. Lengst fóru Loftleiðarúturnar til Vínar, um km leið. Eftir því sem íslensku flugfélögunum óx fiskur um hrygg, fjölgaði þeim sem vildu læra meira um Ísland og íslenska þjóð. Tölurnar tala sínu máli. Árið 1949 voru erlendir gestir sem hingað komu bæði með flugi og skipum um talsins. Rúmum tíu árum síðar voru þeir orðnir Vitund Evrópubúa um Ísland var að aukast, ekki síst frænda okkar á Norðurlöndum. Ýmislegt var gert til að fá þá til að kynnast Íslandi af eigin raun. Blaðamönnum var boðið til landsins og Íslandskynningar haldnar víða: Menn sáu í hillingum fyrir sér að ferðamennska gæti orðið alvöru atvinnugrein hér á landi, sagði Birgir Þorgilsson, síðar ferðamálastjóri en hann vann hjá Flugfélagi Íslands á Norðurlöndum og í Þýskalandi á sjötta og sjöunda áratugnum. 7 Byrjað var að beina sjónum til Norðurlandanna en svo færði fyrirtækið smátt og smátt út kvíarnar og leitaði víðar fanga. Í mars 1961 voru 40 blaðsíður í danska ferðamannablaðinu Fart og form helgaðar umfjöllun um Ísland og Íslendinga. Blaðamaðurinn sem skrifaði greinarnar, Anders Nyborg, hreifst mjög af landinu og tók í framhaldinu að sér að skrifa sérstakt 100 blaðsíðna kynningar- og auglýsingatímarit fyrir Flugfélag Íslands. Ritið kom fyrst út árið 1962 á þremur tungumálum, dönsku, ensku og þýsku, en var endurútgefið árlega í þúsund eintökum. Welcome to Iceland var ætlað millilandafarþegum félagsins en var einnig selt í bókabúðum og dreift á skrifstofur Flugfélagsins erlendis í landkynningarskyni. Þetta var fyrsta eiginlega flugtímaritið og reyndist mikilvægt markaðstæki. Hippie express Á hippatímanum gátu margir farþega Loftleiða verið býsna litríkir. Þá var oft mikið fjör um borð, segir Einar Gústavsson, sem starfaði hjá félaginu á þessum tíma. 8 Fólk drakk og reykti mikið, meðal annars vindla og allskyns pípur og jafnvel eitthvað annað. Í mörgum tilfellum var þetta þeirra fyrsta flugferð. Margt af þessu fólki varð síðar mikið áhrifafólk í Bandaríkjunum, t.d. borgarstjórar, fylkisstjórar, ráðherrar og jafnvel forseti. Sumar flugferðirnar voru eitt stórt partý frá flugtaki til lendingar. Stundum fór fjörið úr böndunum þegar farþegar tóku slagorð blómabarnanna um frjálsar ástir bókstaflega eða gítarspilið varð of hátt. Á áfangastað í Lúxemborg lögðu hipparnir stundum flugstöðina undir sig og slógu jafnvel upp tjaldbúðum á grasflötum í grenndinni og gekk flugstöðvarsvæðið um tíma undir nafninu Hótel gras. FERÐAÞJÓNUSTA 129

131 Kynnisferðir Loftleiðir sömdu við ferðaskrifstofuna Lönd og leiðir um þjónustu við farþegana sem höfðu hér viðdvöl og var þá gjarnan farið með þá í skoðunarferð um höfuðborgina og ýmsar aðrar stuttar ferðir. Þetta varð til þess að við fórum að vera með daglegar ferðir bæði um Reykjavík og nágrenni og til Gullfoss og Geysis, segir Steinn Lárusson sem starfaði fyrir Lönd og leiðir þegar Gullni hringurinn varð til. 9 Fyrst í sex til sjö mánuði á ári en síðar var svo komið að við héldum þessum ferðum úti allt árið. Þetta var stundum erfitt, ekki síst vegna þess að við vissum aldrei hve farþegarnir yrðu margir. Stundum var allt yfirfullt en í annan tíma voru sárafáir. Þegar Lönd og leiðir lögðu upp laupana árið 1967 fékk Sigurður Magnússon, blaðafulltrúi Loftleiða, fjóra aðila í ferðaþjónustunni til þess að sameinast um þessa þjónustu undir nýju nafni, Kynnisferðir. Það voru Ferðaskrifstofa ríkisins, Útsýn, Sunna og Ferðaskrifstofa Geirs Zoëga. Þeir voru tregir til þess enda menn sem höfðu borist á banaspjótum í viðskiptum og áttu oft í heiftúðugum illdeilum, sagði Kristján Jónsson sem var fenginn til að stýra nýja fyrirtækinu. 10 Allir skrifuðu þeir þó undir að lokum. Flugið sjálft var að festast í sessi. Þegar hillti undir lok sjötta áratugarins kusu æ fleiri háloftin en hafið til að komast milli landa. Árið 1957 var svo komið að flugfarþegar um Norður-Atlantshaf voru orðnir fleiri en þeir sem fóru sjóleiðina. Upp úr 1960 færðist millilandaflug í áföngum frá Reykjavík til Keflavíkurflugvallar. Sumar flugvélarnar voru svo stórar að ekki var hægt að hefja þær fullhlaðnar á loft frá Reykjavíkurflugvelli og varð stundum að millilenda í Keflavík. Bandaríkjamenn höfðu byggt þar flugstöð og færðist rekstur hennar yfir til Íslendinga eftir stríð. Um hana fóru allir farþegar í millilandaflugi eftir að það færðist frá Reykjavík. Ýmsum þótti þó skrýtið að þurfa að fá grænt ljós hjá vopnuðum vörðum í öryggishliði áður en hægt var að fara inn eða út af flugvallarsvæðinu, því völlurinn var á yfirráðasvæði Bandaríkjahers. Þetta fyrirkomulag hélst allt fram til ársins 1987 þegar Flugstöð Leifs Eiríkssonar var tekin í notkun. Þreföld umferð um Ísland Síðla árs 1963 slógu Loftleiðamenn enn í klárinn og kynntu svokallaða Stop-over áætlun sína sem Sigurður Magnússon blaðafulltrúi félagsins átti frumkvæði að. Þá var Hótel Saga komin í gagnið og fljótlega bættist Hótel Holt við. Þetta reyndist heillaráð. Við gerðum samning við þessi hótel um að taka á móti farþegum okkar og tókum síðan að auglýsa og kynna sérstök viðdvalartilboð þar sem við buðum farþegum okkar að stoppa a.m.k. sólarhring á Íslandi, ferðast um Reykjavík og fara í skoðunarferðir til áhugaverðra staða, sérstaklega á Suðurlandi, sagði Sigurður Helgason sem á þessum tíma var framkvæmdastjóri Loftleiða í Bandaríkjunum. 11 Höfuðstöðvar félagsins í New York höfðu verið færðar í Rockefeller Center árið 1961 og voru skrifstofurnar á sjöundu hæð en á jarðhæðinni var stór sölumiðstöð. Þegar mest var störfuðu þar um 250 manns. Sölufulltrúarnir heimsóttu upp undir 30 ferðaskrifstofur á viku til að kynna ferðir með flugfélaginu. Slagkraftur var settur í sölumálin og söluskrifstofur opnaðar hér og þar. Jafnframt var lögð áhersla á að kynna Ísland og sagði Sigurður að blaðamönnum og ritstjórum beggja vegna Atlantsála hafi í því skyni verið boðið til Íslands. Einar Gústavsson sem vann við farþegaafgreiðslu Loftleiða á þessum tíma sagði að þeim farþegum sem notfærðu sér viðdvalar-áætlun Loftleiða hefði fjölgað hratt næstu árin og flestir hefðu þeir orðið um 25% allra erlendra farþega sem komu til Íslands á þessum árum. Vegna ákvæðisins um að vera á hæggengari flugvélum ákváðu Loftleiðamenn árið 1964 að festa kaup á Canadian CL 44 skrúfuþotum með Rolls Royce hreyflum. Á stuttum tíma var félagið komið með fimm slíkar í gagnið en hver þeirra tók 160 farþega. Vélarnar voru síðan lengdar og tóku þá 189 farþega. Þessar skrúfuþotur þóttu svo stórar að flugmenn kölluðu þær oftast Monsa sem var stytting á orðinu monster, eða skrímsli. Í auglýsingum voru þær hins vegar 130 FERÐAÞJÓNUSTA

132 nefndar eftir hreyflunum, Rolls Royce 400. Um tíma voru þær stærstu flugförin í flugi yfir Atlantshafið. Það voru ekki síst blankir en ævintýragjarnir háskólastúdentar sem nýttu sér hin lágu fargjöld Loftleiða. Á blómatímanum, þegar andstaða við Víetnamstríðið var í algleymingi, var mjög algengt að frjálslega þenkjandi og mussuklæddir stúdentar fylltu Monsana. Þótt farþegarnir stöldruðu ekki lengi við, lærðu æ fleiri að þekkja nafn Íslands og sitthvað fleira um land og þjóð. Lágu fargjöldin voru prýðileg landkynning. Það er ekkert vafamál að ekkert hefur haft eins mikil og mótandi áhrif á ferðamannaiðnaðinn á Íslandi og rekstur og umsvif Loftleiða á árunum , sagði Sigurður Helgason. 12 Á margan hátt var þá lagður grunnur þessarar atvinnugreinar sem nú er orðin einn af stærri atvinnuvegum á Íslandi og skapar landinu mikilvægar tekjur. Fyrir daga Loftleiðaævintýrisins var ferðamannaþjónusta á Íslandi afskaplega frumstæð og tilviljunarkennd. Með athafnasemi sinni opnaði félagið nýjar víddir og ekki síst augu landsmanna fyrir því að á þessu sviði var um mikla möguleika að ræða. Fölir Frónbúar sólbrenna Hagur þjóðarinnar vænkaðist mjög á sjötta og sjöunda áratugnum og gat fólk þá leyft sér að ferðast meira. Eftir því sem flugfargjöld lækkuðu, áttu fleiri þess kost að fljúga út í heim og kynnast menningu annarra þjóða. Frá upphafi sjötta áratugarins hafði Ferðaskrifstofa ríkisins boðið Íslendingum ferðir til Norðurlanda, Skotlands, Englands og Spánar. Aðrar ferðaskrifstofur fóru svo að bjóða hagstæðar ferðir til Evrópu, svokallaðar IT ferðir, þar sem allt var innifalið; flug, hótel, samgöngur á landi og jafnvel matur. Þá var farið að fljúga með Íslendinga til sólríkra staða við Miðjarðarhafið og hófst þá nýr kafli í sögu þjóðar: Sólarlandaferðirnar. Fyrsta leiguflugið á vegum Útsýnar var sumarið 1958, en ferðaskrifstofuna hafði Ingólfur Guðbrandsson, menningar- og ferðamálafrömuður, stofnað þremur árum fyrr. Þá var flogið með 50 manns til Spánar og svo ferðast um landið í rútu og endað á sólarströnd á Mallorka í viku. Næstu þrjá áratugina ferðuðust tugþúsundir Íslendinga á vegum Útsýnar um víða veröld, einkum þó til Suður-Evrópu. Annar frumkvöðull sem mikið kvað að á þessum tíma var Guðni Þórðarson. Hann byrjaði að skipuleggja ferðir fyrir Íslendinga suður í höf árið 1958 en stofnaði svo eigin ferðaskrifstofu, Sunnu, sem ferjaði Íslendinga í þúsundatali á sólarstrendur allt fram til ársins Guðni á líka heiðurinn af langlífu ástar Glaðhlakkalegir ferðaskrifstofumenn. Guðni Þórðarson og Ingólfur Guðbrandsson ræðast við á Austurvelli árið FERÐAÞJÓNUSTA 131

133 sambandi Íslendinga við Kanaríeyjar. Í fyrstu voru aðstæður þar mun frumstæðari en nú. Á Gran Canaria gistu ferðamennirnir í höfuðborginni Las Palmas og var nánast eingöngu farið í skoðunarferðir á Ensku ströndina: Þangað var farið á morgnana í strand- og sólbaðsferðir og komið heim á kvöldin og þar var þá engin aðstaða fyrir ferðamenn, aðeins einn lítill veitingastaður, sagði Guðni í viðtali árið Guðni bryddaði upp á ýmsum nýjungum hjá Sunnu. Hann jók hróður Íslands sem ráðstefnulands, auk þess sem hann kom Íslendingum í siglingar með skemmtiferðaskipum og stofnaði ferðaklúbb fyrir ungt fólk, Klúbb 32. Farþegum Sunnu fjölgaði mjög á sjöunda áratugnum en samkeppni við íslensku flugfélögin fór vaxandi. Guðni brá þá á það ráð setja á laggirnar eigið flugfélag, Air Viking, sem hafði nokkrar vélar í förum, aðallega í sólarlandafluginu. Ég hafði snemma sett mér það takmark að gera sólarlandaferðir að almenningseign á Íslandi og flugreksturinn auðveldaði það verulega, sagði hann. 14 Keppikeflið var að fólk sem var á lægstu launatöxtunum þyrfti ekki að eyða nema sem svaraði einum mánaðarlaunum í þriggja vikna sólarlandaferð. Ferðaskrifstofa ríkisins hafði einkaleyfi á sölu minjagripa allt fram til Dollarar á svörtum Þar sem gjaldeyrisforði landsmanna var af skornum skammti um miðja síðustu öld, voru takmörk fyrir því hvað Íslendingar máttu taka með sér af erlendri mynt þegar þeir fóru utan. Innflutningsskrifstofan, sem sett var á laggirnar í kreppunni, sá um öll gjaldeyrisog innflutningsleyfi fram til Oft máttu ferðalangar híma langtímum saman utan við skrifstofuna við Skólavörðustíg á meðan beðið var eftir gjaldeyrisyfirfærslu. Landsbankinn og Útvegsbankinn tóku við hlutverki Innflutningsskrifstofunnar þegar hún var lögð niður og þegar Íslendingar fóru að sækja æ meira til útlanda á sjöunda áratugnum, voru reglur um ferðagjaldeyri rýmkaðar talsvert. Upphæðin sem hver og einn mátti fá í erlendri mynt var þó heldur lág og stundum í formi ferðaávísana. Margur reyndi því að verða sér úti um viðbótargjaldeyri á svörtum markaði og leitaði þá til þeirra sem líklegir voru til þess að eiga dollara, sterlingspund eða þýsk mörk, en það voru helst starfsmenn í gestamóttökum hótelanna, leigubílstjórar og starfsmenn herstöðvarinnar á Keflavíkurflugvelli. Gengi krónunnar í þeim viðskiptum hefur áreiðanlega verið talsvert lægra en á hinum opinbera markaði. Hlýjar minningar frá Íslandsferð Allt frá fyrra stríði og fram til 1960 höfðu þrengingar lengst af einkennt efnahag Íslendinga en á viðreisnarárunum hófst nýr kafli í hagsögunni. Reynt var að koma böndum á verðbólgu, draga úr viðskiptahindrunum og auka hagvöxt, en óstöðugleiki var enn ríkjandi, einkum í gengismálum. Ferðamönnum sem hingað tíndust fjölgaði smám saman. Árið 1960 komu um erlendir gestir til Íslands og voru þá tvöfalt fleiri en áratuginn á undan. Eitt og annað vildu þeir hafa með sér til staðfestingar 132 FERÐAÞJÓNUSTA

134 um Íslandsferðina og þá helst eitthvað sem minnti á andstæðurnar eld og ís. Ferðaskrifstofa ríkisins hafði einkaleyfi á sölu minjagripa á Íslandi allt fram undir 1960 og rak verslanir í Reykjavík og á Keflavíkurflugvelli. Búðirnar voru reyndar reknar í samvinnu við Heimilisiðnaðarfélag Íslands en það sá um framleiðslu á þjóðlegum munum sem seldust fyrir dágóðar summur. Á sjöunda áratugnum vildu fleiri komast í þessa tekjulind og hófu framleiðslu á ýmsum vörum sem flokkast gátu sem minjagripir. Að minnsta kosti tvær leirbrennslur sem starfræktar voru á þessum tíma, Funi og Glit, framleiddu keramikmuni sem minntu á íslenskt hraun og ferðamenn sóttust talsvert eftir. Vörur fyrir ferðamenn, ekki síst ullarvörur, voru seldar í miklu úrvali í ýmsum verslunum í miðbæ Reykjavíkur, t.d. Rammagerðinni, Thorvaldsens Bazar og Íslenskum heimilis iðnaði. Þangað var túristum beint til að kaupa lopapeysur, víkinga með gæruskegg og þjóðlega postulínsplatta. Árið 1961 er þó kvartað undan því í Tímanum að íslenskir minjagripir þyki bæði óvandaðir og óskemmtilegir eiginlega ómerkilegt drasl. Það standi þó allt til bóta því á markaðinn sé komin gestabók, innbundin í gæruskinn, látlaus og falleg. Gærubókin reyndist standa vel fyrir sínu, því hún var enn til sölu í minjagripaverslunum hálfri öld síðar. Hljómar kunnuglega? Í sjötta kafla frumvarps um nýja ferðamálalöggjöf árið 1963 er að finna þessa klausu: Ráðherra er heimilt að ákveða, að fenginni umsögn stjórnar ferðamálaráðs, að greiddur skuli aðgangseyrir að fjölsóttum ferðamannastöðum, sem eru í eign ríkisins, enda sé það fé, sem þannig safnast, að frádregnum innheimtukostnaði, eingöngu notað til fegrunar og snyrtingar viðkomandi staða og til þess að bæta aðstöðu til móttöku innlendra og erlendra ferðamanna, sem þangað koma. 15 Þotuöld Flugfélagið bætti flugvélakost sinn verulega árið 1957 þegar keyptar voru tvær Vicker s Viscount skrúfuþotur. Þetta voru fyrstu vélarnar með jafnþrýstibúnaði og gátu þannig flogið í meiri hæð og minni óróa. Það kunnu flugfarþegar að meta og stórjókst farþegafjöldi félagins í kjölfarið. Loftleiðir flikkuðu sömuleiðis upp á sinn flota með kaupum á DC-6 flugvélum tveimur árum síðar. Loftleiðamenn höfðu raunar verið svo stórtækir í flugvélakaupum að á einu ári slöguðu þær fjárfestingar hátt upp í fjárlög íslenska ríkisins. Hins vegar var engin þota í þeirra þjónustu enda mátti félagið ekki hafa svo hraðskreið himinfley í Ameríkufluginu samkvæmt áðurnefndum samningum. Gullfaxi, fyrsta þota Íslendinga, við komuna til landsins 24. júní FERÐAÞJÓNUSTA 133

135 Barnapössun og baráttusamtök Ekki verður annað sagt en að litrófið í flóru íslenskrar ferðaþjónustu hafi orðið fjölbreyttara á sjöunda áratugnum. Skyndilega var allt mögulegt í boði: Aðalvinningar í happdrættum voru hnattferðir með skemmtiferðaskipum, Sunna fór með landann um Rínarhéruð á sumrin, sumir kusu að sigla með Gullfossi til Miðjarðarhafsins og Ferðaskrifstofan Lönd og leiðir útvegaði barnapössun heima á Íslandi á meðan foreldrarnir skryppu í þriggja vikna ferð til Evrópu! Sú ferðaskrifstofa einskorðaði sig reyndar ekki við Evrópuferðir sumarið 1964 heldur bauð einnig upp á ferð alla leið til Afríku. Á vegum Ferðafélags Íslands var þrammað um hálendið og Kjartan Helgason rak ferðaskrifstofuna Landsýn, sem hann hafði þá nýlega keypt af Fylkingunni, baráttusamtökum sósíalista. Á hennar vegum var aðallega farið til Austur-Evrópu. Ferðaskrifstofan Orlof hafði í nokkur ár sent hópa til Ítalíu og á rústum hennar byggði Páll Arason upp eigin ferðaskrifstofu á sjötta áratugnum sem skipulagði ferðir fyrir Íslendinga bæði innanlands og utan. Árið 1970 stofnuðu svo Eimskip og Flugfélag Íslands ferðaskrifstofuna Úrval sem m.a. bauð upp á stuttar borgarferðir og sólarferð til Ibiza. Flugfélagið mátti á hinn bóginn nota þotur á sínum leiðum. Það var stjórnendum félagsins mikið kappsmál að eignast slíkan grip og varð draumurinn að veruleika í júní 1967 þegar fyrsta þota Íslendinga lenti á Reykjavíkurflugvelli. Hún var af gerðinni Boeing og hlaut nafnið Gullfaxi. Með þotunni stórjókst farþegafjöldi í millilandaflugi Flugfélagsins sem einbeitti sér að flugi til Bretlands og Norðurlandanna. Þotan rúmaði mikla frakt sem var forsenda þess að hægt væri að halda uppi þeirri ferðatíðni milli landa sem boðið var upp á. Leiguflug var líka mikilvægur þáttur í rekstrinum en það fólst einkum í því að koma Íslendingum í sólbað suður til Miðjarðarhafsins. Bæði flugfélögin höfðu flogið til Hamborgar á sjötta áratugnum en Loftleiðir hættu flugi til Þýskalands árið Um leið og Flugfélagið var komið með þotu í sína þjónustu var sótt um leyfi til að fljúga til Frankfurt. Ekki fékkst það samþykkt og er talið að Þjóðverjar hafi óttast leynilegt samstarf milli íslensku flugfélaganna og að Loftleiðir væru með þessum hætti að lauma þotum inn á Norður-Atlantshafsflugið. Loftleiðir fengu ekki að nota þotur í Ameríkuflugi sínu fyrr en árið Félagið hafði þá keypt samkeppnisaðilann Air Bahamas sem átti nokkrar þotur í rekstri. Hótuðu Loftleiðamenn að færa alla starfsemi sína til Bahamaeyja ef félagið fengi ekki að nota þotur á sínum leiðum. Það dugði og leyfið fékkst. Eftir það jókst farþegafjöldinn talsvert. Matur, menning og Kanadagar Með auknum ferðalögum um heiminn kynntust Íslendingar annars konar menningu, ekki síst í matargerð og veitingarekstri. Í þeim efnum varð mikil bylting upp úr miðri síðustu öld og var úrvalið af matsölustöðum og skemmtistöðum í Reykjavík orðið allgott þegar leið á sjöunda áratuginn. Ýmsar gómsætar nýjungar voru í boði sem Íslendingar tóku fagnandi: Körfukjúklingur og þorramatur í Naustinu, smurbrauð frá Brauðbæ við Óðinstorg, grilleraður kjúklingur á Aski og Sælkeranum á hagstæðu verði og jafnvel franskar með íslensk-ættaðri og majónesbættri kokteilsósu. Svo ljúflega runnu þessi nýju réttir ofan í bæjarbúa að strax fyrstu mánuðina seldu veitingamennirnir á Sælkeranum, bræðurnir Haukur og Jón Hjaltasynir, kjúklingamáltíðir á dag. 16 Skemmtanalífið í höfuðborginni var býsna fjörugt. Hótel Borg hafði haft fast vínveitingaleyfi frá árinu 1935, en fleiri höfðu fengið vínveitingaleyfi til skamms tíma. Um helgar, einkum á vetrum, safnaðist fólk saman í stórum hópum til að fá sér neðan í því og bregða sér á dansgólfið. Vinsælir staðir voru t.d. Leikhúskjallarinn, Lídó, Sjálfstæðishúsið, Þórscafé, Tjarnar kaffi, Vetrargarðurinn í Tívolí, Breiðfirðingabúð og Klúbburinn sem opnaður var við Borgartún árið Borgin var þó einna vinsælust. Erlendum ferðamönnum sem hér dvöldu fannst sumum nóg um drykkjuskapinn, enda keyrði hann stundum úr hófi fram um helgar. Til þess að 134 FERÐAÞJÓNUSTA

136 koma böndum á ástandið svipti Bjarni Benediktsson, þáverandi dómsmálaráðherra, Hótel Borg vínveitinga leyfinu um tíma árið Skammtímaleyfin voru líka afturkölluð en rýmkun á áfengislöggjöfinni var samþykkt tveimur árum síðar. Ferðamenn áttuðu sig kannski ekki alltaf á sérkennilegum reglum sem giltu hér. Til dæmis var bannað að dansa fyrr en eftir kl. 22 og þá aðeins í eina og hálfa klukkustund. Bannið var sett á til að sporna við samneyti íslenskra ungmeyja og bandarískra hermanna sem fóru að sjást aftur á götum borgarinnar eftir samþykkt varnarsamningsins árið Þeir stunduðu skemmtanalífið stíft en urðu að vera komnir til síns heima kl 22. Eini dagurinn sem þeir máttu vera á stjái til miðnættis var miðvikudagur. Þá daga var skellt á banni við vínveitingum. Miðvikudagar urðu þurrir dagar og voru við lýði fram á níunda áratuginn. Þetta gerði veitingamönnum erfitt fyrir, enda aðsóknin svo dræm fram eftir vikunni að flestir staðirnir voru lokaðir frá sunnudagskvöldi og fram á fimmtudag. Árið 1960 var reglunum breytt. Fimm árum síðar voru ellefu almenn vínveitingahús starfandi í Reykjavík og gátu þau tekið á móti allt að gestum. Surtsey rís úr hafi. Árla morguns hinn 14. nóvember 1963 sáu skipverjar á fiskibátnum Ísleifi II hvar gosmökkur braust upp úr sjónum suður af Vestmannaeyjum og reis hátt til himins. Neðansjávareldgosið magnaðist hratt og daginn eftir hafði myndast eyja sem stækkaði dag frá degi. Gosið stóð fram í júní 1967 eða í þrjú og hálft ár. Flatarmál eyjarinnar var þá orðið 2,7 km² en hefur síðan minnkað um nær helming vegna ágangs sjávar. Eldgosið vakti mikla athygli og fóru margir ferðamenn í útsýnisflug yfir eyjuna árin á eftir. Allir sem vettlingi gátu valdið vildu sjá þann einstæða viðburð, segir Steinn Lárusson sem starfaði þá hjá ferðaskrifstofunni Lönd og leiðir. 17 Það varð hálfgerð Klondike-stemning í ferðabransanum [...] og við leigðum allar flugvélar sem hægt var að fá til útsýnisflugsins. Flogið innanlands Flugfélag Íslands endurnýjaði flugvélakost sinn fyrir innanlandsflugið árið 1965 með kaupum á flugvélum sem gátu tekið þrefalt fleiri farþega en vélarnar sem áður voru notaðar. Flogið var til allra helstu kaupstaða innanlands og jókst heildarfjöldi farþega innanlands jafnt og þétt, fór úr 69 þúsund árið 1964 í tæplega 118 þúsund árið FERÐAÞJÓNUSTA 135

137 Lukkupottur eða hvað? Eitt sinn var haldin vegleg Íslandskynning á glæsihóteli í Bandríkjunum með allskyns uppákomum. Hápunktur kvöldsins var útdráttur í happdrætti þar sem aðalvinningurinn var fimm daga ævintýraferð til Íslands. Mikil spenna ríkti í salnum þegar kom að honum. Vinningshafinn reyndist vera öldruð kona með bláleitt hár. Henni var hjálpað upp á svið þar sem Einar Gústavsson færði henni glaðbeittur vinninginn við áköf fagnaðarlæti viðstaddra. Sú gamla þreif þá í jakkaboðunginn hans og hvíslaði í hljóðnemann: Do I have to go? 18 Þótt Loftleiðir hefðu hætt innanlandsflugi 1952 var Flugfélagið ekki einrátt á innanlandsmarkaði. Lítil flugfélög voru stofnuð um styttri leiðir innan landshluta, útsýnisflug eða leiguflug til Grænlands. Þeirra á meðal voru Norðurflug, sem stofnað var 1959 en nefndist Flugfélag Norðurlands frá árinu 1975, flugfélagið Vængir, sem starfaði frá , og flugfélagið Ernir á Ísafirði sem stofnað var árið Einkarétturinn afnuminn Árið 1964 tóku gildi fyrstu eiginlegu lögin um ferðaþjónustu á Íslandi. Þar með var einkaréttur Ferðaskrifstofu ríkisins til móttöku erlendra ferðamanna afnuminn. Það var að mati Ingólfs Jónssonar þáverandi samgönguráðherra löngu tímabært. Hann taldi að einkarétturinn væri hindrun fyrir eðlilega samkeppni og leiddi til lakari þjónustu við ferðamenn. Raunar hafði ekki verið tekið sérlega strangt á einkaréttinum árin á undan og fjöldi ferðaskrifstofa hafði teygt starfsemi sína inn á svið Ferðaskrifstofu ríkisins. Ferðaskrifstofurnar Saga, Útsýn, Sunna, Lönd og leiðir, Orlof og Landsýn störfuðu allar á þessum tíma auk Ferðaskrifstofu Zoëga, sem sá um móttöku ferðamanna á vegum ferðaskrifstofunnar Thomas Cook. Flugfélögin auglýstu grimmt ferðir fyrir Íslendinga hingað og þangað og árið 1964 buðu Loftleiðir upp á fyrstu raðgreiðslurnar. Menn gátu þá fengið farseðil út í heim en greitt hann á þremur til tólf mánuðum. Flugfélagið bauð ferðir til Brighton á Ferðaskrifstofa ríkisins hafði um árabil aðsetur í þessu fallega húsi við Lækjargötu. 136 FERÐAÞJÓNUSTA

138 Englandi og Pan American flaug til landsins að minnsta kosti tvisvar í viku, eins og það hafði gert frá árinu Geir Zoëga átti von á fleiri ferðamönnum á vegum Cook s sumarið 1965 en hann hafði nokkru sinni fyrr tekið á móti, enda var Ísland auglýst mikið erlendis á þessum tíma. Starfsemi Ferðaskrifstofu ríkisins var nú orðin takmarkaðri. Skrifstofan hafði átt aðild að rekstri upplýsingaskrifstofu í London með Flugfélagi Íslands og Eimskipafélaginu á sjötta áratugnum og um tíma haft samstarf við Loftleiðir um upplýsingastofu í New York. Þessu samstarfi við flugfélögin var hætt vegna fjárskorts. Hins vegar tók skrifstofan þátt í rekstri tveggja upplýsingaskrifstofa með öðrum Norðurlöndum í Frankfurt og Zürich. Nýju lögin gerðu ráð fyrir því að sett yrði á laggirnar ferðamálaráð, níu manna ólaunaður starfshópur sem yrði Alþingi og ríkisstjórn ráðgefandi í öllu er lyti að ferðamálum. Ráðið var skipað í júlí 1964 og áttu ýmis fyrirtæki og hagsmunasamtök sem að ferðamálum störfuðu aðild að því. Fyrsti formaður ferðamálaráðs var Ludvig Hjálmtýsson sem síðar sama ár var ráðinn framkvæmdastjóri þess. Einnig var settur á laggirnar ferðamálasjóður sem átti að stuðla að byggingu gisti- og veitingahúsa. Í maí árið 1965 var efnt til fyrstu ferðamálaráðstefnu sem haldin hafði verið á Íslandi og fór hún fram í Valhöll á Þingvöllum. Almennt voru menn sammála um að vel hefði tekist til með ýmis kynningarmál en hins vegar væri enn talsverður sofandaháttur varðandi ferðaþjónustuna sem atvinnugrein. Ferðamálasjóðurinn hefði komið að gagni varðandi úrbætur á gistihúsum í Reykjavík. Enn vantaði þó fleiri hótel, bæði í höfuðstaðnum og úti á landsbyggðinni. Önnur aðkallandi verkefni voru meðal annars að bæta vegakerfið og rykbinda vegi milli helstu áfangastaða. Auk þess var talið mikilvægt að dreifa ferðamannastrauminum yfir lengra tímabil og vera á varðbergi gagnvart óhóflegri verðlagningu fyrir þjónustuna. Talið var koma til greina að rukka ferðamenn sérstaklega fyrir heimsóknir á vinsælustu staðina. Baltikaferðin óborganlega Kjartan Helgason hjá ferðaskrifstofunni Landsýn skipulagði einstaka ferð fyrir Íslendinga með rússnesku skemmtiferðaskipi árið Mesta ævintýrið á ferli mínum er vafalaust þessi ferð með Baltiku, sagði hann síðar. 19 Karlakór Reykjavíkur var á leið utan í söngferðalag og skaut þá upp þeirri hugmynd að skemmtilegt væri að sigla milli tónleikastaða. Þá væri upplagt að bjóða fleirum en bössum og tenórum að komast í skemmtisiglingu og auðvelt hlyti að verða að fylla skipið af forvitnum Íslendingum. Um 430 manns skráðu sig í ferðina sem varð öllum ógleymanleg. Þetta var fimm vikna ferð þar sem siglt var til Norður-Afríku og fyrir botn Miðjarðarhafsins með viðkomu í fjölmörgum sögufrægum borgum. Meðal farþega voru Þórbergur Þórðarson og Margrét kona hans. Lýsti hann síðar ferðinni á skemmtilegan hátt í viðtali við Matthías Johannesen. Þau hjón höfðu bókað sig þegar í raun var orðið uppselt í ferðina og lentu því hvort í sínum fjögurra manna klefanum og voru ekki par ánægð með það. En svo lagaðist allt, maturinn var góður og stemningin fín. Mikil kaupgleði kom þó landanum í koll. Margir farþeganna höfðu fallið fyrir skrautlegum sessum á útimarkaði í Kaíró. Pullurnar reyndust vera fullar af pöddum sem brátt tóku á rás um káetur og þilför. Sessunum var safnað saman á dekkinu til að reyna að losna við óværuna en var að lokum hent fyrir borð. Þá var um tíma kvartað undan hrikalega vondri lykt um borð en í ljós kom að hún stafaði frá blessuðum hákarl inum sem hinir íslensku söngbræður höfðu haft með sér í ferðina. Kæstur hákarl er óheppilegur ferðafélagi í miklum hita. Rússneska farþegaskipið Baltika í Reykjavíkurhöfn. FERÐAÞJÓNUSTA 137

139 Öflugt markaðsstarf Almennt var lítið fjallað um Ísland í fjölmiðlum erlendis um miðja síðustu öld. Þó var ýmislegt gert til að vekja athygli á landinu. Ferðaskrifstofa ríkisins gaf út kynningarbæklinga á nokkrum tungumálum sem dreift var í tugþúsundavís til ferðaskrifstofa, sendiráða og einstaklinga víða um heim. Skrifstofan hafði sömuleiðis hönd í bagga með útgáfu ferðabóka og kynningarefnis um landið, íslenska hestinn og íslenskan heimilisiðnað, svo eitthvað sé nefnt. Ragna Samúelsson vann í áratugi á Ferðaskrifstofu ríkisins og hún lýsti því í viðtali árið 2006 hvernig allt var þyngra í vöfum við útgáfuna á árum áður. Eitt og annað gat tafið útkomu sumarbæklingsins, eins og gerðist árið 1947: Allt var handsett með blýi og breytingar viðameiri og flóknari en í dag. Ég man til dæmis að það var heilmikið mál að við þurftum að skipta um mynd á forsíðu þessa bæklings. Geysir var á forsíðunni en svo tók Hekla upp á því að gjósa og þá var ákveðið að skipta um mynd. 20 Ísland var ekki þróað ferðamannaland. Menn þurftu að hafa svolítið fyrir því að komast hingað og ferðir um landið voru örðugar meðan vegakerfið var enn frumstætt og gistimöguleikar takmarkaðir. Flugferðir frá Evrópu til Íslands voru fram á sjöunda áratuginn háðar tengiflugi um London og Kaupmannahöfn. Náttúrufegurð Íslands, jöklar, eldfjöll og gjósandi hverir voru kjarninn í landkynningunni. Reynt var að höfða til ferðamanna sem vildu sjá og upplifa framandi náttúru. Ferðaskrifstofa ríkisins efndi nokkrum sinnum til hugmyndasamkeppni um efni sem nýst gæti við kynningarstarf erlendis. Á sjöunda áratugnum átti skrifstofan heilt safn af kvikmyndum sem hún hafði látið gera um landið og voru þær sýndar um allan heim. Viðamest þeirra var 30 mínútna löng kvikmynd, Jewel of the North, sem gerð var árið Hún var með ensku tali og voru til 50 eintök af henni. Árið 1963 hófst útgáfa á Iceland Review, tímariti á ensku, undir ritstjórn Haraldar J. Hamar og Heimis Hannessonar. Ritið veitti innsýn í íslenskt þjóðlíf, atvinnuvegi og menningu og var gefið út ársfjórðungslega. Auk þess að vera til sölu í bókaverslunum og í áskrift, var því dreift á vegum utanríkisráðuneytisins, flugfélaganna og útflutnings fyrirtækja til viðskiptavina erlendis. Iceland Review hefur allar götur síðar gegnt mikil vægu hlutverki í Íslandskynningum. Markaðir taka við sér Þýskalandsmarkaðurinn hefur alltaf verið mjög mikilvægur og hafa Þjóðverjar um langt árabil verið einna fjölmennastir í hópi ferðamanna hingað til lands. Lengi vel kom meirihluti þeirra með skipum. Árið 1950 komu nákvæmlega 200 Þjóðverjar til Íslands, þar af 71 með flugvélum, sagði Davíð Vilhelmsson, en hann stýrði um áratugaskeið markaðsmálum fyrir Loftleiðir og síðar Flugleiðir í Evrópu. 21 Sú tala átti sannarlega eftir að hækka á næstu árum. Í norðurhluta Þýskalands er almennt meiri áhugi á Norðurlöndunum. Aldagömul menningar- og verslunartengsl alveg frá dögum Hansakaupmanna höfðu líka sitt að segja. 138 FERÐAÞJÓNUSTA

140 Vinsælu gluggarnir Auglýsingar í blöðum erlendis voru dýrar og þess vegna leituðu ferðaskrifstofur og flugfélög annarra leiða til að auglýsa ferðir sínar: Flestar ferðaskrifstofur þá voru miðsvæðis [í stórborgum] og á jarðhæð, sagði Loftleiðamaðurinn Davíð Vilhelmsson. 22 Litið var á útstillingarglugga sem sterkt sölutæki til að laða fólk til að koma inn og afla sér upplýsinga. Eingöngu aðilar sem voru með vel seljanleg flug og ferðir fengu afnot að slíkum gluggum. Flugfélag Íslands var líka með gluggaútstillingar á nokkrum stöðum en fyrsta tilraunin til að nýta þann vettvang gafst þó ekki vel: Við reyndum að kynna Ísland með gluggaútstillingum hjá þýskum ferðaskrifstofum sem því miður varð algjört flop fyrsta árið, sagði Dieter Wendler. 23 Útstillingarnar sem voru hannaðar fyrir tilstilli auglýsingamanns FÍ í Kaupmannahöfn voru ljótar. Ísland var enn of lítið þekkt og útstillingarnar voru þess vegna oft látnar víkja fyrir þekktari ferðamannalöndum [ ] ef við fylgdumst ekki sífellt með þeim gat verið að þær lentu bara í ruslakompu skrifstofanna. Bækur Jóns Sveinssonar (Nonna) sem lengst af var prestur í Köln, voru mikið lesnar af kaþólsku æskunni. Hin rómantíska ímynd Nonnabókanna var engan veginn raunhæf á sjöunda áratugnum en var þó jákvæð, sagði Davíð. Ragna Samúelsson sagði að það hafi fljótt sýnt sig að í Þýskalandi hafi verið markaður fyrir Íslandsferðir. Hingað komu bæði rithöfundar, blaðamenn, kvikmyndatökumenn og ljósmyndarar frá Þýskalandi fyrir tilstilli skrifstofunnar [Ferðaskrifstofu ríkisins] sem greiddi götu þeirra hér, enda um góða landkyningu að ræða, sagði hún. 24 Þegar Ferðaskrifstofa ríkisins var endurreist fékk hún aðild að ETC, samtökum opinberra ferðaþjónustuaðila í Evrópu. Hún naut góðs af því samstarfi. Þar fékk Ísland ágæta kynningu en þurfti lítið að borga fyrir hana. Allt stefndi þetta í rétta átt en kynningarstarfið hvíldi þó í fyrstu mjög á herðum sölufulltrúa flugfélaganna: Ég hélt fyrirlestra og var með myndakvöld fyrir lýðháskóla, Íslandsvinafélög og ferðaskrifstofur til að hjálpa þeim að búa hópa undir Íslandsferðir - um allt Þýskaland, í Austurríki og í Prag, sagði Dieter Wendler, sem vann að markaðsstarfi fyrir Flugfélag Íslands í Þýskalandi um árabil og varð síðar starfsmaður Ferðamálaráðs. 25 Kynningarefnið var ekki beysið í fyrstu:...helst lager af gömlum bæklingum frá Ferðaskrifstofu ríkisins og einnig fengum við svokallaða svæðisbæklinga Flugfélagsins. Þeir voru aðallega á ensku, en í þá daga töluðu Þjóðverjar almennt litla ensku. Fjárskortur olli því að ekki var hægt að gefa þá út á þýsku. Fleiri þjóðir bættust í hóp Íslandsvina eftir því sem árin liðu. Flugfélögin opnuðu söluskrifstofur í lykilborgum í Evrópu, svo sem Kaupmannahöfn, Hamborg, London, Frankfurt og París og áttu stundum samstarf við Ferðaskrifstofu ríkisins um rekstur þeirra. Í öðrum borgum voru starfandi umboðsmenn flugfélaganna og gegndu þeir líka mikilvægu hlutverki. Íslandsferðir voru boðnar í Basel, Brussel, Amsterdam, Mílanó, Vín og FERÐAÞJÓNUSTA 139

141 Góð ráð Vigdísar fyrir leiðsögumenn: Vertu heilsteypt/ur. Aldrei fara af stað nema vera vel undirbúin/-n. Hógværð er góður kostur. Það er auðvelt að monta sig af landinu því að það er svo flott. Allar ferðir eru eins og að fara í próf upp á nýtt og engin ferð er eins einfaldlega vegna þess að fólkið er aldrei eins. Leiðsögumaðurinn andspænis landinu bergmálar það. 26 Vigdís Finnbogadóttir. víðar jafnvel í Beirút í Líbanon sem stundum var kölluð París Mið-Austurlanda. Þar starfræktu Loftleiðir litla söluskrifstofu í nokkur ár. Árið 1964 komu erlendir ferðamenn til Íslands, tvöfalt fleiri en fjórum árum áður. Margir túristanna kvörtuðu undan dýrtíð sem hér var landlæg og ekki bætti úr skák 25% þjónustugjald og skattur sem lagður var á hótelgistingu og mat. Leigubílstjórar lágu undir ámæli fyrir að hafa ekki gjaldmælana uppfærða en formaður félags þeirra sagði að hækkanir væru svo örar og lagfæringar á mælunum svo kostnaðarsamar að ógerlegt væri að breyta þeim í takt við hækkanir. Segðu þeim eitthvað Leiðsögumönnum fjölgaði heldur betur á sjöunda áratugnum eftir að Ferðaskrifstofa ríkisins fór að bjóða upp á námskeið fyrir fararstjóra. Þau voru haldin í húsakynnum Menntaskólans í Reykjavík og síðar í Árnastofnun. Námskeiðin voru tvö kvöld í viku í sex vikur. Fram að þessu hafði engin formleg fræðsla verið í greininni. Fyrstur til að hafa leiðsögn að atvinnu allt árið var Kristján Arngrímsson. Hann hóf starfsferil sinn um svipað leyti og gos hófst í Heklu árið Páll Arason var með ferðir austur að gosstöðvunum og vantaði einhvern enskumælandi til að sinna leiðsögninni. Bað hann Kristján um að taka það að sér. Pilturinn var þá átján ára og bjó einungis að þeirri ensku sem hann lærði í skóla. Reyndar kunni hann líka nokkra enska dægurlagatexta. Kristján spurði Pál hvað hann ætti að segja útlendingunum: Segðu þeim eitthvað, svaraði þá Páll og þannig fór pilturinn af stað í sína fyrstu ferð. 27 Líklega hefur ráðið dugað vel því ferðirnar áttu heldur betur eftir að verða fleiri. Kristján starfaði sem leiðsögumaður í rúmlega hálfa öld. Meðal kennara á fyrstu leiðsögumannanámskeiðunum var Vigdís Finnbogadóttir, síðar forseti Íslands. Hún var upphaflega fengin til að fylgja ferða mönnum af frönsku skemmtiferðaskipi árið 1952 og vann síðan við ferðaleiðsögn og ferðaþjónustu í 13 ár. Ég sjóaðist í framkomu í starfi mínu sem leiðsögumaður, sagði Vigdís í viðtali 60 árum síðar. 28 Leiðsögnin var góður skóli til að vinna á feimninni, því það er mikil ögrun að vera leiðsögumaður. Vigdís aðstoðaði Þorleif Þórðarson, forstjóra Ferðaskrifstofu ríkisins, við að skipuleggja ferðir, kynningarefni og námskeið og var frumkvöðull í því síðar var nefnd menningartengd ferðaþjónusta. Sumt af kynningarefninu vann hún með Magnúsi Magnússyni sjónvarpsmanni hjá BBC. Námskeiðin voru mjög vinsæl og skiptu þátttakendur tugum. Elsta skírteinið er frá árinu 1960 en það var þó ekki fyrr en tólf árum síðar að leiðsögumenn stofnuðu með sér félag. Stofnfélagar voru 27 talsins. Um miðjan sjöunda áratuginn efndi Ferðaskrifstofa 140 FERÐAÞJÓNUSTA

142 ríkisins svo til námskeiða fyrir stúlkur sem hugðust vinna á hótelum um sumarið og var sú tilsögn einnig vel metin. Meðal frumkvöðla í stétt leiðsögumanna er Birna G. Bjarnleifsdóttir, en hún var formaður félagsins um nokkurra ára skeið og stýrði lengi Leiðsöguskóla Ferðamálaráðs eftir að námið fluttist frá Ferðaskrifstofu ríkisins árið Eitt af helstu baráttumálum hennar var að fá fagmenntun leiðsögumanna viðurkennda og starfsréttindi þeirra lögleidd. Það tókst hins vegar ekki. Flogið í sameiningu á vit nýrra tíma Flugið skipti sköpum fyrir ferðamennskuna. Það opnaði nýja leið fyrir ferðamenn sem vildu kynnast landi og þjóð við heimskautsbaug, en einnig fyrir Íslendinga sem þráðu að kynnast veröldinni handan sjóndeildarhringsins. Flugfélögin voru hins vegar í erfiðum málum um Blómaskeið Loftleiða hafði þá staðið í nærri 20 ár en aðstæður á markaðinum breyttust og samkeppnin harðnaði gífurlega á fyrstu árum áttunda áratugarins. Svo mjög raunar, að við blöstu harðindi, taprekstur og jafnvel þrot. Flugfélag Íslands var sömuleiðis mjög skuldsett og taprekstur viðvarandi. Ríkið var beðið um aðstoð og voru þá félögin knúin til að sameinast. Það var hvorki einfalt né sársaukalaust verk og þótt stofndagur Flugleiða sé 20. júlí 1973 tók sameiningin í reynd mörg ár. Erlendum ferðamönnum stóð sjálfsagt á sama um sameiningarbrölt íslenskra flugfélaga þeir streymdu í síauknum mæli til landsins, hvort sem það var með þotum Flugfélagsins, Loftleiða eða Flugleiða. Við lok sjöunda áratugarins voru þeir orðnir rúmlega Íslendingum með útþrá fjölgaði líka. Árið 1969 ferðuðust Íslendingar milli landa en ári síðar rauk talan upp um 38% eða í 27 þúsund manns. Ferðaþráin var sannarlega vöknuð í brjósti Íslendinga. Tveir hópar bandarískra geimfara komu til Íslands á 7. áratugnum til að æfa sig fyrir tunglferðir. Meðal þeirra var Neil Armstrong sem árið 1969 varð fyrstur manna til að stíga fæti á tunglið. Hér sjást nokkrir geimfaranna á tali við Bjarna Benediktsson forsætisráðherra. vinn í öllum töflum seinna TAFLA Fjöldi ferðamanna Forystumenn gömlu keppinautanna Loftleiða og Flugfélags Íslands, Alfreð Elíasson og Örn Johnson, gengdu sameiginlega stöðu fyrstu forstjóra Flugleiða. Hér eru þeir á góðri stundu árið Þá var sameiningarferlið langt komið, en það tók í raun meginhluta áttunda áratugarins. FERÐAÞJÓNUSTA 141

143 Heklugosið laðar að ferðamenn Mikilfenglegt gosið í Heklu sem stóð í 13 mánuði bætti hag eigenda þeirra bifreiða sem óku utan alfaraleiða. Einn fór 130 ferðir á Hekluslóðir, annar átti bílinn sinn skuldlausan við goslok, þó hann hefði verið keyptur á lánum. Landmannalaugar rísa undir nafni Dugmiklir menn og konur hafa stíflað heita lækinn undir brún Laugahrauns, þannig að nú er hægt að baða sig þar í heitri laug og slaka á. Steinana í undirstöður stíflunnar þurfti að sækja upp í fjallshlíð. Aldingarður í Hveragerði Bragi Einarsson, garðyrkjufræðingur, hefur byggt upp viðkomustaðinn Eden í Hveragerði. Hann rúmar gróðurhús og veitingastað rétt við þjóðveginn og er byggður á bandarískri fyrirmynd. 142 FERÐAÞJÓNUSTA Bílaleiga blómstrar Fyrsta bílaleiga landsins, Falur, var stofnuð Fjórum árum síðar eru bílaleigurnar orðnar tíu í Reykjavík og líka víðar um landið. Við þurfum að neita miklu fleirum en við getum veitt umbeðna fyrirgreiðslu, sagði Stefán Gíslason hjá Fal. Hlammast í holufans Hannibal Valdimarsson ritstjóri Alþýðublaðsins fór í þjóðvegaskoðun með Ólafi Ketilssyni. Bíllinn hoppaði og stökk og hristi farþegana og skók.

144 um veg og vegleysur Það stóð heima að um leið og flug var að verða samgönguleið fyrir venjulega ferðamenn voru bílar orðnir aðalfarartækið á landi. Þar með var þó engan veginn hægt að segja að ferðalög um Ísland væru orðin auðveld eða þægileg. Vegakerfið var nánast á byrjunarreit og bifreiðarnar bæði ófullkomnar og gamlar. Ferðalög voru líka svo fátíð að þau voru eftirminnilegur viðburður í lífi fólks. Árið 1960 áttu Íslendingar fólksbíla. Þá voru landsmenn tæplega 174 þúsund. Að meðaltali voru því 11 manns um hvern bíl. Þetta átti sannarlega eftir að breytast, en segja má að fyrstu fimm til sex áratugi bílaaldar hafi almenningur aðallega treyst á langferðabifreiðar, strætisvagna og leigubíla til þess að komast leiðar sinnar. Á þrjátíu árum höfðu þjóðvegirnir fimmfaldast að lengd og ástand þeirra hafði batnað nokkuð, en þeir voru samt yfirleitt lélegir, sumir varla meira en kerruvegir. Þeir gátu líka lokast fyrirvaralaust við minnstu úrkomu. Jafnframt voru bílarnir kraftlitlir framan af og bilanatíðni mikil. Af þessum sökum voru ökumenn rútubíla margir hverjir þjóðhetjur og frægir um land allt. Af holum og beygjum Sjón var sögu ríkari og ekki talaði það óskýrara máli hvernig bíllinn lét. Hann hlammaðist niður í holufansinn og hoppaði og stökk, og hristi okkur farþegana og skók, svo allt virtist ætla sundur að ganga, dautt og lifandi. 1 Þannig lýsir Hannibal Valdimarsson, þá ritstjóri Alþýðublaðsins, þjóðvegaskoðun með Ólafi Ketilssyni hinn 10. ágúst Greinin fjallaði um ástand vega og brúa á leiðinni milli Reykjavíkur og Laugarvatns. FERÐAÞJÓNUSTA 143

145 Ólafur lærði hjá Jóni Ólafssyni í bifreiðaeftirlitinu og hann sagði nemandanum að í akstri væru þrjú boðorð: Aktu hægt, aktu hægt og aktu hægt. Ólafur fylgdi þessum boðorðum af samviskusemi og var happasæll bílstjóri. Tilefnið var fimmtugsafmæli Ólafs, en hann vildi enga afmælisgrein. Fremur vildi hann fá tækifæri til að benda á vankanta á vegakerfinu. Þeir voru raunar augljósir ritstjóranum: Hér tók penninn ekki niðri löngum og löngum. En holurnar voru ekki eina vandamálið. Meðal þess sem Ólafur kvartaði yfir var hve mikið væri af beygjum. Benti hann á fjölda leiða til úrbóta sem margar voru síðar farnar. Á 15 km vegalengd frá Sogi að Minni-Borg telst okkur bílstjórunum til að séu 56 beygjur. Minna mætti þó gagn gera, sagði Ólafur. Við gömlu brýrnar yfir Brúará og Tungufljót voru beygjurnar svo krappar að við lá að þær væru ófærar langferðabifreiðum, einkum í hálku á vetrum. Að Tungufljótsbrú komust stórir bílar ekki nema með því að bakka í miðri beygjunni. Ólafur sagðist ekki geta hrósað sér af því að hafa farið nokkra leið fyrstur manna...en á stundum hef ég ekið ruddar og lagðar vegleysur í byggð í því ásigkomulagi að ég hef ekki óskað neinum þess að fara í slóð mína. Ekki einu sinni verkfræðingunum hjá Vegagerð ríkisins. 2 Ríkið skammtaði bílana Á eftirstríðsárunum var öll notkun gjaldeyris háð skömmtun. Svokallað fjárhagsráð hafði þá í hendi sér hver mætti kaupa sér bíl eða byggja sér hús. Fjölgun bifreiða var því engan veginn í takt við eftirspurnina. Þetta kom harkalega niður á þeim sem höfðu atvinnu af fólksflutningum. Dæmi um ástandið var ásóknin í bíla sem fluttir voru inn frá Ísrael árið Bílarnir voru af gerðinni Kaiser, 62 talsins, og fengust í vöruskiptum fyrir freðfisk. Ákveðið var að láta atvinnubílstjóra fá þessa bíla og var auglýst eftir umsóknum. Frá Akureyri barst 21 umsókn, en aðeins þrír fengu úthlutun. 144 FERÐAÞJÓNUSTA

146 Ég þoli ekki þetta orð bíll lengur, var einhverju sinni haft eftir Magnúsi Jónssyni dósent, formanni fjárhagsráðs. Ég stend í því daginn út og daginn inn allan ársins hring að neita mönnum um bíla! 3 Svo mikill var áhuginn á að komast yfir bíl, að þeir sem voru svo heppnir að fá leyfi gátu selt það fyrir offjár, sagt var að hægt væri að selja það á margföldu bílverði. Óskar Sigurjónsson, síðar stofnandi Austurleiðar, keypti sér til dæmis fimm ára gamlan vörubíl árið 1947 og greiddi fyrir hann þrjátíu þúsund krónur. Reglurnar voru á þann veg að aðeins þeir sem áttu bíla fyrir fengu leyfi til þess að kaupa nýja bíla, sagði hann. 4 Um leið og vörubílstjórinn hafði selt mér gamla bílinn sinn fékk hann leyfi fyrir nýjum sem kostaði aðeins tíu þúsund krónur! Þannig var þetta bara og ég átti ekki kost á öðru en kaupa bílinn á þessu verði ef ég á annað borð vildi eignast bíl. Þetta leiddi auðvitað til þess að bifreiðaflotinn var ekki endurnýjaður sem skyldi. Hjólbarðar og varahlutir gengu úr sér, enda þurfti líka leyfi fyrir innflutningi þeirra. Vegirnir voru víðast holóttir og grýttir og fóru því ekki vel með dekkin. Dæmi voru um það að hafa þyrfti þrjú varadekk með í ferðalög um landið fyrir nú utan allar bæturnar! Benedikt Gröndal varaði við því í skýrslu sem hann gerði í Bandaríkjunum fyrir samgöngumálaráðuneytið árið 1946 að áætlunarbílar væru ekki endurnýjaðir. Flestir væru þeir yfirbyggðir á Íslandi og bifreiðaiðnaðurinn verndaður með því að flytja slíka bíla ekki inn tilbúna. Árangurinn af þessu væri sá að íslenskir farþegabílar væru árum á eftir tímanum. Útlendingar sem ferðast hafa frá Akureyri til Reykjavíkur hafa kvartað undan þessu, og er ekki hægt að bera þægindi farþeganna saman við nokkuð sem mönnum er boðið vestan hafs, segir í skýrslunni. 5 Landið opnað hringnum lokað Það var ekki nóg að fá leyfi fyrir bílakaupum. Það varð líka að vera hægt að komast á þeim milli staða. Í stóru landi og torförnu var þetta takmark lengi að nást. Fyrir og um miðbik síðustu aldar lögðu margir mikið á sig við að finna eða brjóta sem víðast undir sig akfæran veg. Margar leiðir voru í mesta lagi færar gangandi mönnum eða ríðandi og sums staðar voru vegirnir ekki mikið meira en slóðar fyrir hestvagna. Fyrsti vegurinn frá Reykjavík lá aðeins upp að Lögbergi en þar var Guðmundur H. Sigurðs son bóndi og veitingamaður með greiðasölu og gistingu allt fram á sjötta áratug 20. aldar. Árið 1928 var fyrst ekið á bíl að Reykjanesvita. Um líkt leyti varð hringurinn frá Reykjavík að Geysi um Laugarvatn og Þingvelli bílfær og haustið 1930 komust menn við illan leik á bíl frá Reykjavík um Hvalfjörð til Borgarness. Árið 1934 óku tveir Reykvíkingar, Björn Halldórsson og Magnús Jóhannesson, alla leið frá Reykjavík til Seyðisfjarðar. Þó var þá sums staðar alls enginn vegur á þeirri leið. Þeir félagar fóru þennan leiðangur á Morris Minor, fjögurra sæta, 8 hestafla smábíl. Oft kom sér vel að vera á léttum bíl því stundum þurftu menn að lyfta fararskjóta sínum upp úr pyttum eða ofan af grjóti. Að vonum voru fjallvegirnir þeim Birni og Magnúsi erfiðir en áfram tosaðist bíllinn, á stundum með hjálp góðra manna. Vegagerðarmenn sem unnu á Blaðsíður úr skýrslu Benedikts Gröndal frá árinu FERÐAÞJÓNUSTA 145

147 Tímafrek fýluferð Hellisheiðin hefur oft reynst ferðamönnum erfið. Óskar Sigurjónsson hjá Austurleið rifjaði upp dæmi um átökin sem hægt var að lenda í við heiðina. Ég man eftir því að einu sinni hafði Hellisheiði verið opnuð fyrir páska og við reiknuðum með því að komast austur. Við lögðum af stað frá Reykjavík rétt fyrir hádegi og það tók okkur klukkutíma að komast upp að skíðaskálanum í Hveradölum. Þá var allt orðið ófært aftur og við urðum að snúa við til Reykjavíkur. Ófærðin var þá orðin svo mikil að þegar við loks komumst niður að Kolviðarhóli var klukkan orðin átta að kvöldi. Það tók okkur sem sagt átta klukkustundir að aka þennan stutta spöl. Á Kolviðarhóli var veitingasala á þessum tíma og við gátum sest inn og fengið okkur að borða. Síðan kom jarðýta sem ruddi á undan okkur og við eltum hana til Reykjavíkur. Það varð því ekkert úr austurferð þann daginn. Þetta er aðeins lítið dæmi um hvernig ástandið var á þessum árum. 7 nokkrum stöðum við vegabætur veittu ferðalöngunum til dæmis aðstoð við að komast leiðar sinnar. Síðar þetta sama sumar var aftur farið um erfiðustu hindrunina, Möðrudalsfjallgarð, og þá á 19 manna Chevrolet. Samkvæmt gestabók Möðrudals var þetta fyrsti bíllinn sem fór með póst og farþega austur um frá Akureyri til Eskifjarðar. Þá voru suðurfirðir Austfjarða eftir. Tveir bræður á Höfn í Hornafirði, þeir Garðar og Óskar Guðnasynir, gerðust brautryðjendur þar um slóðir. Samgöngur voru þar litlar sem engar. Garðar sagði síðar að strandferðaskip hefðu iðulega farið fram hjá Hornafirði að geðþótta skipstjórnarmanna, án þess að heimamenn gætu skilið ástæðuna. Eitt sinn er það gerðist, haustið 1932, var leitað hófanna við Óskar um að skreppa suður með fólk sem átti brýn erindi í höfuðstaðnum. Sagt var frá þessari sögulegu ferð í Tímanum: Síðastliðinn mánudag komu hingað til bæjarins 10 Hornfirðingar, sem höfðu komið á bíl austan úr Hornafirði. 6 Ferðalangarnir voru á yfirbyggðum vörubíl með bekkjum og tók ferðalagið þrjá daga. Bíllinn var fluttur yfir Hornafjarðarfljót á báti og þaðan var sæmilega greiðfært að Skeiðarársandi sem var slæmur yfirferðar, illa ruddur og stórgrýttur á köflum. Óskar Guðnason ók bílnum og Garðar var meðal farþega. Hann sagði að dekkin hefðu valdið vandkvæðum. Þeir bræður höfðu haft vaðið fyrir neðan sig og tekið þrjú varadekk með, en það reyndist síst of mikið því fyrir kom að þau dugðu ekki daglangt. Heimleiðin austur varð jafnvel enn erfiðari, því rigningar höfðu þá valdið því að lækir og sprænur reyndust illfærar. Þremur árum síðar, í nóvember 1935, fór Garðar svo fyrstur manna á bíl yfir Breiðdalsheiði frá Egilsstöðum. Sá leiðangur hófst í Reykjavík og ók Garðar norður og austur, allt til Beruness, þar sem hann lét ferja bílinn yfir til Djúpavogs, en síðan ók hann yfir Lónsheiðina. Hann var reyndar ekki fyrstur til að aka yfir þá heiði, því fyrr þennan sama dag, 24. nóvember, hafði annar bíll farið þar um. Þar voru á ferð níu Hornfirðingar og Lónsmenn sem höfðu valið daginn til að skjótast yfir Lónsheiði til Djúpavogs. Þótt þeir hefðu forskot á Garðar á þessari leið varð hann, með fyrrnefndri ökuferð frá Höfn til Reykjavíkur, samt fyrstur manna til að aka allan hringveginn. Hinn eiginlegi hringvegur opnaðist venjulegum bílstjórum að vísu ekki fyrr en árið 1974 með vígslu Skeiðarárbrúar. Akstur hefst á Sprengisandi og Kili Þrátt fyrir holótta vegi, krappar beygjur, mjóar brýr og svað í votviðri, voru leiðir milli byggða að mestu orðnar bílfærar um miðja 20. öldina. Um hálendið óku þó enn þeir menn einir sem ekki kunnu að hræðast og víða þótti ófært með öllu. Meðal þeirra sem leituðu um þetta leyti leiða um óbyggðir og vegleysur voru þeir Guðmundur Jónasson, Úlfar Jacobsen, Ingimar Ingimarsson, Páll Arason, Bjarni Guðmundsson frá Túni, Guðbrandur Jörundsson frá Vatni og Sigurður Jónsson frá Laug. Þessir ofurhugar voru auðvitað ekki einir á ferð þegar bisað var við að prófa nýjar leiðir. Það þurfti mannskap til að moka, höggva, ýta og halda við. Farþegarnir voru því engu léttvægari en bílstjórarnir, þótt þeir gætu stundum ekki setið í bílnum nema lítinn hluta leiðarinnar. Margir voru þar til kallaðir. Til dæmis komu kennararnir Einar Magnús 146 FERÐAÞJÓNUSTA

148 Ekki veitti af nægum mannskap til að komast í fyrsta sinn akandi yfir Kjöl arið Hér eru leiðangursmenn við Fosslæk í Svartárdal. son og Hallgrímur Jónasson víða við sögu við opnun landsins fyrir bifreiðum. Hluti þessa hóps tók þátt í fyrstu bílferðunum yfir Sprengisand árið 1933 og Kjöl fimm árum síðar, en fleiri voru búnir að brjótast áfram hér og þar á þessum slóðum. Fimm fullhugar gerðu atlögu að Kili Þetta voru þeir Ingimar Sigurðsson, Páll bróðir hans og Gísli Ólafsson, sem þá voru bílstjórar hjá Kristjáni Kristjánssyni á Akureyri, Gunnar Björnsson, starfsmaður Ingimars, og Lúðvík Geirsson, síðar húsasmíðameistari. Farkosturinn var lokaður Durant fólksbíll, árgerð Bændur í Húnavatnssýslu höfðu mikinn áhuga á að reynt yrði að fara Kjöl á bílum, vitandi það að þegar einu sinni var búið að aka einhverja leið komu vegarbætur oft í kjölfarið. Fylgdu nokkrir þeirra leiðangursmönnum á hestum langt á leið. Farið var inn Svartárdal að Bergsstöðum, þar sem bílaslóðin endaði og þaðan var í fyrstu fylgt vestari brún Svartárdals. Ferðin var rétt að byrja þegar stýri bílsins fór úr sambandi: Hafði gormur brotnað í stýrisstönginni og hún þar af leiðandi losnað, sagði Gísli Ólafsson síðar í samtali við Leif Sveinsson. 8 Engir viðeigandi varahlutir voru til staðar og á einhvern hátt varð að stýra bílnum. Nú tókum við það til bragðs að rista mjóar ræmur úr hjólbarðaslöngu, er við höfðum með til vara, og settum við nú stöngina upp á stýrisarminn. Síðan reyrðum við mörgum sinnum um samskeytin með gúmmístrengnum og gengum frá því sem kostur var. Þetta dugði sæmilega, en ekki mun bíllinn hafa verið mjúkur við stjórn. Morguninn eftir eru þeir félagar, eftir stutta næturhvíld, komnir að helstu hindruninni á þessari leið: Blöndu. Verðir sauðfjárveikivarna voru þeim hjálplegir með hesta og einn þeirra fylgdi þeim að ánni. Hestarnir komu að vísu ekki að gagni við að draga bílinn yfir fljótið en þeir komu mönnunum yfir og þeir ætluðu síðan að ljúka verkinu. Þá stóð allt fast: Kaðallinn hafði vafist utan um annað framhjólið og varð að skera hann frá. Það var ekki auðvelt verk í jökulvatninu en Gísli sagði að föðurlandið hafi komið sér vel. Eftir að bílnum hafði aftur verið komið í ökufært ástand var haldið sem leið lá á Hveravelli og að sæluhúsinu við Hvítárvatn. Þaðan ók svo Gísli Ólafsson alla leiðina til Hveragerðis, en hinir sváfu. Kjalvegur hafði verið opnaður og upp úr þessu var hann talsvert notaður. Hálendið var orðið sæmilega aðgengilegt venjulegum ferðamönnum, þótt lengi hafi akstur þar krafist mjög vel búinna bíla. Reyndar eru vegir þar efra enn víða viðsjárverðir. FERÐAÞJÓNUSTA 147

149 Kaðall og spörk bjarga málum Ein af fyrstu ferðunum sem Páll Arason fór í með farþega var býsna söguleg, en um leið lýsandi fyrir þá erfiðleika sem forkólfar fjallaferða áttu við að etja. Páll var á ferð haustið 1945 með fjóra farþega suður Sprengisand á Víbon-bíl sínum. Þegar komið var suður fyrir Fjórðungskvísl og verið að skrönglast illfæra leið eftir árfarvegi brotnaði stýrisarmur í bílnum. Þá voru góð ráð dýr. Eins og alltaf hafði ég kaðaltrossur meðferðis, sagði Páll þegar hann rifjaði þennan atburð upp, kominn á tíræðisaldur. 9 Og nú var gripið til þess ráðs að binda kaðal í millibilsstöngina og reyna að snúa hjólunum með því að toga í kaðalinn. Ekki gekk það betur en svo að alltaf þegar þurfti að breyta stefnu þurftu menn að fara út og sparka og sparka í dekkin til þess að komast á rétta stefnu. Auðvitað var snúið við og með miklum tilfæringum tókst Páli að komast aftur til Akureyrar, þótt hægt væri farið. Bisað við Víboninn. Áfeng náttúra Margir hafa látið heillast af hálendi Íslands. Skiptir engu þótt veðurlag sé þar oft erfitt. Það er með öræfin líkt og brennivínið þau sleppa ekki þeim sem þau hafa einu sinni náð tökum á, eins og okkur þessum gömlu hálendisbílstjórum. Áhrif öræfanna munu þó reynast öllum hollari, var haft eftir Bjarna Guðmundssyni í Túni sem hóf hálendisakstur árið 1947 og var í því starfi á sumrin í áratugi. 10 Fleiri atvinnubílstjórar fóru snemma að fara með fólk í þessa ævintýraveröld. Páll Arason kvaðst hafa fengið háfjallabakteríuna í sinni fyrstu ferð, árið 1940, en hann átti eftir að fara víða um hálendið með farþega næstu þrjá áratugina. Hann fór líka lengra, því árið 1954 fór hann með litla rútu, Pálínu, í tveggja mánaða Evrópuferð. Farið var með Brúarfossi til Hull og þaðan víða um Evrópu, allt suður til Napolí. Slíkar ferðir áttu eftir að verða fleiri. En lengst var hann á hálendinu. Hvergi býr náttúran og umhverfið yfir viðlíka töfrum og íslensku öræfin, sagði hann. 11 Og því fer fjarri að það séu eingöngu Íslendingar sem heillast af þeim. Ég hef ekið um öræfin með erlent fólk svo hundruðum ef ekki þúsundum skiptir, og hafi veðurguðirnir verið náðugir, þá hefur margt af þessu fólki bókstaflega ekki átt orð til að lýsa hrifningu sinni heldur gengið töfrum öræfanna á vald í þögulli lotningu. Erlendum ferðamönnum á hálendinu hefur fjölgað mun meira en þeim íslensku. Fyrst voru Bretar fjölmennastir, en síðan Þjóðverjar og Hollendingar. Úlfar Jacobsen fór árið 1959 með 20 manna hóp á yfirbyggðum bíl inn í Öræfasveit. Sú ferð var upphafið að Ferðaskrifstofu Úlfars Jacobsen sem átti eftir að flytja tugi þúsunda ferðalanga hvaðanæva að úr heiminum inn á hálendi Íslands. Í fyrstu voru íslenskir í miklum meirihluta meðal farþega, sagði hann um miðjan áttunda áratuginn. 12 Nú hefur það snúist algerlega við. Undanfarin tíu ár hefur íslenskum farþegum fækkað stöðugt en útlendum fjölgað ekki að sama skapi heldur langt fram yfir það. Og í sumar er svo komið að ekki mun sönnu fjærra að tíu íslenskir komi á móti þrettán hundruð útlendum. Með bíladellu í blóðinu Um þetta leyti voru landsmenn farnir að venjast því að komast leiðar sinnar á bílum. Oftar var lagt í ferðalög og margir ungir menn sköpuðu sér atvinnu af akstri. Sumir voru ekki einu sinni komnir með bílpróf þegar þeir voru farnir að fá laun fyrir að aka vörubílum og vinnuvélum. Flestir þeirra féllu fyrir bílum á unga aldri og losnuðu aldrei síðan við bíladelluna. Hún gekk svo gjarnan í erfðir. Niðjar fyrstu bílakarlanna héldu margir á sömu braut og sum elstu fyrirtækin eru annað hvort enn, eða voru til skamms tíma, í eigu sömu fjöldskyldu. Sæmundur Sigmundsson fékk bílaáhugann í vöggugjöf. Faðir hans, Sigmundur Sæmundsson var einn af frum 148 FERÐAÞJÓNUSTA

150 Gosið breytti öllu Akstur um hálendið hefur varla verið mjög gróðavænlegur. Þó urðu til ferðaskrifstofur sem byggðust á honum. Úlfar Jacobsen, Páll Arason, Guðmundur Jónasson og Óskar Sigurjónsson voru meðal frumherja í þeim rekstri. Svo erfiður var þessi slagur að óvíst hefði verið um framhaldið ef mönnum hefði ekki orðið það til láns að Hekla gaus mikilfenglegu gosi árið 1947 sem stóð yfir í 13 mánuði. Óskar var nýbúinn að kaupa bíl þegar gosið hófst. Ég átti lítið sem ekkert í bílnum þegar ég keypti hann en gosið breytti öllu, sagði hann. 13 Vegna gossins var mikið um að vera og næg verkefni fyrir bílinn. Bæði voru not fyrir hann við vegagerð og eins þurfti að keyra burt vikri sem var mokað af túnunum. [... ] Næsta haust átti ég bílinn skuldlausan. Strax og fréttist af Heklugosinu hafði Þorsteinn Jósefsson, ferðagarpur og blaðamaður, samband við Pál Arason og héldu þeir þegar austur á gosslóðirnar. Þetta var fyrsta ferðin af 130 sem Páll fór á Hekluslóðir meðan á gosinu stóð. Allt vorið og sumarið fram í júlíbyrjun var ég svo með ferðir austur að Galtalæk og Næfurholti tvisvar til þrisvar í viku, sagði Páll. 14 Þótt Hekluferðirnar væru engin stórferðalög bar ýmislegt til tíðinda í þeim. Oftast var gist eystra og þar sem erfitt var að treysta á að unnt væri að tjalda fékk ég inni fyrir farþega mína í fjárhúsi að Galtalæk. Heklugosið var gífurlegt sjónarspil sem lét engan ósnortinn sem það sá. kvöðlum bílaútgerðar á Íslandi. Hann var orðinn atvinnubílstjóri á Ísafirði upp úr 1920 átti vörubíl og vann við að flytja fisk frá bátunum upp í vinnsluhúsið. Síðar starfaði hann við fólksflutninga. Hann stofnaði Bifreiðastöð Blönduóss og bílunum fjölgaði. Sonur hans, Sæmundur, byrjaði ferilinn á jarðýtu 14 eða 15 ára gamall og 16 ára var hann kominn í bílaútgerð og annaðist sjálfur aksturinn. Ég slapp fyrir horn með þetta, sagði hann í viðtali árið Bæði var að aksturinn vegna vegagerðarinnar var á afskekktu svæði í Flókadalanum og eins var ekki ströng löggæsla á þessum tíma. Sérleyfisbílar Helga Péturssonar eru annað dæmi um bíladellu sem erfist. Hann og kona hans, Unnur Halldórsdóttir, frá Gröf í Miklaholtshreppi, stofnuðu rútufyrirtæki árið 1935 og fengu smám saman æ fleiri sérleyfi á ýmsum leiðum til og frá Snæfellsnesi. Fjögur barna þeirra störfuðu síðar við fyrirtækið. Pétur Haukur sem síðar varð framkvæmdastjóri fyrirtækisins kom til starfa árið 1957, um leið og hann hafði aldur til að aka hóp FERÐAÞJÓNUSTA 149

151 Börn og barnabörn Helga Péturssonar sem vinna við akstur: f.v. Unnur Helga Marteinsdóttir, Halldór Helgason, Valgarð S. Halldórsson, Hilmar Helgason, Kristín Helgadóttir og Pétur Haukur Helgason. ferðabíl. Systkini hans Kristín, Halldór og Hilmar óku öll hópferðabílum fyrirtækisins um lengri eða skemmri tíma. Svo mikill var áhuginn hjá bræðrunum að þeir voru farnir að aka rútu á öruggum stöðum áður en þeir náðu niður á pedalana. Þá var annar á stýrinu og hinn á bensíngjöfinni og vonandi bremsunni! Þegar fram liðu stundir voru svo þrír fulltrúar þriðja ættliðar komnir í starfsmannahópinn. Það sama átti við um Guðmund Tyrfingsson á Selfossi. Hann keypti árið 1962 tíu ára gamlan sjúkrabíl af Varnarliðinu og endurbyggði hann til hópferða- og skólaaksturs. Fjallaferðir voru í uppáhaldi hjá honum og fyrsti bíllinn dugði vel hann var undirstaðan í rekstrinum næstu 12 árin. Guðmundur stofnaði fyrirtæki árið 1969 og nokkrum árum seinna kom Guðmundur Laugdal Jónsson bifreiðasmiður til liðs við hann. Þeir félagarnir áttu svo eftir að smíða fjölda hópferðabíla og fyrirtækið óx og dafnaði. Það gerðu líka börn Guðmundar Tyrfingssonar og Sigríðar Benediktsdóttur konu hans, þau Benedikt, Berglind, Helena Herborg og Tyrfingur. Í dag er þetta sannkallað fjölskyldufyrirtæki og hefur verið síðan við systkinin komum til vits, sagði Tyrfingur sumarið Báðir foreldrar okkar vinna ennþá í fyrirtækinu og við öll systkinin, tveir bræður og tvær systur. Alloft hefur okkur verið sagt að það geti ekki verið hægt að vinna svona saman en það hefur gengið mjög vel hingað til, enda nóg fyrir alla að gera. Bílaáhuginn hefur sem sagt engan veginn verið bundinn við karlkynið, þótt konurnar Áhugasöm bílafjölskylda. Frá vinstri Benedikt, Berglind, Guðmundur, Sigríður, Helena og Tyrfingur. 150 FERÐAÞJÓNUSTA

152 hafi verið heldur seinni að smitast. Skýrasta dæmið um það eru líklega þrjá dætur Sigurgríms Pálssonar. Þær Sigríður, Pálína og Bára ólust upp við bíla og fóru snemma í bílabransann; keyptu síðar fyrirtækið Fjöðrina af föður sínum. Þar eru framleidd pústkerfi og fluttir inn varahlutir í bifreiðar. Sigurgrímur var í mörg ár sérleyfishafi í Mosfellssveit ásamt Snælandi Grímssyni, þeim sama og Snæland Grímsson ehf. er kennt við og hefur verið starfandi frá árinu Systurnar fóru allar snemma að aka rútum, hvattar af föður sínum:... ég var ekki nema 13 ára gömul þegar hann lét mig keyra rútur frá miðbænum og upp í Mosfellssveit, sagði Sigríður síðar. 17 Þá voru bílarnir skildir eftir niðri á BSÍ og við þurftum að færa þá uppeftir í yfirhollingu fyrir næstu ferð. Á bíl hafði ég lært tólf ára. Pabbi setti mig einfaldlega undir stýrið og sagði: Nú keyrir þú. Pálína þráaðist við að aka svona ung en Bára var farin að æfa sig í rútubílaakstri fyrir lögaldur: Hann setti mig fljótlega undir stýrið, sagði hún, 18 lét mig aka þennan venjulega hring kringum hlöðurnar á Lágafelli. Stundum sagði hann stuttlega: Taktu bílinn í klukkutíma og æfðu þig. Fleiri hafa haldið tryggð við rútubransann. Þrjú barna Guðmundar Jónassonar tóku við keflinu, þau Gunnar, Signý og Kristín. Gunnar fór strax að aka farþegum eftir að hann fékk meiraprófið og síðar tók hann við framkvæmdastjórninni. Það kom einhvern veginn af sjálfu sér. Ég hef stundum sagt að málin hafi þróast þannig að pabbi hafi verið bak við stýrið uppi á fjöllum en ég lent á bakvið símann og skrifborðið. 19 Synir Signýjar, Árni og Stefán Gunnarssynir, eru svo ferðaþjónustumenn af þriðju kynslóð. Árið 2013 var Árni framkvæmdastjóri Flugfélags Íslands ásamt því að vera formaður Samtaka ferðaþjónustunnar og Stefán var framkvæmdastjóri Baðfélags Mývatnssveitar. Glæfraför um Klettsháls Um miðja öldina voru víðast komnir bílvegir í byggð. Ýmsum þótti þó að enn mætti manninn reyna. Dæmi um dirfskuna sem menn sýndu var fyrsta bílferðin yfir Klettsháls milli Kollafjarðar og Vattarfjarðar á sunnanverðum Vestfjörðum. Þar var erfiðasti áfanginn í því metnaðarfulla verkefni að sýna fram á að hægt væri að komast á bíl umhverfis Vestfjarðafjallgarðinn. Klettsháls hafði verið talinn með öllu ófær bílum. Sex manna hópur lagði af stað á 14 manna bíl úr Reykjavík laugardagsmorguninn 30. ágúst Eigandi bílsins var Guðbrandur Jörundsson frá Vatni í Haukadal, þjóðkunnur undir gælunafninu Dala-Brandur, og auk hans voru í förinni þeir Jóhannes Kolbeinsson, Lárus Ottesen, Eyjólfur Halldórsson, Skúli Þorbergsson og Hallgrímur Jónasson sem síðar skráði sögu þessa ævintýris. Þeir félagarnir höfðu ætlað upp á miðhálendið, en vegna snjóa datt sú ferð upp fyrir. Í staðinn ákváðu þeir að reyna að komast á bíl vestur Barðastrandarsýslu og hringinn um meginhluta Vestfjarðahálendisins. Þetta hafði ekki áður verið farið á bíl, þótt eitthvað hafi verið búið að brjótast áfram á jeppum á þessum slóðum. Ekki verður sagt að þeir félagarnir hafi verið hvattir til fararinnar, enda talið ókleift með öllu að komast þessa leið, allra síst á svo stórum bíl. Það gekk líka á ýmsu í leiðangrinum. Eins og búist hafði verið við höfðu þeir mest fyrir Klettshálsinum. Fjölskyldutengslin í bílabransanum hafa vakið athygli fjölmiða. FERÐAÞJÓNUSTA 151

153 Þessari vegagerð lýsi ég ekki, sagði Hallgrímur, 18 en í henni stóð hópurinn allan daginn myrkra milli. Og þá höfðum við komist með bílinn upp á brekkubrúnina um 200 metra vegalengd. Sigur hafði unnist á þeim hjallanum sem við töldum allir víst að væri sá langerfiðasti á allri leiðinni. Með keðjur á öllum hjólum, með ruðningi grjóts og jarðvegs, með framræstingu vatns og undirhleðslum og öllum öðrum tiltækum ráðum tosuðum við vagninum upp snarbratta sneiðingana, ýmist áfram eða aftur á bak... Áfram hrekkur, út á hlið, angur rekkum blandar. Sporahlekkjum spyrnir við, spólar, sekkur, strandar. Niður erfiðasta hjallann urðu menn að hafa bönd á bílnum svo hann færi ekki á hliðina. Jafnframt var reynt að hafa hemil á hraðanum! Þessi staka var kveðin um vagninn þennan dag sem var sá erfiðasti í ferðinni. Þó voru ýmsir hjallar eftir. Út Barðaströndina og norður til Ísafjarðar komust þeir, að langmestu leyti á landi. Ferja var eingöngu tekin yfir Arnarfjörð. Ferðin var því mikilsverður áfangi í því að koma Ísafirði í vegasamband. Þess má geta að Dala-Brandur stofnaði síðar Vestfjarðaleið og var um árabil með sérleyfi á leiðinni frá Reykjavík vestur á firði. Nú er búið að koma heilsársvegi með bundnu slitlagi til Ísafjarðar um Djúpið og stytta leiðina með vegi um Þröskulda. Jafnframt vantar lítið á heilsársveg um Barðaströndina. Klettsháls hefur fengið bundið slitlag og hræðir nú varla nokkurn mann. Vandfundið vað Tungnaá var lengi gífurlegur farartálmi þeim sem vildu fara hálendisleiðir milli landshluta. Raunar lokaði hún leiðinni að sunnan inn á norður- og norðausturöræfin. Jafnvel var talið með öllu útilokað að nokkru sinni yrði hægt að koma bifreiðum yfir þessa vatnsmiklu og erfiðu á. Guðmundur Jónasson var mikill torfærubílstjóri og hafði víða farið um fjöll og firnindi. Allir Íslendingar vissu við hvern var átt þegar Guðmundur fjallabílstjóri var nefndur. Hann hafði lengi haft mikinn áhuga á að finna fært vað á Tungnaá og tækifærið kom sumarið Þá hafði Eggert Kristjánsson stórkaupmaður nefnt það við Sæmund Ólafsson að hann hefði hug á að komast í Veiðivötn og hygðist fá til þess flugvél. Sæmundur var forstjóri Kexverksmiðjunnar Esju og því oftast nefndur Sæmundur í Kexinu. Ég kvað það óráð, sagði hann síðar. 19 Hann minntist áhuga Guðmundar á að finna 152 FERÐAÞJÓNUSTA

154 Laugargerð í óbyggðum Landmannalaugar hafa löngum notið mikilla vinsælda hjá ferðamönnum, bæði vegna ótrúlegrar litadýrðar í fjöllum og ekki síður vegna þess að undir brún Laugahrauns er heitur lækur. Í honum var gerð laug sumarið Þá fór Ingimar Ingimarsson hálendisbílstjóri í Landmannalaugar ásamt fleira fólki. Nú fórum við að ræða það að óhæfa væri að hafa ekki neina laugina: Nafnið væri svo girnilegt, sagði Ingimar nærri þrjátíu árum síðar. 20 Við Einar [Magnússon, kennari] og Arngrímur [Kristjánsson skólastjóri] ákváðum að við yrðum því að gera þarna laug sem vað á Tungnaá og opna þannig leið inn að Veiðivötnum og inn á öræfin. Þarna hægt væri að baða sig í. Við fórum þarna í kring að athuga aðstæður, en sáum að það var lítið efni handbært fannst honum komið valið tækifæri til að sameina þetta tvennt: Veiðivatnaferðina og leitina að vaðinu. í stíflu. Við létum það þó ekki draga úr okkur kjark og Lagt var af stað undir lok ágústmánaðar á tveimur jeppum og vörubíl með allur hópurinn fór að byggja stífluna. drifi á öllum hjólum. Vörubíllinn var traustur en ekki að sama skapi fallegur og Stíflugerðarmenn og konur sóttu steina upp í fjallshlíð og lögðu þá sem undirstöðu í stífluna. Var það var því kallaður Vatnaljótur. Hann reyndist vel, ekki síst vegna þess hve mikinn farangur hann gat tekið. Í farteskinu var fleki mikill og gúmbátar, því yfir fljótið skyldi fara, þótt ekkert fyndist vaðið. Tíu menn tóku þátt í þessum leiðangri. erfitt verk en eftir að því lauk bar staðurinn nafn með rentu. Þetta mannvirki stóð enn óbreytt þegar Ingimar Bílstjórar voru þeir Eggert, Egill Kristbjörnsson og Guðmundur sem stýrði skoðaði það áratugum síðar. Vatnaljóti. Um kvöldið voru þeir komnir á móts við Vatnaöldur og þar skyldi leitin hafin. Daginn eftir fóru þeir Guðmundur og Sæmundur á jeppa meðfram ánni á því svæði sem Guðmundur hafði talið að finna mætti vað. Þeir sáu líklegan stað og eftir hádegisverð lagði hópurinn af stað. Eftir nákvæma könnun reyndist fyrsti líklegi staðurinn ekki bílfær, en nokkru austar fannst vaðið þar sem áin rennur í fimm kvíslum. Leiðang Vatnaljótur stóð undir nafni. FERÐAÞJÓNUSTA 153

155 ursmenn vildu nefna það eftir Guðmundi, en hann aftók það og var valið nafnið Hófsvað eftir móbergshnúk skammt vestan við vaðið. Félagarnir voru nokkra daga við veiðar í Veiðivötnum og Guðmundur notaði tækifærið til að leita leiða þaðan á Sprengisand. Brúin yfir Jökulsá á Brú á aldarafmælinu. Straumþungir farartálmar Árnar hömluðu helst för bílstjóra framan af. Ferjumenn höfðu um aldir séð um að koma fé og ferðamönnum yfir stórfljótin en nú komu þeir að litlu gagni. Brýr í byggð og vöð í óbyggðum urðu nauðsynjar. Þegar þeim var ekki fyrir að fara, eða brýrnar of mjóar fyrir bíla, varð þrautalendingin stundum sú að fleyta bílunum yfir á eins konar prömmum sem yfirleitt voru gerðir úr tunnum. Nú eru yfir 200 brýr á hringveginum einum, en alls eru nærri býr í vegakerfinu öllu. Langflestar þeirra eru byggðar eftir 1950, enda voru fyrstu brýrnar yfirleitt trébrýr sem dugðu ekki nema í tvo til þrjá áratugi. Þannig var um fyrstu brúna sem byggð var á Íslandi. Það var brúin yfir Jökulsá á Brú hjá Hákonarstöðum á Jökuldal. Þegar Eggert og Bjarni ferðuðust um landið um miðja 18. öld var þetta eina brúin í landinu. Þá var þarna trébrú sem síðar vék fyrir stálbrú. Hún er nú elsta brúin sem enn er í notkun fyrir bíla. Bygging hennar var mikið afrek og kostnaðarsamt. Brúin er frá árinu 1908, smíðuð í Bandaríkjunum og var send í pörtum til Kaupmannahafnar og þaðan til Vopnafjarðar. Þá Endingargóðir herbílar Gamlir herbílar voru lengi vinsæl farartæki á hálendi Íslands. Allt fram undir miðjan áttunda áratuginn voru ungir menn í hópum í Þórsmörk, Veiðivötnum og víðar þar sem jeppaævintýra var að leita. Helstu farartækin voru gamlir Víbonar, trukkar og landbúnaðarjeppar sem nær allir voru arfleifð síðari heimsstyrjaldarinnar. Víboninn hét raunar Dodge Weapon Carrier og var upphaflega, samkvæmt orðanna hljóðan, vopnaflutningabíll. Þetta voru öflugir bílar með drif á öllum hjólum og því heppilegir á erfiðum leiðum. Ókosturinn var að þeir biluðu oft og þurftu því mikið viðhald. Á þessum bílum var hægt að komast nánast allar leiðir, sérstaklega ef menn voru á tveimur eða fleiri bílum og höfðu með sér tóg, svo þeir gætu hjálpast að í ófærunum. Varahlutir voru líka nauðsynlegir: Háspennukefli, platínur, viftureimar, kerti og vatnskassaþéttar. Þótt ótrúlegt kunni að virðast voru varadekk ekki eins mikilvæg í óbyggðum og í byggð. Skemmtilegast þótti ungum mönnum að komast í að bjarga öðrum úr ógöngum. Föst rúta í vatnsfalli vakti alltaf áhuga þeirra, jafnvel þótt vaða yrði upp fyrir mitti til þess að koma taug í hana. Það var ekki vesen, heldur stuð! 154 FERÐAÞJÓNUSTA

156 var eftir að koma henni um 90 km leið inn á Jökuldal. Þetta reyndist vera aðalvandamálið, enda hvorki bílar né vegir til staðar. Brugðið var á það ráð að bíða vetrar. Þá var stálið sett á sleða og hestar látnir draga það á brúarstæðið. Þessu öllu fylgdi gífurlegur kostnaður sérstaklega þó síðasti hluti flutningsins. Kostnaðurinn við hann varð þriðjungur heildarverðs brúarinnar. Brúin var gerð upp þegar hún varð 100 ára og dugir enn fyrir alla venjulega bíla, meira að segja vörubíla. Hún er þó ekki mikið notuð, enda langt frá alfaraleið, lengst inn á Jökuldal. Þjóðbrautin yfir Jöklu liggur nú mun norðar. Sérleyfi til fólksflutninga Meðan bílar voru enn ekki orðnir almenningseign fóru ferðmenn oftast með rútum milli landshluta. Til þess að tryggja slíkar samgöngur voru þegar árið 1935 sett lög, þar sem skipulögð var úthlutun sérleyfa til fólksflutninga. Þau voru í fyrstu veitt til eins árs, en gildistíminn var fljótlega lengdur í fimm ár. Með því voru nauðsynlegar samgöngur tryggðar. Lögunum var breytt árið 2011 og samkvæmt þeim varð heimilt að veita sveitarfélögum eða samtökum sveitarfélaga einkaleyfi á almenningssamgöngum. Þar með féllu sérleyfin í raun út, þótt þau standi enn í lögum. Flest samtök sveitarfélaga hafa gert samning við Strætó um framkvæmd almenningssamgangna á sínu svæði. Þetta fyrirkomulag féll ekki í góðan jarðveg hjá ferðaþjónustunni. Þar á bæ er talið að betra hefði verið að styrkja sérleyfiskerfið. Í því kerfi fólst að öðrum var ekki heimilt að bjóða sams konar þjónustu á sömu leið. Helstu skyldur sem fylgdu sérleyfinu voru að halda uppi reglubundnum ferðum á leiðum sem sérleyfið náði til. Sérleyfishafa var skylt að fara ferðina þó svo að engir farseðlar hefðu verið seldir. Sérleyfinu fylgdu vöru- og póstflutningar og stundum skólaakstur. Með því að gefa út sérleyfi var komið nokkuð öryggi í þennan atvinnurekstur, en vinnudagurinn gat verið býsna langur. Kristján Jónsson í Hveragerði fékk sérleyfi á leiðinni milli Hveragerðis og Reykjavíkur árið 1958, en fljótlega bættust við kvöldferðir milli Selfoss og Reykjavíkur. Kristján sá líka um að flytja skólabörn frá Þorlákshöfn og setti upp áætlanaferðir í tengslum við mjólkurbátinn Vonarstjörnuna sem flutti nauðsynjar og fólk milli Vestmannaeyja og Þorlákshafnar. Þegar Herjólfur kom til sögunnar sigldi hann daglega til Reykjavíkur en til Þorlákshafnar einu sinni í viku. Síðar varð Þorlákshöfn ofan á. Fölgaði þá farþegum Kristjáns umtalsvert. Ég byrjaði daginn á því að sækja krakkana til Þorlákshafnar og keyra þá í skólann, sagði hann. 22 Síðan sótti ég aðra farþega og ók þeim til Reykjavíkur en venjulega var farið héðan klukkan hálftíu á morgnana. [...] Ég fór líka oft með krakka að skíðaskálanum í Hveradölum eftir skóla á veturna svo þau kæmust á skíði en varð að vera kominn það tímanlega heim aftur að ég næði að þrífa bílinn áður en komið var að kvöldferðinni klukkan hálftíu. Þegar ég kom svo aftur hingað austur eftir kvöldferðina var klukkan oft langt gengin í tólf þannig að vinnudagarnir voru langir og oft náði ég ekki nema fimm til sex tíma hvíld yfir nóttina. Með rútu í rólegheitum Haustið 1963 var Jón Kristjánsson, síðar alþingismaður, ásamt frænda sínum, Pálma Rögnvaldssyni, á leið úr Skagafirði til Egilsstaða. Á Akureyri kom í ljós að far var ekki auðfengið austur. Rútan reyndist hafa hætt að ganga tveimur vikum áður og flugsamgöngur voru þeim ekki ofarlega í huga. Skagfirðingar ferðuðust í þá daga með rútum. Það var okkar ferðamáti, sagði Jón síðar. 21 Á leið um miðbæinn komu þeir frændur auga á flutningabíla frá Þorsteini Kristjánssyni á Egilsstöðum og fengu far með þeim. Það var ekki farið að neinu óðslega og ferðinni skipt í áfanga. Kvöldverður í Mývatnssveit, sennilega heima hjá Arnþóri [Björnssyni] hótelstjóra. Síðan var farið í gufubað í Bjarnarflagi, kvöldkaffi var drukkið á Grímsstöðum. Undir nóttina var lagt á Möðrudalsöræfi, komið var snjóföl og mál til komið að setja á keðjur. Klukkan var orðin fjögur þegar komið var til Egilsstaða og hafði ferðin þá staðið í að minnsta kosti ellefu klukkustundir. FERÐAÞJÓNUSTA 155

157 Vosbúðarferðir til sölu Það hefur löngum þurft öfluga bíla til að komast leiðar sinnar um hálendi Íslands. Ég auglýsti meðal annars hringferðir um landið, og einnig var farið í Öræfin; fékk ferju yfir Jökulsá á Breiðamerkursandi og fleiri stórfljót. Þetta voru mjög skemmtilegar ferðir, sagði Úlfar Jacobsen. 23 Hann hefur líklega orðið einna fyrstur til þess að bjóða upp á skemmtiferðir allan hringinn áður en hringvegurinn var opnaður árið Leiðin í Öræfasveitina var í sérstöku uppáhaldi hjá Úlfari. Hann taldi að Páll Arason eða Guðmundur Jónasson hefðu orðið fyrstir til að efna til páskaferða í Öræfin, en eftir að hann fór sína fyrstu ferð þangað urðu páskaferðirnar árvissar. Aðeins einu sinni tókst honum ekki að komast yfir árnar. Það var árið Þá var ófært sökum vatnavaxta. Ég held að mér sé óhætt að segja að [þessar ferðir] hafi orðið upphafið og grundvöllurinn að samstarfi okkar Guðmundar Jónassonar. Í rauninni var það engin leið fyrir einn aðila að vera að slarka þetta, og þar varð að vera um gagnkvæma aðstoð að ræða.[...] Og þótt við höfum keppt um farþega og auglýst hvor í kapp við annan, þá hefur ekki gengið hnífurinn á milli okkar eftir að kom að vötnunum, en það gat tekið sólarhringinn að komast yfir þau. Í páskaferðum Úlfars voru farþegar, allt Íslendingar. Eftir að hringvegurinn var opnaður fannst honum lygilegt ævintýri að fara yfir brýrnar sem komnar voru yfir þessar ár sem hann hafði barist hvað mest við. Það var ekki laust við að maður saknaði gömlu tímanna og vildi jafnvel takast á við þessi vatnsföll einu sinni enn. En við nánari athugun hvarf sú löngun þó frá aftur. Þetta var á stundum skelfilegt basl, og enda þótt ungur maður, eða upp á sitt besta, kunni að hafa gaman af því að sitja við stýri blautur upp í

158 mitti, eða úti í miðju vatnsfalli með brotinn bílöxul, þá fer mesti ævintýraljóminn af slíku þegar maður fer að reskjast. Safaríferðir með útlendinga inn á hálendi Íslands hófust þannig að í gegnum breska ferðaskrifstofu komu hópar enskra ferðamanna árið Þessi starfsemi jókst svo þegar Úlfar komst í samband við þýska ferðafrömuðinn Valdimar Fast. Hann lofaði að senda mér 5 farþega, en þeir urðu óvart 14 þetta fyrsta sumar, sagði Úlfar síðar. 24 Þetta hlóð utan á sig, fleiri ferðaskrifstofur bættust við og hóparnir stækkuðu. Árið 1988 var svo komið að yfir hásumarið voru allt að manns á ferð um landið í einu á vegum Úlfars Jacobsen. Ferðirnar voru mislangar, allt frá 6 til 19 daga og það þurfti mikið af bílum, bæði rútum og eldhúsbílum. Þetta voru miklar ævintýraferðir. Hálendið hefur stundum haft svo sterk áhrif á ferðamenn sem hingað koma að það er talið líkjast mest áhrifum sem fólk verður fyrir af trúarbrögðum, sagði Úlfar. Vindurinn verstur Sæmundur Sigmundsson í Borgarnesi er þjóðsagnapersóna. Þegar hann varð 75 ára, árið 2010, hafði hann að sögn ekið sem svarar 17 ferðum til tunglsins, eða 6 milljónir km. Hann var enn að og ári síðar fór hann sjálfviljugur í hæfnispróf til að taka af öll tvímæli um hæfni sína til aksturs með farþega. Þetta var orðinn langur ferill. Hann byrjaði þegar Sæmundur hóf tvítugur akstur rútubíla, fyrst fyrir aðra, en fljótlega keypti hann 14 manna Dodge Weapon ásamt félaga sínum Valdimar Ásmundssyni og fyrirtæki þeirra dafnaði vel. Þeir fengu sérleyfi fyrir leiðinni Borgarnes-Reykjavík á 6. áratugnum. Í fyrstu var sérleyfið bundið við eina ferð á viku, sagði Sæmundur. 25 en við sóttum um að fá að fjölga ferðunum og kom það smátt og smátt og þær urðu loks daglegar. Það má segja að hið skrýtna hafi verið að það var alltaf svipaður farþegafjöldi í bílunum, þ.e.a.s. farþegunum fjölgaði algjörlega í samræmi við tíðni ferðanna. Gott samkomulag Farþegarnir voru ekki mikið að hugsa um samkeppni þeirra sem fluttu þá. Úlfar Jacobsen sagði að eitt sinn þegar hann gisti með hópinn sinn hjá Gunnari bónda Þorsteinssyni í Hofi, hafi þrjár stúlkur bankað uppá og beðið um svefnpláss. Höfðu þær ekki komist fyrir á gististað Guðmundar Jónassonar. Nokkrir ungir menn sváfu í stofunni á Hofi og voru þeir beðnir um að hliðra til fyrir stúlkunum. Nokkru síðar gekk ein af þessum ungu stúlkum og einn af ungu mönnunum í heilagt hjónaband, og stendur það enn og er ekki annað vitað en þau séu hin hamingjusömustu, sagði Úlfar. 26 Af þessu má marka nokkuð samkomulagið á milli farþega okkar Guðmundar. Eldhúsbílar töldust snemma til nauðsynja í hópferðum um öræfin. FERÐAÞJÓNUSTA 157

159 Á spássíu: Hópferðabifreiðar: 289 árið árið 1970 Fólksbílar: árið árið 1970 Þótt ótrúlegt sé, tókst að bjarga snjóbílnum Tanna úr þessari erfiðu stöðu. Fyrirtækið stækkaði ört með kaupum á fyrirtækjum og bílum og fjölgun sérleyfa en árið 2005, eftir að Sæmundur hafði haft sérleyfi á ýmsum leiðum í 48 ár, var ákveðið að bjóða sérleyfisferðirnar út og var það mikið áfall fyrir hann, þótt þær hafi þá ekki verið nema hluti af rekstrinum. Honum fannst verið að bjóða upp ævistarf sitt og ákvað að taka ekki þátt í útboðinu. Eftir það varð skólaakstur og akstur með útlendinga uppistaðan. Sæmundur sagðist hafa verið lánsamur í rekstrinum og engin teljandi slys eða óhöpp hefðu orðið í þessu langa ævistarfi. En þegar hann var spurður hvað hefði verið erfiðast á leiðinni milli Borgarness og Reykjavíkur svaraði hann hiklaust: Rokið. 27 Hversu varlega sem var farið á holóttum vegum, í sköflum og á svellbunkum, var vindurinn það sem erfiðast var að eiga við. Það er ekki ofsögum sagt að á umræddri leið getur gert ægilega bylji. Sæmundur lýsir því að eitt sinn er hann var staddur undir Hafnarfjallinu hafi verið ofsaveður í hviðunum. Ég fór mjög varlega og var næstum stoppaður þegar hviða skall á bílnum. Það var eins og jarðýtu væri keyrt á fullri ferð á hliðina á honum og bíllinn hafnaði á hliðinni utan vegar. Ég hef þrisvar orðið fyrir slíku en sem betur fer meiddist enginn alvarlega. Eldhúsið vék fyrir snjóbíl Sveinn Sigurbjarnarson á Eskifirði hefur, líkt og Sæmundur, fengið titilinn þjóðsagnapersóna. Hann hóf ferilinn með því að aka síldasöltunarfólki á Seyðisfirði að og frá vinnu sumarið 1962, þótt hann væri að vísu ekki kominn með bílpróf. Hann taldi óþarft að segja frá því þar sem enginn spurði. Árið 1970 leigði hann ásamt félaga sínum aflagðan snjóbíl frá Seyðisfirði og hóf áætlunarferðir milli Norðfjarðar og Eskifjarðar yfir veturinn. Fljótlega var lagt í snjóbíl númer tvö, Tanna, sem fyrirtæki Sveins, Tanni Travel, heitir eftir. Útborgunin fyrir Tanna var lífeyrissjóðslán sem hafði átt að fara í að kaupa nýja eldhúsinnréttingu heima fyrir. Sú var látin bíða í áratug. Á þessum bíl var farin mörg svaðilförin. Til dæmis þurfti Sveinn að fara margar ferðir uppá Oddsskarð eftir snjóflóðin á Neskaupstað í desember 1974, oft í vitlausu veðri, m.a. til að leita að bilun sem olli rafmangsleysi í bænum, eða til að flytja snjóflóðaleitarmenn. Erfiðasta ævintýrið var þó eflaust í páskaferð árið 1987 þegar Tanni lenti fullskipaður farþegum í sprungu sunnantil í Kverkfjallarana á Vatnajökli. Bíllinn hékk á sitt hvorri brún á a.m.k. tuttugu metra djúpri jökulsprungu; á tönninni að framan og olíutankinum að aftan. Þótti mikil hugkvæmni og lán að takast skyldi að finna leið til að bjarga bílnum. Árið 1984 fór fyrirtækið að bjóða ferðir fyrir hópa til Fær 158 FERÐAÞJÓNUSTA

160 eyja. Viðtökurnar voru góðar og enn er farin minnst ein Færeyjaferð árlega, auk ferða til nokkurra landa á meginlandi Evrópu. Þetta vatt upp á sig, alveg eins og bílaútgerðin, sagði Sveinn. 28 Það voru orð að sönnu. Árið 2011 þegar fjörutíu ár voru liðin frá upphafinu var fyrirtækið komið með 15 hópferðabíla og farið að bjóða upp á heildarlausnir fyrir hópa: flug, ferjur, leiðsögn, afþreyingu, gistingu og annað sem til þarf á ferðalögðum. Dóttir Sveins, Díana Mjöll, hefur tekið við framkvæmdastjórninni og er jafnframt meðeigandi föður síns í fyrirtækinu. Á eigin vegum Um leið og farið var að bjóða upp á bílaleigubíla á Íslandi slógu þeir í gegn. Fyrsta fyrirtækið í þeim rekstri var bílaleigan Falur. Stefán Gíslason flugstjóri hjá Loftleiðum stofnaði hana árið 1960 og aðeins fjórum árum seinna voru komnar tíu bílaleigur í Reykjavík og líka víða um land. Ástæðan fyrir því að ég hóf þessa starfsemi hér var sú að á ferðum mínum fram og aftur yfir Atlantshafið kynntist ég vel óskum erlendra ferðamanna sem margir spurðu um þessa þjónustu á Íslandi, sagði Stefán í viðtali árið Þessar fyrirspurnir urðu til þess að hann kynnti sér rekstur á bílaleigum bæði í Ameríku og Evrópu og stofnaði upp úr því eigið fyrirtæki, sem sniðið var að þýskri fyrirmynd. Í fyrstu notaði Stefán aðallega Volkswagen bifreiðar en síðan bættust við Land Rover jeppar sem vegna ástands veganna voru eftirsóttir af útlendingum. Reksturinn hófst með tveimur bílum en sá þriðji bættist við þá um sumarið og fljótlega voru þeir orðnir 43. Það var samt ekki nóg. Við þurfum því miður að neita miklu fleirum en við getum veitt umbeðna fyrirgreiðslu, sagði Stefán í viðtalinu. Ætlunin er að fjölga bílum mjög mikið á næstunni og helst vildi ég geta verið með 100 bíla. Fjórum árum síðar var Falur enn stærsta bílaleigan, með 70 bíla í útleigu. Útlendingar pöntuðu bíla skriflega með löngum fyrirvara og sumarmánuðina var yfirleitt enginn bíll á lausu. Útlendingarnir gátu greitt með greiðslukortum frá American Express og Diners Club, en Íslendingar voru ekki komnir með neitt slíkt. Ekki hefur þessi atvinnurekstur, frekar en annar, gengið alveg snurðulaust í byrjun. Í fyrstu bar nokkuð á því, að bílaleigubílar yrðu meira fyrir skemmdum en aðrir bílar. Eftir að sjálfsábyrgð var hækkuð dró úr því vandamáli, en sitthvað gat þó komið uppá: Ég lenti einu sinni í því að koma þar að sem bíll frá okkur hafði lent utan vegar við Ingólfs fjall, sagði Sigfús Guðbrandsson sem starfaði á bílaleigu í nokkur ár um Bílstjórinn var augljóslega vel drukkinn og þegar lögreglan kom á staðinn sagði hann að ég hefði ekið bílnum. Ég var hins vegar þarna á ferð ásamt konu minni og kom því hið sanna strax í ljós. Í annað sinn varð lögreglumál þegar tveir Ameríkanar á bíl frá okkur tóku upp á því að skjóta á lömb. Þeir felldu að mig minnir tvö lömb. Líklega hafa þeir haldið að þetta væru veiðidýr, fyrst þau voru á flakki utan girðinga. Bæði þessi mál leystust án eftirmála. Vinnufélagi Sigfúsar á þessum tíma, Þorgils Jónasson, lenti í sérkennilegu máli sumarið Þetta var rosasumar og fáir sólskinsdagar, sagði hann. 31 Mér er minnisstætt FERÐAÞJÓNUSTA 159

161 að einn slíkan dag voru allir bílar úti nema einn sem útlendingur hafði pantað fyrir löngu. Þegar svona stóð á var ekkert að gera hjá okkur Sigfúsi annað en að svara í símann og segja að enginn bíl væri laus. Í aðgerðarleysinu var ég búinn að lesa öll íslensku dagblöðin sem lágu frammi og einnig erlendu blöðin og var byrjaður að skoða válistatíðindin sem komu reglulega frá Diners Club. Ég var kominn langleiðina með að lesa nafnarununa þegar útlendingurinn kom að sækja bílinn. Þetta var hress náungi, sagði aulabrandara og borgaði með korti frá Diners Club. Ég tók eftir því að hann var í síðum svörtum leðurfrakka sem stakk í stúf við góða veðrið. Þegar ég var búinn að afgreiða bílinn hélt ég áfram að lesa válistann frá Diners Club og datt í hug að leita að nafni þessa manns. Og viti menn! Hann var þá á listanum. Auðvitað hringdi ég í Árna Sigurjónsson yfirmann Útlendingaeftirlitsins og tilkynnti um þetta og jafnframt það að líklega væri viðkomandi með gistingu á City hótel á Ránargötu. Nokkrum dögum seinna sagði Árni mér þau tíðindi að þeir hefðu sótt náungann á City hótel og sent hann úr landi næsta morgun. Maðurinn var þekktur hjá lögreglunni í Evrópu. Veitingar við veginn Upphaf veitingasölu við þjóðvegi landsins byggðist aðallega á bensínafgreiðslu. Olíufélögin áttu í harðri samkeppni og því gat stundum verið stutt á milli viðkomustaða. Öll sóttust félögin eftir því að vera með bensínsölu á þeim slóðum sem líklegast var að ferðamenn þyrftu að bæta á tankinn. Af þeim sökum var Hvalfjörður eftirsóttur og þar var hægt að eiga viðskipti við öll félögin; Shell í Botnsskála, Essó í Olíustöðinni og BP á Ferstiklu. Olíumálin voru jafnframt pólitísk þannig að það fór eftir stjórnmálaskoðunum manna hvar þeir áðu og keyptu bensín, a.m.k. þeirra sem höfðu heitar skoðanir í pólitík. Í fyrstu var þó bensíntönkum oftast komið fyrir við sveitabæi og þannig varð til einn af þekktustu viðkomustöðum á landinu, Staðarskáli í Hrútafirði. Saga hans hófst árið 1929 Jólakökumálið Ef ég man rétt var verðlagsstjóri búinn að verðleggja jólakökur á tvær krónur en við töldum sanngjarnt að selja þær á 2 krónur og 25 aura, sagði Ludvig Hjálmtýsson í viðtali árið Um miðja síðustu öld voru innkaup háð skömmtunum og öll þjónusta verðlagsákvæðum. Verðlagsstjóri réði verði á nánast öllu sem snerti veitingaþjónustu. Jólakökusneiðar voru þar ekki undanskildar. Ludvig sem var á þessum tíma formaður S.V.G. og nokkrir starfsfélagar hans voru á því að jólakökurnar væru of ódýrar. Þeir héldu því á fund verðlagsstjóra og báðu um verðbreytingu. Eftir að ég, sem hafði orð fyrir okkur félögum, var búinn að lýsa því yfir að við teldum nauðsynlegt að fá þessa 25 aura til viðbótar fyrir hverja köku til þess að sannvirði gæti talist, spurði verðlagsstjóri hvort ég væri kominn á hans fund til þess eins að brúka kjaft. Ludvig kveðst þá hafa haldið uppbyggilegt erindi um hinar aðskiljanlegu náttúrur jólakökunnar, þar á meðal að ef kökusneiðin væri réttlátlega verðlögð á tvær krónur yrði líka að ákvarða fyrirfram úr hvaða efnum ætti að baka hana og hve þung hún ætti að vera. Eftir þennan lestur kvaðst verðlagsstjóri ekki kæra sig um að sitja lengur undir þessari ósvífni og rak þá alla á dyr. 160 FERÐAÞJÓNUSTA

162 með því að bensíntanki var komið fyrir í túnjaðrinum á Stað. Þegar vegfarendur óskuðu eftir þjónustu flautuðu þeir og kom þá einhver frá bænum til að dæla bensíni á bílinn. Þannig gekk þetta lengi fyrir sig, en þar kom að ungu hjónin á Stað, Magnús Gíslason og Bára Guðmundsdóttir, byggðu lítinn skála ásamt Eiríki, bróður Magnúsar. Það var árið Um líkt leyti var lagður af rekstur í Fornahvammi og Norðurleiðarrúturnar fóru þá að hafa viðkomu í Staðarskála. Þegar við byrjuðum með skálann sáum við engan veginn hver þróunin myndi verða, sagði Bára í viðtali árið sem fjölskyldan á Stað hætti rekstri Staðarskálans, nærri hálfri öld eftir að ævintýrið hófst. 33 Fyrst var einungis boðið upp á gos, sælgæti og svo kaffi og heimabakaðar kökur. Síðan smurt brauð. Eitt leiddi af öðru. Þessu næst var farið að hafa létta rétti eða skyndibita á boðstólum og þar voru pylsur og hamborgarar efst á blaði. Smám saman varð matseðillinn flóknari. Fyrstu árin var lítið um ferðamenn utan sumarmánaðanna. Fólk lagði almennt ekki í vetrarferðir nema brýna nauðsyn bæri til. Og þá völdu flestir þann kostinn að fara með hópferðabílum. Bára sagði að fólk hefði oft verið lúið þegar það kom í Staðarskála, sérstaklega í byrjun. Vegirnir voru vondir, svo ekki sé meira sagt, og þótt fólk kæmist leiðar sinnar var við allskonar erfiðleika að etja. Bílarnir þá voru ekki eins góðir og núna, margir þeirra komnir til ára sinna og biluðu oft. Þá má heldur ekki gleyma því að sprungin dekk voru næstum fastur liður í langferðalögum. Ég held að oft hafi fólk verið fegið þegar það staðnæmdist við Staðarskála, gat komið inn, fengið sér eitthvað að borða og kastað ferðamæðinni. Við reyndum alltaf að taka á móti gestunum af alúð og veita þeim þann beina sem okkur var mögulegt. Þegar umferð jókst með aukinni bílaeign landsmanna var stundum þröng á þingi, sérstaklega þegar veður lokuðu Holtavörðuheiði. Þá þurfti að hýsa allt að 100 manns í einu og sjá þeim fyrir mat og öðrum þörfum. Fólk svaf á dýnum og teppum á gólfinu og sumir fengu að gista heima hjá fjölskyldunni á Stað eða í öðrum húsum á svæðinu. Það kom líka fyrir að við urðum að bíða langt fram á nótt til að taka á móti gestum sem við vissum að voru að brjótast áfram í óveðri og hríð til að komast í Staðarskála. Staðarskáli í Hrútafirði hefur verið vinsæll áningastaður um árabil. Eftir að vegstæðið var fært var starfsemi skálæans færð í nýtt hús við nýja veginn. FERÐAÞJÓNUSTA 161

163 Frá vinstri til hægri Vegalög voru fyrst sett árið 1894 og í þeim sagði: Vegfarendur, hvort heldur gangandi, ríðandi eða á vagni eða á hjólum, skulu þá er þeir mæta einhverjum, eða einhver vill komast fram fyrir þá, halda sér og gripum sínum á vinstri helmingi vegarins eingöngu. Í athugasemd við greinina var þessi ástæða gefin: Þar sem kvenfólk situr vinstra megin á hesti, þykir rjett að sú regla sé innleidd að menn skuli víkja til þeirrar hliðar, er menn mætast, þótt gagnstæð regla gildi í nálægum löndum. Reglan hélst sem sagt í rúmlega sjö áratugi, þótt konur væru löngu hættar að sitja í söðli. Hún var hin sama í flestum Evrópuríkjum, en Mið-Evrópuríkin breyttu yfir í hægri umferð um miðja síðustu öld. Hinn 26. maí 1968 skiptu Íslendingar yfir í hægri umferð. Mikill viðbúnaður var hafður fyrir þessa breytingu en þegar til kom áttu bifreiðastjórar í engum vandræðum með hana. Svíar færðu sig til hægri á svipuðum tíma og Íslendingar. Bretar voru þá einir eftir og eru enn. Umhyggja tjáð með mat Hinum megin Holtavörðuheiðar hefur líka verið hægt að leita skjóls í vondum veðrum. Áratugum saman hefur Hreðavatnsskáli nær samfellt verið viðkomustaður ferðamanna sem lögðu leið sína um heiðina. Vigfús Guðmundsson reisti skálann í landi Bifrastar árið 1933, en þrettán árum síðar flutti hann sig örlítið um set og reisti nýjan skála við Grábrók. Vigfús var landsþekktur fyrir ferðalög, veitingarekstur og störf að stjórnmálum, en hann var alllengi í forustuliði Framsóknarflokksins. Árið 1960 tók við skálanum Leópold Jón Jóhannesson, áður verkstjóri hjá Vegagerðinni, og rak Hreðavatnsskála næstu 17 ár ásamt konu sinni, Olgu Sigurðardóttur. Leópold var, eins og forveri hans, mikill félagsmálamaður og tók hann meðal annars virkan þátt í stofnun og starfi Björgunarsveitarinnar Heiðars í Borgarfirði. Fjölskyldan hefur eldað mat frá örófi alda. Það má segja að hjá okkur hafi umhyggja verið tjáð með mat og það sést, sagði Jóhanna Leópoldsdóttir sem sjálf hefur gert veitinga rekstur að ævistarfi sínu. 34 Í uppvexti hennar snerist lífið um Hreðavatnsskála. Fjölskyldan kom þar að öllum störfum og enginn greinarmunur var gerður á heimili og vinnustað. Fjölskyldan svaf inn af eldhúsinu og það var alltaf farið til dyra þegar knúð var á, dag og nótt. Hreðavatnsskáli var opinn allt árið og aðeins lokað um jól og páska. Pabbi og mamma voru samstiga í að hugsa vel um fólk, sagði Jóhanna. Get ég aðstoðað þig vinur? - var viðkvæðið hjá pabba. Á veitingahúsi úti á landi gerist allt gott og slæmt maður fær þar þverskurð samfélagsins. Björgunarsveitir höfðu yfirleitt viðdvöl í Hreðavatnsskála, enda margt sem gat farið úrskeiðis á heiðinni. Þar urðu oft slys, rjúpnskyttur týndust og bílar festust. Jóhanna segir að björgunarsveitir hafi margsinnis leitað í skálann annað hvort með hrakið fólk af heiðinni eða til þess að fá eitthvað að borða. Þar var jafnan tekið vel á móti björgunarsveitarmönnum og nauðstöddu fólki, án tillits til þess hvort greiðsla kæmi fyrir eða ekki. Hvern átti að rukka? spurði Jóhanna. Átti að rukka menn sem voru að leggja sig í hættu við að bjarga fólki? Eða þá sem höfðu lent í óförum eða slysi? Þrátt fyrir þessa ókeypis þjónustu var mjög góð afkoma af rekstrinum. Fyrir utan fjölskylduna var þriggja til fimmtán manna starfslið, allt eftir árstíðum, og það var mikið unnið. Verðir við veginn Þegar Leópold og Olga þreyttust á rekstri Hreðavatnsskála tók Pétur Geirsson, mjólkurfræðingur í Borgarnesi, við keflinu. Það var árið Hann hafði þá í rúman áratug rekið Botnsskálann í Hvalfirði, ásamt konu sinni, Hlíf Steinsdóttur, og um árabil ráku þau báða þessa vinsælu viðkomustaði ferðalanga á leiðinni vestur og norður. Þetta var oft erfitt starf og erilsamt, ekki síst þegar illa viðraði. Einu sinni voru tvær rútur tepptar hjá okkur í fjóra tíma, sagði Hlín í blaðaviðtali. 35 Þá var veðrið svo vont að við héldum að rúðurnar myndu brotna. En heppnin var með okkur þarna. Hlín sagði að starfið hefði líka verið erfitt á sumrin. Þá hefði varla liðið sú nótt að þau væru ekki vakin upp til að afgreiða bensín. 162 FERÐAÞJÓNUSTA

164 Varla hefur eftirspurnin minnkað eftir bensíni í Botni og í Hreðavatnsskála þegar spurðist að Pétur gæfi einnar krónu afslátt af hverjum lítra. Það gerði hann um árabil og kvaðst hafa á sex árum veitt á þriðju milljón króna í þennan afslátt. Hvort ég hef tapað eða grætt á þessu, er stóra spurningin sagði hann í blaðaviðtali árið Enn af heiðum Hellisheiðin hefur löngum verið óviss og krefjandi leið, sérstaklega á vetrum, og þar um slóðir hefur yfirleitt verið séð fyrir veitingum og skjóli. Þar hefur Litla kaffistofan verið allt frá vorinu 1960 þegar Ólína Sigvaldadóttir hóf þar veitingarekstur. Litla kaffistofan lætur ekki mikið yfir sér, en hún varð fljótt vinsæll áningar staður og hefur verið það æ síðan. Ólína var matráðskona við vegalagningu á Hellisheiði á árunum Þegar því verki lauk hóf hún veitingarekstur í litlu húsi í Svínahrauni. Þá var hætt að reka Kolviðarhól og Skíðaskálinn í Hveradölum var í lægð næsta áratuginn. Litla kaffistofan var því aðalafdrepið á Hellisheiðarleiðinni. Ólína laðaði að sér viðskiptavini og var sérstaklega þekkt fyrir kleinubakstur sinn. Nefndu því ýmsir staðinn Kleinukot. Frá árinu 1993 hefur núverandi veitingamaður Litlu kaffistofunnar, Stefán Þormar Guðmundsson, rekið staðinn ásamt fjölskyldu sinni. Stefán er mikill knattspyrnuáhugamaður og ber staðurinn svip af því. Allir veggir eru þaktir gömlum og nýjum íþróttamyndum, fánum og öðru sem tengist knattspyrnu. Vinsælasti maturinn þar er íslensk kjötsúpa og Litla kaffistofan er enn vinsæll viðkomustaður atvinnubílstjóra, þótt nútíma samgöngumáti hafi fært hana nær höfuðborginni. Hreðavatnsskáli fyrr á tímum. Þar sem þjóðleiðir mætast Um miðja síðustu öld var enn farið hægt yfir og víða staldrað við. Vegasjoppur og veitingaskálar voru á hverju strái og þar sem þjóðleiðir mættust var nánast alls staðar hægt að verða sér úti um bensín og bita. Allir þekktu þessa staði og enginn var í vandræðum með að muna nöfn þeirra og staðsetningu. Í Ferstiklu, þar sem vegurinn yfir Dragháls mætir Hvalfjarðarveginum, hefur verið áningarstaður eins lengi og elstu menn muna. Rótgróinn veitingaskáli á Snæfellsnesi, Vegamót, stendur undir nafni þar skiptast leiðir vestur Snæfellsnesið sunnanmegin og norður yfir nesið. Þar hefur verið hægt að fá orkugjafa fyrir bíla og menn allt frá árinu Blönduós hefur líka lengi verið fjölsóttur viðkomustaður ferðamanna, enda mætast þar leiðir inn Langadal og norður Skaga. Varmahlíð er enn eitt dæmið. Þar koma saman leiðirnar norður á Sauðárkrók og Siglufjörð, í austur um Öxnadalsheiði til Akureyrar og FERÐAÞJÓNUSTA 163

165 Spássíuefni: Frá 1950 til 1970 rúmlega tífaldaðist straumur erlendra ferðamanna. Árið 1950 töldust þeir vera en tuttugu árum seinna komu erlendir ferðamenn til landsins. suður í átt að hálendinu. Í Varmahlíð hefur veitingarekstur verið óslitið frá árinu 1931 og þar hefur verið gistihús, Hótel Varmahlíð, frá árinu Á Suðurlandi var um árabil talið sjálfsagt að koma við í Tryggvaskála á Selfossi, enda stutt þar í allar leiðir í uppsveitum héraðsins. Annar söluskáli, Landvegamót, var líka vinsæll viðkomustaður, enda er hann á krossgötum þar sem Landvegur liggur til norðurs frá þjóðveginum og Ásvegur niður um Holt. Fyrir tíma bílasíma og farsíma mæltu ferðamenn sér þar iðulega mót, þegar ferðast var á fleiri en einum bíl. Á krossgötum við Skjálfandafljót þar sem vegir austur til Mývatns, norður Aðaldal til Húsavíkur og á Tjörnes mæta Sprengisandsleið er veitinga- og gistihúsið Fosshóll. Þar hefur í meira en 80 ár verið boðið upp á hressingu bæði fyrir bíla og fólk. Auk þess var þarna lengi pósthús og símstöð. Frá Fosshóli er fögur sýn til Goðafoss og þaðan er jafn langt, 50 km, til Akureyrar, Húsavíkur og Mývatns. Matseðillinn var yfirleitt stuttur á þessum stöðum og algengast var að fólk fengi sér kaffi og kökuskammt sem samanstóð af flatköku, jólaköku eða pönnuköku og kleinu. Pylsur voru oftast á boðstólum og sums staðar var boðið upp á kjötsúpu. Fjölsóttur aldingarður Hér er Bragi við afgreiðsluborðiðí Eden. Örlög skálans urðu grimm. Hann brann til grunna sumarið Um áratugaskeið var garðyrkjustöðin Eden í Hveragerði einhver vinsælasti viðkomustaður ferðafólks á Suðurlandi. Hún var í eigu garðyrkjufræðingsins Braga Einarssonar sem byggði upp Eden að bandarískri fyrirmynd árið Staðurinn var eins konar samspil gróðurhúss og veitingastaðar og Bragi var áfram um að hafa hann við þjóðveginn til að fá sem flesta til að koma þar við. Eden átti eftir að stækka og breytast í tímans rás. Þar var 164 FERÐAÞJÓNUSTA

166 Þjónustustúlkur voru vinsælt myndefni í þjóðbúningum sínum. Hér eru þær Marrit Einarsson og Anna Magnúsdóttir með herramanni A. R. Reeves á milli sín sumarið Á Flúðum í hádeginu Gullni hringurinn hefur tekið ýmsum breytingum í gegnum tíðina. Fyrst var hann oftast nefndur í tengslum við ferð frá Reykjavík til Þingvalla, að Gullfossi og Geysi og til baka sömu leið. Síðar voru Laugarvatn og Skálholt með í hringnum og stundum hefur verið farið yfir Hellisheiði og þar með um Hveragerði. Frá 1968 voru Flúðir um tíma mikilvægur hluti af Gullna hringnum. Það var ekki síst fyrir tilstilli Ingólfs Péturssonar veitingamanns. Flúðir höfðu á skömmum tíma orðið myndarlegt þorp. Jarðhitinn allt um kring átti mikinn þátt í því en þjónusta við ferðamenn hjálpaði mikið til. Seint á sjöunda áratug tuttugustu aldar var þar reistur myndarlegur heimavistarskóli sem nýttur var sem hótel á sumrin. Um þetta leyti var jafnframt byggt eins konar mótel, Skjólborg, lítil hús sem hvert um sig var aðeins eitt herbergi. Þau nutu ekki síst vinsælda vegna þess að við hvert hús var heitur pottur. Ingólfur hafði komið að Flúðum til þess að mála skólann en tók svo við rekstri mötuneytisins. Það varð til þess að Flúðir voru um skeið viðkomustaður í hádeginu þegar farið var með ferðamenn að Gullfossi og Geysi. Gestirnir voru margir á vegum Kynnisferða sem meðal annars sáu um ferðir áningarfarþega Loftleiða og þessum hópum fylgdu miklar annir. Stundum snæddu þarna á fjórða hundrað manns í hádeginu og þurfti að skipuleggja ferðirnar þannig að fólkið kæmi í matinn í hollum. Sumarið 1971 var til dæmis áætlað að gestirnir hafi verið samtals talsins. Það var alveg fullt að gera og við gengum í öll störf, sagði Anna Magnúsdóttir sem starfaði við veitingarnar um árabil. 37 Áður en hótelið var byggt var tekið á móti fólkinu í félagsheimilinu og þar gat verið margt um manninn, ekki síst þegar farþegar skemmtiferðaskipanna bættust við. Kynnisferðir stjórnuðu rútuferðunum þó þannig að ekki komu allir á sama tíma. Mikið var lagt upp úr snyrtimennsku og jafnan voru hvítir dúkar, stífpressaðir, á borðum. Aðallega var boðið upp á lax eða lúðu og meðlætið var grænmeti sem ræktað var á staðnum. Í eftirrétt voru rjómapönnukökur. Ingólfur hafði þann hátt á að vinnulaunin voru ákveðið hlutfall af veltu sem skipt var á milli starfsfólksins eftir eðli starfsins og starfsaldri. Anna sagði að þetta hefðu verið uppgrip hjá starfsfólkinu hún hefði til dæmis unnið sér inn fyrir eldavél og fleiri nauðsynjum í nýja heimilið sitt. Þetta var mjög skemmtilegt starf, sagði hún. Við kynntumst fólki úr öllum heimshornum. Við framreiðslustúlkurnar vorum alltaf í upphlut og það var vinsælt að taka myndir af okkur. Ég fékk margar myndir frá þakklátum gestum. FERÐAÞJÓNUSTA 165

167 ekki bara hægt að fá blóm og grænmeti heldur alls kyns veitingar og minjagripi í miklu úrvali. Líklegt er að meirihluti þjóðarinnar hafi á sinni tíð einhvern tíma komið í Eden og fengið sér ís, spjallað við talandi krákuna Margréti eða skoðað þar myndlistarsýningu. Leiðsögumenn og fararstjórar sáu svo til þess að erlendir ferðamenn kæmu þar við í þúsundatali. Um helgar voru stundum allt að tíu þúsund gestir í Eden. Ég spáði því fyrir 25 árum að Hveragerði ætti eftir að verða einn helsti ferðamannabærinn á Íslandi, sagði Bragi í viðtalið árið Hingað koma nær allir útlendir ferðamenn sem á annað borð heimsækja landið. [ ] Það er eiginlega eins og við séum við Laugaveginn. Bragi rak Eden í tæpa hálfa öld og hafði alltaf jafn gaman af vinnu sinni: Ánægjan af rekstri Eden er mitt brennivín, sagði hann. Vegir ráða veitingum Hvítárskáli í ljósum logum, eftir langa og dygga þjónustu. Ný vegastæði valda iðulega mikilli röskun á rekstri söluskála. Þannig varð Hvítárbrú í Borgarfirði á sínum tíma hvatinn að byggingu Hvítárskála. Þetta er merkileg brú. Hún var byggð árið 1928 og það varð að keyra steypuna í hana í hjólbörum menn höfðu enga krana, né annað það sem nú þykir sjálfsagt við brúargerð. Samt hefur ekki komið í hana sprunga, hvað þá meira. Hins vegar er skálinn sem þótti um tíma hinn virðulegasti veitingastaður horfinn. Theódóra Sveinsdóttir byggði þarna skála árið 1936 en síðar var hann aflagður og nýr reistur. Í sex áratugi var þetta eftirsóttur viðkomustaður en svo kom Borgarfjarðarbrúin árið 1981 og fljótlega eftir það gáfust eigendur skálans upp á rekstrinum. Þó var um skeið opin matvöruverslun á staðnum. Hún þjónaði íbúum uppsveita Borgarfjarðar og sumarbústaðaeigendum. Dagar Hvítárskálans enduðu þannig að árið 1997 fékk Slökkvilið Borgarfjarðar skálann til að æfa slökkvistarf og reykköfun. Að æfingum loknum var hann látinn brenna til grunna. Annar víðfrægur áningarstaður, Botnsskálinn, varð undan að láta við komu Hvalfjarðarganganna árið Umferð fyrir fjörðinn snarminnkaði um leið og göngin voru tekin í notkun og þar með hvarf rekstrargrundvöllur vegasjoppanna þar. Ferstikla er þó eftir sem áður í rekstri frá því snemma í maí og fram í september. Reksturinn þar byggist á nábýli við sumarhúsabyggð og umferð þeirra sem vilja njóta fegurðar Hvalfjarðar. Með bílinn á sjó Hvalfjarðargöngin réðu ekki einungis örlögum vegaskála. Þau gerðu líka út um rekstur Akraborgarinnar sem um langt árabil hafði flutt farþega og bíla milli Reykjavíkur og Akraness. Allt frá árinu 1897 höfðu siglingar milli Reykjavíkur, Akraness og Borgarness verið nokkuð reglulegar. Fyrst var lítið gufuskip, Faxi, notað til siglinga milli þéttbýlis 166 FERÐAÞJÓNUSTA

168 staða við Faxaflóa og næstu áratugina voru skip þar í förum; Suðurlandið, Laxfoss, Eldborg og loks Akraborgin. Ferðum í Borgarnes var hætt árið 1966, en þrjár Akraborgir tóku við hver af annarri allt þar til árið Þann 10. júlí það ár sigldi Akraborgin sína síðustu ferjuferð. Árið 1974 var farið að flytja bíla með Akraborginni. Fyrsta árið flutti hún tæplega fimm þúsund bíla, en þá var ekki komin bílabrú í skipið. Bílunum var lyft um borð. Eftir tilkomu bílabrúarinnar fjölgaði bílunum mjög ört. Árið 1986 var metár. Þá voru yfir 80 þúsund bílar ferjaðir með Akraborginni. Akraborgin hefur ekki verið leiðinlegur vinnustaður. Flestir í áhöfninni höfðu um tuttugu ára starfsaldur þegar þeir hættu og nánast enginn hætti fyrr en ástæða var til vegna aldurs. Þó var stundum nokkur veltingur í þessum ferðum. Versta veðrið sem Akraborgin sigldi í var 3. febrúar Þá var suðvestanátt og 12 vindstig. Siglingin, sem vanalega tók eina klukkustund, tók þrjá og hálfan tíma í það skiptið. Hallamælirinn var í botni allan tímann, stóð í 40 gráðum. Þegar hætt var að nota Akraborgina sem ferju, varð hún slysavarnarskip og fékk nafnið Sæbjörg. Bíllinn þarfasti þjónninn Á árunum varð bylting í bílamálum þjóðarinnar. Þegar árið 1970 var á enda runnið hafði bílaeign þjóðarinnar fimmfaldast, ef miðað er við fólksbíla eingöngu. Þessari hröðu þróun var auðvitað engan veginn lokið, en ljóst er að á þessum tveimur áratugum gjörbreyttust ferðavenjur Íslendinga. Nú gat allur almenningur lagt land undir hjól hvenær sem ferðalöngunin gerði vart við sig. Liðin var sú tíð þegar sitja þurfti fyrir mjólkur bílnum eða bíða eftir vikulegri ferð sérleyfisbílsins ef fólk vildi bregða sér milli staða. Akraborgin var mikið notuð þegar hún var og hét. Á spássíu: Töflumöguleikar: ,8 fólksbílar pr íbúa ,4 fólksbílar pr íbúa Bílaeign alls: bílar do. 23,9 íbúar um hvern fólksbíl íbúar um hvern fólksbíl FERÐAÞJÓNUSTA 167

169 Vandræðaástand í móttöku ferðamanna Eftir að Flugvallarhótelinu í Reykjavík var lokað er í fá hús að venda fyrir erlenda ferðalanga. Nefnd sem kannar málin telur tafarlausra úrbóta þörf. Bændur reisa höll í Reykjavík Nýtískulegt hótel Loftleiðahótelið nýja er búið fullkomnasta eldhúsi landsins, með kjötvinnslu og bakaríi. Á hótelinu er líka að finna hárgreiðslustofu, rakarastofu og minjagripaverslun auk sundlaugarinnar sem skartar listilega gerðum mósaíkmyndum. Þorvaldur Guðmundsson segir að Hótel Saga valdi þáttaskilum í höfuðborginni. Matthías Johannessen telur að hótelið stækki Ísland. Augu skákheimsins beinast að Reykjavík Einvígi þeirra Spasskys og Fischers um heimsmeistaratitilinn í skák sem fer fram í Laugardalshöll vekur feykilega athygli um veröld víða, og hefur verið nefnt Einvígi aldarinnar. Risastórt heilsuhótel við Kleifarvatn Bandaríska ráðgjafarfyrirtækið Checchi and Company hefur lagt fram tillögu um risavaxið lúxushótel, veitingahús, heilsuhæli, golfvöll og heilsuböð í nýstárlegri byggingu við Kleifarvatn. Fljótandi hótel! 168 FERÐAÞJÓNUSTA Þrjátíu metra langt og átta metra breitt skip með gínandi trjónu mun verða rekið sem flótel á Hlíðarvatni í Hnappadal. Þrettán káetur eru um borð, auk setustofu og borðstofu.

170 Ýmsar hugmyndir og draumar um hótelbyggingar skreyta íslenska annála fram eftir 20. öldinni en sjaldnast varð neitt úr framkvæmdum. Nefnd á nefnd ofan var skipuð til að finna lausn á gistivandanum en afraksturinn varð lítill sem enginn. Frá því fyrir stríð og fram til ársins 1951 hafði gistirýmum á landinu öllu fjölgað óverulega og þeim hafði meira að segja fækkað í Reykjavík. Ein nefndin komst að því árið 1950 að leggja ætti niður Flugvallarhótelið á Reykjavíkurflugvelli. Ferðaskrifstofa ríkisins hafði rekið það frá því að herinn fór. Þetta gamla braggahótel var í mikilli niðurníðslu og vart mönnum bjóðandi. Lokun þess kallaði hins vegar á enn frekari vandræði: um leið [...] skapast fullkomið vandræðaástand um móttöku ferðamanna í bænum ef ekki verða tafarlaust gerðar ráðstafanir til að auka gistihúsahótelvæðing í bæ og sveit Aukin landkynning um miðbik síðustu aldar dró fleiri gesti til Íslands. Það var þó sem menn svæfu Þyrnirósarsvefni varðandi gistinguna og lengi ríkti óviðunandi ástand í hótelmálum landsmanna. Samvinna er forsenda þess að ferðaþjónusta fái þrifist. Í hverju ferðalagi fléttast saman samgöngur, gisting, veitingar og þjónusta og er hver þáttur jafn mikilvægur ef ferðin á að heppnast vel. Þrátt fyrir eilífar kvartanir um hótelskort þokaðist lítið í þeim málum allt fram undir En þá varð líka stökkbreyting. Gistirými í Reykjavík margfaldaðist með tilkomu stórra hótela og úti á landi rann tími Edduhótelanna upp. Menn klóra sér í hausnum... FERÐAÞJÓNUSTA 169

171 Risadraumar Árið 1945 lagði ríkisstjórnin til að Eimskipafélagið, Reykjavíkurborg og ríkið legðu í púkk og kostuðu smíði risahótels í miðbæ Reykjavíkur. Þar yrðu rúm fyrir 155 manns. Í fyrstu var gert ráð fyrir að hótelið risi í Grjótaþorpinu en síðar var ákveðið að það yrði byggt við suðvesturenda Tjarnarinnar. Fenginn var bandarískur arkitekt, Francis Keally, til að hanna hótelið. Áætlaður kostnaður við bygginguna hljóðaði upp á 15 milljónir króna og áttu eigendurnir að skipta honum jafnt á milli sín. Til samanburðar má geta þess að áætlun fyrir byggingu nýrrar heimavistar við Menntaskólann á Akureyri árið 1946, hljóðaði upp á þrjár hæðir og kjallara, 72 herbergi og 3 milljónir króna. Dýr myndi Hafliði allur, hugsuðu margir, ekki síst þeir sem höfðu barist fyrir því að í stað risahótels yrðu byggð nokkur smærri gistihús hér og þar í borginni. Ekki var þjónusta arkitektsins heldur gefins; talað var um að hann hefði fengið allt að krónum fyrir sinn snúð og fóru þær sögur mjög fyrir brjóstið á fólki. Niðurstaðan varð sú að draumurinn var of dýr og ekkert varð af framkvæmdum. 5 kostinn eins og stendur í álitsgerð nefndarinnar. 1 Höfundarnir virðast hafa talað fyrir daufum eyrum, því enn varð bið á úrbótum. Stúdentagarðar voru reistir við Háskóla Íslands árið 1934 og frá fyrstu tíð voru þeir nýttir sem sumarhótel, eins og reyndar ýmsir heimavistarskólar úti á landi. Herinn tók yfir stúdentagarðana á stríðsárunum og þegar aftur átti að nýta þá sem sumar hótel að stríði loknu, var ástand þeirra mjög bágborið. Ástæðan var meðal annars sú að ekki höfðu fengist innflutningsleyfi fyrir nauðsynjum, eins og hreinlætistækjum. Ef frá eru talin gistivandræðin má segja að forkólfar Ferðaskrifstofu ríkisins hafi verið tiltölulega ánægðir með stöðuna í ferðamálum í byrjun sjötta áratugarins. Reiknaðist mönnum til að með íslenskum farartækjum væri hægt að ferja til og frá landinu um sex þúsund erlenda gesti yfir sumarmánuðina. Það væri ákjósanleg staða, eða eins og segir í skýrslunni: Kynningarstarfsemi sú, sem Ferðaskrifstofan [ríkisins] og einstaklingar reka nú erlendis um Ísland er komin á svo öruggan grundvöll, að auðsætt er, að okkur er í sjálfsvald sett með skynsamlegri og eðlilegri þróun hennar, að ákvarða nokkurn veginn fyrirfram, hve marga erlenda ferðamenn við fáum hingað árlega. 2 Þetta starf fór þó fyrir lítið þegar ekki var hægt að hýsa alla sem vildu koma. Fyrir utan Hótel Borg voru aðeins fáein lítil gistihús í Reykjavík með samanlagt gistirými fyrir 320 manns. Það dugði hvergi nærri þegar ferðamenn tóku að streyma hingað á vormánuðum. Við verðum að horfast í augu við þá staðreynd, að hér eru fá, og með örfáum undantekningum, léleg gistihús, segir í einni skýrslunni enn, ferðamálaskýrslu Þorleifs Þórðarsonar frá Stundum þurfti að koma vegalausum ferðalöngum fyrir á flatsæng í skólum þegar öll hótel voru full. Og mönnum blöskraði ástandið: Til hvers er öll landkynningin [ ] til hvers er verið að hæna menn til Íslands [ ] til hvers er að margfalda farþegapláss millilandaflugvélanna, ef ekki er svo hægt að taka á móti útlendum ferðamönnum hér heima vegna þess að ekkert hótelpláss er fyrir hendi? Það væri ömurlegt um að litast á þessu landi, ef ekkert hefði verið byggt og allt staðið í stað síðan 1930 eins og reyndin hefir orðið í gistihúsamálum Reykjavíkurborgar. 4 Þetta sagði Þorvaldur Guðmundsson, hótelstjóri Hótels Sögu, þegar leið að opnun þess árið Í hnotskurn lýsa þessi orð stöðunni eins og hún var þá. En það voru sumsé bændur sem með höll sinni urðu fyrstir til að hrinda hóteldraumunum í framkvæmd, þótt það tæki langan tíma að koma henni upp. Flottheit í Eyjum Landsbyggðin var aðeins betur sett en Reykjavík þar sem í flestum kaupstöðum mátti finna að minnsta kosti eitt gistihús eða hótel, fyrir utan heimavistarskólana sem flestir voru inn til sveita. Yfirleitt var aðstaðan þokkaleg, herbergin þó víðast lítil og fæst með 170 FERÐAÞJÓNUSTA

172 sérbaðherbergi. Mörg gistihúsanna voru gamalgróin og hafði lítið verið gert til að hressa upp á þau í langan tíma. Nokkrar undantekningar voru á þessu. Útgerðarmaðurinn Helgi Benediktsson hafði byggt fjögurra hæða hótel við Heiðarveg í Vestmannaeyjum árið 1950 sem rúmaði 70 gesti. Helgi var umsvifamikill í athafnalífi Vestmannaeyja um áratugaskeið og kom víða við. Svo víða raunar, að sænskum blaðamanni sem kom á þjóðhátíðina árið 1950 ásamt ljósmyndara fannst eiginlega nóg um: Að vera Íslendingur er það besta sem hugsast getur, að vera Vestmannaeyingur er enn fínna. [Þeir] eru manna ríkastir á Íslandi [ ] Ríkastur hinna ríku er maður sá sem dylst bak við bókstafina H.B., sem maður sér hvarvetna í Vestmannaeyjum. Þeir eru bróderaðir á rekkjuvoðirnar í hótelinu [ ] þeir standa á matarílátunum í matsölunni [ ] Maður les þá á húsveggjunum beint á móti, þegar maður vaknar og hleypir upp fellitjaldinu, þeir standa á öllum dósum með niðursoðnum fiski, á öllum bátum, öllum bílum, í öllum búðargluggum [ ] Það lítur ekki út fyrir að þarna rúmist neinn nema þessi Helgi Benediktsson. 5 Borgfirðingar byggja Á Vesturlandi sýndu Borgfirðingar hvað mesta framkvæmdasemi í hótelmálum. Borgarnes hafði um aldir verið einn helsti áningastaður á Vesturlandi og viðkomustaður strandferðaskipanna þegar þau hófu áætlunarsiglingar. Hótel var reist þar árið Þar var einnig helsti samkomustaðurinn í héraðinu og áratugum saman var þar dansað um nánast hverja helgi allt þar til hótelið brann til grunna árið Eigandi þess, Ingólfur Pétursson, hófst strax handa við að reisa nýtt hótel við Egilsgötu en nokkur ár tók að koma því upp. Árið 1955 var það opnað formlega og þótti hin glæsilegasta bygging með gistirými fyrir um 50 manns. Hótelinu stýrði Steinunn Hafstað, fyrsti sérhæfði hótelstjóri landsins. Hún hafði sótt sér menntun í hótelrekstri í Bandaríkjunum og hafði víðtæka reynslu af þeim störfum. Hótelið í Borgarnesi hefur alla tíð gegnt lykilhlutverki fyrir ferðaþjónustu og félagslíf í sveitarfélaginu. Pétur Geirsson, veitingamaður í Botnsskála og Hreðavatnsskála, keypti það árið 1990, stækkaði það og endurbætti. Hann rak hótelið í félagi við Jón son sinn fram á nýja öld. Við hótelstjórahlutverkinu tók síðar Sonja Lind Eyglóardóttir sem ekki var ókunnug rekstrinum. Ég hef alltaf verið viðloðandi hótel- og veitingabransann [ ] ég byrjaði sem uppvaskari hérna á hótelinu þegar ég var 13 ára og það voru mín fyrstu skref í bransanum, sagði hún í viðtali síðar. 6 Annað nýtt hótel reis í sömu sveit um miðja síðustu öld Hótel Bifröst við Hreðavatn. FERÐAÞJÓNUSTA 171

173 Hótel hefur verið rekið að Bifröst í Borgarfirði frá því um miðja síðustu öld. Samband íslenskra samvinnufélaga reisti félagsheimili á Bifröst árið 1951 en nokkrum árum síðar var byggt myndarlega við húsið og Samvinnuskólinn fluttur þangað úr Reykjavík. Á sumrin gegndi skólinn svo hlutverki hótels, enda í þjóðbraut milli Norður- og Suðurlands. Þar mátti hýsa allt að 100 manns í 25 herbergjum. Samvinnumenn voru stoltir af útkomunni: Með Bifröst hafa samvinnumenn ekki aðeins eignazt glæsilegt félagsheimili og skóla, heldur og lagt þjóðinni til fegursta gistihúsið, sem til er í sveit á landinu. 7 Hótelið naut strax mikilla vinsælda, enda var boðið upp á fleira en gistingu, s.s. skemmtiferðir um sveitina, útreiðartúra, veiðiferðir og auðvitað veitingar. Í matsalnum voru borðin dekkuð upp með stífuðum líndúkum, fersk blóm í öllum vösum og á matseðlinum mátti finna það besta úr matarkistu Norðurárdalsins; nýjan lax með öllu tilheyrandi og auðvitað skyr með rjóma og kannski berjum þegar komið var fram í ágúst. Á Austurlandi sátu menn heldur ekki auðum höndum og voru nokkur hótel sett á laggirnar þar á sjöunda áratugnum. Gistingu hafði verið hægt að fá á Egilsstaðabúinu allt frá því í byrjun aldarinnar og á Seyðisfirði hafði frá 1943 verið rekið hótel undir nafninu Snæfell, síðar Hótel Fjörður. Árið 1965 var Hótel Egilsbúð opnað í Neskaupstað og ári síðar hófst rekstur hótels Öskju á Eskifirði. Egilsstaðabúar breyttu félagsheimilinu Valaskjálf í hótel árið 1967 og tveimur árum síðar hófst rekstur Hótels Tanga á Vopnafirði. Sextán sumur á Búðum Um miðja síðustu öld voru rekin rúmlega 20 sumarhótel á landinu. Mörg þessara hótela eiga sér langa sögu. Að Búðum á Snæfellsnesi var um aldir fjölsóttur verslunarstaður en fyrsta gistihúsið þar var opnað árið Hótelið naut alltaf mikilla vinsælda og voru þar haldin fræg Búðamót um verslunarmannahelgar. Þar komu brottfluttir Snæfellingar saman, skemmtu sér og dönsuðu inn í nóttina. Á árunum ráku hin kunnu veitingahjón Lóa Kristjánsdóttir og Friðsteinn Jónsson hótelið. Friðsteinn vann líka í Reykjavík og var Lóa því oft ein á vaktinni ásamt vinnukonum sínum. Aðstaðan var alla tíð erfið, sagði Lóa löngu síðar. 8 Við urðum til dæmis fyrstu árin að fá rafmagn frá vél sem var mjög duttlungafull, og þar sem konur voru einar að störfum í byrjun, urðum við að vinna margt handtakið sem betur var talið henta körlum. [...] Ég eignaðist brátt ótal vini vegna starfa minna að Búðum og það olli því að þótt starfsdagurinn væri langur og erfiður veittist mér sú lífsfylling sem ekki verður metin til fjár. Af öðrum sumargististöðum á fyrri hluta síðustu aldar má nefna Reykjaskóla í Hrúta 172 FERÐAÞJÓNUSTA

174 firði, Ásólfsstaði í Þjórsárdal, Hallormsstað á Héraði, Laugar í Reykjadal, Geysi í Haukadal, Breiðabólsstað og Múlakot í Fljótshlíð, sem var einn fjölsóttasti sumargististaðurinn á landinu fram undir miðja öldina. Barðstrendingar reistu hótel í Bjarkalundi í Reykhólahreppi árið Allar götur síðan hefur verið rekið þar sumarhótel. Í Vatnsfirði var veitingaskálinn Flókalundur byggður árið 1961 og í framhaldinu útbúin gistiaðstaða fyrir 40 manns. Hellas og hljómmikil armbönd Steinunn Hafstað setti mark sitt á veitinga- og hótelrekstur Íslendinga. Eftir að hafa lokið námi í hótelstjórnun hjá Lewis Hotel Training School í Washington árið 1947 stýrði hún átta hótelum á Íslandi. Þau rak hún af myndarskap og dugnaði og lágu skrifstofustörfin jafn vel fyrir henni og matseldin. Hún var nákvæm þegar kom að rekstrinum en líka hláturmild og fjörug. Þeir sem hana þekktu gátu alltaf vitað hvenær hún nálgaðist, bæði vegna hinnar sérkennilegu lyktar sem fylgdi Hellas sígarettunum sem hún reykti af miklum móð og af klingjandanum í armböndunum sjö sem hún bar nánast alla daga. Múlakot í Fljótshlíð. Þar var lengi vinsæll áningarstaður ferðamanna, enda þótti skrúðgarðurinn þar einstakur á sinni tíð. Í Múlakoti kom Skógrækt ríkisins upp fyrstu gróðrarstöðinni á Suðurlandi. Saga stækkar Ísland Bændasamtökin hófust handa við byggingu stórhýsis árið Framkvæmdum lauk hins vegar ekki fyrr en sex árum síðar. Bændur hugðust nota hluta byggingarinnar fyrir eigin skrifstofur og til útleigu, en talsverðan hluta hennar átti að leggja undir 90 hótelherbergi. Þorvaldur Guðmundsson veitingamaður hafði sjálfur ætlað að byggja hótel í Vatnsmýrinni með 120 herbergjum. Með öll tilskilin leyfi upp á vasann og vilyrði fyrir 20 milljóna króna láni var Þorvaldur um það bil að hefja framkvæmdir árið 1960 þegar forysta Bændasamtakanna fékk hann til að leggja þær ráðagerðir til hliðar. Betur færi á því að menn sameinuðu krafta sína í að koma upp einu stóru hóteli. Eftir ýmsar vangaveltur taldi ég hyggilegt að láta hótelbyggingu mína bíða betri tíma, sagði Þorvaldur. 9 Þetta var dýr framkvæmd. Hún var fjármögnuð að hluta með erlendum lánum, en einnig var lagt 0,5% viðbótargjald á búvörur svokallað búnaðarmálagjald sem rann til framkvæmdanna. Alþingi samþykkti þessa skattlagningu með lögum sem voru í gildi frá 1961 til Þótt byggingin gengi undir nafninu Bændahöllin fékk hótelið nafnið Saga og reis hátt aftan við Háskólabygginguna skyggði jafnvel á þessa háborg menntunar, að sumra mati. Gárungarnir á Speglinum gerðu sér mat úr því: [Hún] er svo reisuleg að séð að austan FERÐAÞJÓNUSTA 173

175 Þéttir fari fyrr að sofa Fram að því að Hótel Saga var opnuð var ekki um marga gististaði að ræða í höfuðborginni. Þjónustan sem var í boði var heldur ekki fullkomin. Halldór Gröndal, veitingamaður á Naustinu, sagði frá því í Vikunni í júlí 1958 að danskur kollegi sinn, afar þéttvaxinn og þungur á sér, hefði verið með honum í veislu. Þegar hún var nýhafin tilkynnt hann brottför sína, öllum til undrunar: Jú, sjáið til, sagði hann, lyftan á hótelinu hættir að ganga kl. 10 á kvöldin og ég yrði alla nóttina að paufast upp stigana heim í herbergið mitt. 12 Ástæðan mun hafa verið skrölt í lyftunni sem raskaði svefnró gestanna. gleypir hún Háskóla vorn, sem sést þá sem einskonar fordyri fyrir bákninu [ ] og víst er um að bændurnir, sem lengi hafa verið glúrnir, hafa þarna viljað undirstrika sigur holdsins (þ.e. dilkaketsins) yfir andanum, sem Háskólinn er alltaf eitthvað að burðast með. 10 Hótel Saga var tekin í notkun í áföngum. Vegna skorts á gistirými reyndist nauðsynlegt að hleypa ferðamönnum inn í 30 herbergi á fimmtu hæðinni sumarið 1962, þótt ekki væri allt orðið klárt. Það dugði ekki til. Fyrstu vikuna í júlí voru um 100 ferðamenn húsnæðislausir. Svo mikil var þörfin. En smám saman urðu vistarverurnar í þessari átta hæða höll fullbúnar, með rúmum fyrir 150 gesti. Þar var einnig að finna veitingasali, gufubað, snyrtiog hárgreiðslustofu, rakarastofu, litlar verslanir, bari, fundarherbergi og Stjörnusalinn, sem varð betur þekktur undir nafninu Grillið. Súlnasalurinn var á þeim tíma langstærsti samkomusalur landsmanna, tók um 550 manns í sæti. Það þurfti að brydda upp á ýmsu til að fylla salinn þann. Meðal annars var slegið upp böllum um helgar með Svavari Gests og hljómsveit. Það má segja, að Hótel Saga hafi valdið algerum þáttaskilum í hótelmálum höfuðborgarinnar. Hún var fyrsta nýtísku hótelið, sem byggt var í Reykjavík eftir 1930, sagði Þorvaldur. 11 Matthías Johannessen sagði [...] að Hótel Saga hefði stækkað Ísland. Það held ég að sé ekki ofmælt. Súlnasalurinn varð fljótt vinsæll fyrir meiriháttar veisluhöld og hátíðir. 174 FERÐAÞJÓNUSTA

176 Hótel á helgum stað Þingvellir voru og eru fjölsóttasti ferðamannastaður Íslands. Aðstaða til að taka á móti ferðamönnum þar hefur þó alla tíð verið upp og ofan. Gistihúsið Valhöll hafði verið reist við svonefnda Kastala árið Fyrir alþingishátíðina 1930 var byggingin flutt vestur yfir Öxará þar sem hún stóð um áratugaskeið. Ekki var þó glæsileiki hótelsins alltaf í samræmi við umhverfið. Þegar Valhöll var auglýst til sölu árið 1962 var hún í mikilli niðurníðslu. Heilbrigðiseftirlit ríkisins hafði dæmt eitt og annað ónothæft, s.s. snyrtiaðstöðu, eldhús og matvælageymslur. Hópur veitingamanna keypti Valhöll en ríkið tók þátt í kostnaði við endurbætur á hótelinu og var allt annar bragur á því þegar opnað var um sumarið. Hinn kunni veitingamaður, Sigursæll Magnússon, stýrði rekstrinum í nokkur ár en róðurinn var stundum þungur. Að hans mati hefði Valhöll þurft að vera í eigu ríkisins því einstaklingum væri ofviða að reka staðinn sómasamlega. Það fækkaði í eigendahópnum í kringum 1970 en eftir sat Ragnar Jónsson sem átti og rak hótelið áfram í samstarfi við Jón son sinn. Gerðar voru endurbætur á því fyrir þjóðhátíðina miklu sem haldin var á Þingvöllum 1974 í tilefni af 1100 ára byggð í landinu. Þá var meðal annars gamla gistiálman rifin og önnur byggð í staðinn. Þar með voru herbergi hótelsins orðin 40 með 80 rúmum og veislusalirnir tóku 400 gesti. Íslenska ríkið eignaðist hótelið á nýrri öld. Veitingarekstur var í þessari sögufrægu byggingu allt þar til hún brann til grunna í júlí árið Nískur varaforseti Margir þekktir gestir hafa gist á Hótel Sögu, þar á meðal Lyndon B. Johnson, þáverandi varaforseti Bandaríkjanna. Hann kom í opinbera heimsókn til landsins árið Engin minjagripaverslun var þá á hótelinu og var því Haukur Gunnarsson, verslunarstjóri Rammagerðarinnar, kallaður til. Hann kom með margvíslegan varning með sér en hafði ekki mikið upp úr heimsókninni: Ég var ekki fyrr búinn að nefna verð en þessi stórhöfðingi byrjaði að prútta, sagði Haukur síðar. Og náttúrulega öpuðu förunautar hans það eftir honum. Ég væri löngu kominn á hausinn ef ég hefði ekki átt betri viðskiptavini en þennan Johnson. 13 Hótel á holtinu Þótt Þorvaldur Guðmundsson hafi ýtt áformum um eigið hótel til hliðar fyrir Hótel Sögu, gaf hann þau ekki upp á bátinn. Hann vildi byggja vandað hótel en ekki í lúxusflokki og alls ekki of stórt. Í Þingholtunum reis svo Hótel Holt, sjöunda hótelið í höfuðborginni, með 36 herbergjum á þremur hæðum. Ítalskur marmari prýddi framhlið gistihússins, íslenskt grágrýti í anddyrinu og herbergin voru lögð þykkum teppum horn í horn. Hótelið var opnað 12. febrúar 1965, rétt tímanlega til að hýsa erlenda gesti á Norðurlandaráðsþingi sem var að hefjast í borginni. Svona leit Hótel Valhöll út um miðja síðustu öld. FERÐAÞJÓNUSTA 175

177 Hótel Holt vakti ekki síst athygli fyrir fögur listaverk sem prýða þar veggi. Ekki kemstu til himnaríkis... Um árabil vann í eldhúsi Valhallar hinn litríki skipskokkur Guðmundur Angantýsson, eða Lási kokkur eins og hann var jafnan kallaður. Auk þess að ganga vasklega til verka átti hann ævinlega til skemmtileg uppátæki og tilsvör. Og ekki hvarflaði að Lása að stinga af frá skylduverkunum. Einn góðan veðurdag á sjó spáði Lási vitlausu veðri: Þeir trúðu mér ekki svo ég fór bara að taka til og þvo upp eftir matinn. Stuttu seinna kemur einhver að lúgunni hjá mér og segir að nú skuli ég koma upp því skipið sé að sökkva. Ég tók það auðvitað ekki í mál að fara fyrr en uppþvotturinn væri búinn, enda er það trú mín að maður komist ekki til himnaríkis með slíku háttalagi. 14 Fleiri dreymdi um að reisa hótel og einn þeirra var Ludvig Hjálmtýsson sem síðar varð ferðamálastjóri. Á sjötta áratugnum sótti hann margsinnis um leyfi til að byggja hótel við Rauðarárstíg og fékk það á endanum. Hann lagði allar eigur sínar í bygginguna sem hafin var árið Húsið reis, gler var sett í glugga og allt tilbúið fyrir innréttingar árið 1972 en þá varð Ludvig fjárvana og neyddist til að selja húsið. Upp úr þessu hafði ég ekkert nema amstur og leiðindi, sagði hann í viðtali árið Framsóknarflokkurinn keypti húsið og var þar rekið hótel undir nafninu Hof og síðar Hekla og Lind. Ég harma það enn að mér tókst ekki að láta drauminn um eigið hótel rætast [ ] en með framlagi mínu til byggingarinnar við Rauðarárstíg tel ég þó að ég hafi lagt nokkurt lið til þess að þoka gistihúsamálum höfuðborgarinnar í rétta átt, sagði Ludvig. Meðal annarra hótela í bænum á þessum tíma má nefna City Hotel sem opnað var á Ránargötunni árið 1959 með pláss fyrir 46 gesti. Hótelið stóð í útjaðri lóðar sem tilheyrði í árdaga Hótel Reykjavík. Hótelstjóri á City Hotel var Ingólfur Pétursson sem m.a. hafði áður byggt og rekið Hótel Borgarnes og átti enn eftir að koma verulega við sögu hótelrekstrar á landinu. Hótel á gömlu merg Nokkur hótel á landsbyggðinni standa á gömlum merg. Þeirra á meðal eru Hótel Reykjahlíð og Reynihlíð í Mývatnssveit. Þar hefur sama fjölskyldan staðið vaktina allt frá því Einar Friðriksson bóndi í Reykjahlíð reisti ásamt fjölskyldu sinni steinsteypt hús árið 1911 gagngert til að taka á móti gestum. Afkomendur hans héldu merkinu á lofti og árið 1942 byggðu hjónin Pétur Jónsson og Þuríður Gísladóttir, bændur í Reykjahlíð, nýtt gistiheimili í Reynihlíð. Upp frá því varð ferðaþjónusta aðalatvinna fjölskyldunnar. Bílaumferð um Mývatnssveit jókst verulega eftir að brúin yfir Jökulsá á Fjöllum var 176 FERÐAÞJÓNUSTA

178 opnuð árið 1947 og varð því brýn þörf á auknu gistirými. Börn Péturs og Þuríðar, sem tekið höfðu við kyndlinum af foreldrum sínum, byggðu þá 19 herbergja hótel við bæinn sem var opnað árið Helga Valborg Pétursdóttir og eiginmaður hennar, Arnþór Björnsson, ráku Hótel Reynihlíð um áratugaskeið. Þau juku húsakostinn þar til muna og stóðu að ýmiss konar annarri uppbyggingu ferðaþjónustu í sveitinni, buðu m.a. upp á bátsferðir um Mývatn og hestaleigu. Arnþór átti í langri baráttu við yfirvöld um að fá vínveitingaleyfi fyrir hótelið: Ferðamenn, hvort sem þeir eru erlendir eða innlendir, gera þrjár kröfur til hótels; það er að fá að borða, sofa og drekka, sagði hann í viðtali árið Hið fyrsta sem [þeir] spyrja yfirleitt um þegar þeir hafa skráð sig inn er [ ] Og hvar er svo barinn? Þeir hafi orðið hvumsa þegar þeim var sagt að hann væri ekki til staðar. Arnþór fékk skömmu síðar takmarkað leyfi til vínveitinga sem var hið fyrsta sem veitt var utan þéttbýlis. Um 1950 byggðu Sigurður Einarsson og fjölskylda hans í Reykjahlíð stórt steinhús við þjóðveginn og hefur þar verið rekið hótel allar götur síðan. Dætur hans, Guðrún og Svava, réðu þar húsum lengi vel en árið 2012 keyptu Pétur Snæbjörnsson og Erna Þórarinsdóttir, eigendur Hótels Reynihlíðar, húsið. Þau reka nú bæði hótelin og veitingahús í gamla steinbænum undir einum hatti. Pétur er afkomandi Péturs og Þuríðar í Reykjahlíð og hann hefur staðið í stafni við uppbyggingu ferðaþjónustu í Mývatnssveit undangengna áratugi. Byggt hefur verið við bæði hótelin í gegnum tíðina og þau endurbætt til að mæta kröfum nútímans. Stórhugur á litlum stað Annað dæmi um hótel með djúpar rætur er Hótel Höfn. Hótel með þessu nafni var rekið á Siglufirði um áratugaskeið á síðustu öld en Hótel Höfn á Hornafirði var hins vegar opnað seint á árinu Ferðamenn sem höfðu áhuga á því að sjá undur Öræfasveitarinnar, Vatnajökul í allri sinni dýrð, urðu lengst af að leggja mikið á sig til að komast þangað. Margir farartálmar voru á syðri leiðinni frá Reykjavík að Höfn, sandar og fljót sem oft breyttu farvegi sínum. Árið 1966 voru enn átta ár í að Skeiðará yrði brúuð. Þetta ár var hins vegar annað stórfljót brúað, Jökulsá á Breiðamerkursandi, og varð þá fært frá Höfn inn í Öræfasveit. Fram að því hafði verið notast við ferju. Þessi samgöngubót hafði heilmikið að segja varðandi vöxt ferðaþjónustu í þessum landshluta sem sífellt fleiri voru að uppgötva. Á sama tíma var talsverð uppbygging í kringum sjávarútveginn á Höfn. Þó taldi bærinn aðeins um 700 íbúa árið Það þótti meira en lítil bjartsýni að byggja stórhýsi á borð við Hótel Höfn; eiginlega FERÐAÞJÓNUSTA 177

179 Hótel Höfn varð fljótlega fullnýtt á sumrin eftir að það var opnað árið fífldirfska þótt þörfin fyrir aukið gistirými hefði verið aðkallandi. Ferðaskrifstofan Útsýn hafði frá árinu 1960 boðið hópferðir hringinn í kringum landið. Ekið var með ferðamenninna frá Reykjavík norður um land og suður til Hafnar. Þar dvöldu gestirnir á Hótel Skálholti í tvær nætur áður en flogið var með þá aftur til Reykjavíkur. Með flugvélinni sem sótti ferðafólkið kom annar hópur sem fór öfugan hring til baka. Þessar ferðir nutu svo mikilla vinsælda að brátt varð erfitt að hýsa alla gestina á Hótel Skálholti sem tvenn hjón áttu og ráku. Það voru Árni Stefánsson og Svava Sverrisdóttir og Ólöf systir hennar og Þórhallur Dan Kristjánsson. Þau réðust þá í að byggja nýtt hótel og var fyrsti hluti þess opnaður í október 1966, veitingasalur fyrir 130 gesti og 20 herbergi. Hótelið dró að sífellt fleiri gesti. Flestir voru í hringferðunum á vegum Útsýnar, aðrir komu flugleiðis til bæjarins en um páskana 1968 gerðist það að langferðabílar með 200 manna hóp af Suðurlandi birtust. Hópurinn hafði brotist um vegleysur til þess að njóta hvíldar á hinu nýja, glæsilega hóteli. Þremur árum síðar var gistirýmið tvöfaldað þegar viðbygging við hótelið reis. Hótelið var fullbókað á sumrin og ýmislegt var gert til að draga að gesti á öðrum árstímum: Litlar rútur voru keyptar til að fara með fólk í skoðunarferðir, vínbar var opnaður, árshátíðir haldnar, ráðstefnur og dansleikir. Aukinn ferðamannastraumur um suðausturhornið hélst í hendur við breytingar á flugmálum Hornfirðinga. Flugfélag Íslands hafði flogið reglulega til Hafnar frá árinu 1939 og var þá lent á Melatanga á Suðurfjörum en þá þurfti að ferja fólk yfir ósinn. Árið 1965 var gerður nýr flugvöllur í Árnanesi og sama ár tók Flugfélag Íslands Fokker Friendship flugvélar í sína þjónustu í innanlandsfluginu. Flugferðum fjölgaði smám saman eins og ferðamönnunum, sem voru bæði Íslendingar og útlendingar. Algengt var að ferðamennirnir kæmu flugleiðis til Hafnar, gistu á Hótel Höfn áður en þeir skoðuðu sig um í Öræfum og Suðursveit og flygju svo heim frá Fagurhólsmýri. Þegar Skeiðará var brúuð 1974 margfaldaðist umferðin um landsfjórðunginn landleiðina og suðausturhornið varð hluti af hringveginum sem æ síðan hefur verið vinsælt að aka. Næturnasl á nýju flugvallarhóteli Hótel Saga bætti verulega úr aukinni þörf fyrir gistirými í Reykjavík. Eftir að Loftleiðir hófu Stop-over áætlun sína var samið við Hótel Sögu um að hýsa þá gesti sem stöldruðu hér við í fáeina daga. Þetta leysti þó ekki allan vanda Loftleiðamanna. Þeir höfðu byggt yfir skrifstofur sínar á Reykjavíkurflugvelli snemma á sjöunda áratugnum og hugðust einnig byggja þar nýja farþegaafgreiðslu. Þegar búið var að steypa grunn afgreiðslunnar var milli 178 FERÐAÞJÓNUSTA

180 Sundlaugin á Hótel Loftleiðum vakti mikla athygli. Sundkappinn Erlingur Pálsson lögreglumaður var fenginn til að vígja sundlaugina við opnun hótelsins árið landaflug félagsins hins vegar að mestu komið til Keflavíkur og var því ákveðið að byggja hótel á grunninum. Veitti heldur ekki af, því þúsundir farþega notuðu tilboð félagsins um viðdvöl og varð stundum að koma þeim fyrir í heimahúsum þegar margt var um manninn í bænum og hótelin yfirfull. Enn var haft samband við Þorvald Guðmundsson. Honum fannst hugmyndin um Loftleiðahótel mjög góð og studdi hana dyggilega, jafnvel þótt þar væri hann að kalla samkeppni yfir hótelið sitt og Hótel Sögu sem hann bar miklar taugar til. Hann var beðinn um að veita ráðgjöf, stýra framkvæmdum og hótelinu sjálfu fyrstu skrefin Byggingarframkvæmdir hófust árið Aðeins fimmtán mánuðum síðar var Hótel Loftleiðir opnað með pompi og prakt og til hófsins boðið um manns ekki þó öllum á sama tíma. Mikið var lagt í bygginguna. Í vel búnum herbergjunum voru rúm fyrir alls 216 gesti. Lögð var áhersla á íslenska framleiðslu og skreytingar. Þannig voru Cloudmaster-flugvélar Loftleiða sendar nokkrar ferðir norður í land til að sækja húsgögnin. Þau voru smíðuð hjá Valbjörk á Akureyri. Innblástur fyrir skreytingar í veitingasölum var sóttur í íslenska náttúru og sögur af víkingum. Þá var mikið lagt upp úr fagmennsku starfsfólks sem fékk þjálfun hjá Danhótel í Kaupmannahöfn áður en hótelið var opnað. Útbúin var starfsmannahandbók og af og til voru fengnir erlendir hótelsérfræðingar til að leiðbeina starfsfólkinu. Loftleiðahótelið var nýtískulegt og vel búið. Þar var eitt fullkomnasta eldhús landsins, með kjötvinnslu, bakaríi og öðru sem ekki hafði áður þekkst í íslenskum veitingaeldhúsum. Þar var líka rakarastofa, hárgreiðslustofa og minjagripaverslun og í kjallaranum er lítil en falleg sundlaug sem skartar listilega gerðum mósaíkmyndum. Fleiri listaverk prýða hótelið svo sem 80 m 2 mósaíkverk Nínu Tryggvadóttur, Í flugheiminum, og höggmynd Ásmundar Sveinssonar, Gegnum hljóðmúrinn. Svo var það kaffiterían. Þar var opnað klukkan fimm á morgnana til að þjóna árrisulum ferðalöngum. Margir nátthrafnar nýttu sér þessa þjónustu og komu við í kaffiteríunni eftir ball eða næturbað í heita læknum sem rann í Nauthólsvík. Sofið í sundlaug Stjórnendur Hótels Loftleiða voru duglegir að finna upp á nýjungum til að laða að gesti, ekki síst yfir vetrarmánuðina. Hótelið var auglýst sem heill heimur út af fyrir sig og gestum boðið upp á ýmiss konar afþreyingu. Sælkerakvöld með exótísku ívafi voru haldin mánaðarlega, hlaupa- og gönguskíðabrautir fyrir hótelgesti útbúnar í Öskjuhlíðinni og fjölmennar ráðstefnur hýstar reglulega. Allt var það gert í því augnamiði að auka herbergjanýtinguna. Kvöld eitt í byrjun áttunda áratugarins varð eftirspurnin þó margfalt meiri en framboðið. Mikil seinkun varð á flugi Pan American og ljóst að koma þurfti 160 manns fyrir í gistingu með litlum fyrirvara. Ég fékk upphringingu um miðja nótt og á innan við klukkustund var búið að kalla út allt tiltækt starfsfólk; herbergisþernur, kokka, barþjóna og hvaðeina, sagði Emil Guðmundsson hótelstjóri. 17 Fullbókað var á hótelinu þessa nótt svo við urðum að búa um öll aukarúm og bedda sem til voru og koma þeim fyrir hvar sem hægt var. Fólk svaf á ótrúlegustu stöðum, til dæmis ofan í sundlauginni sem stóð tóm, á göngum og í veitingasölum. Gestirnir voru allir mjög ánægðir - og sá sem svaf á barnum var hvað glaðastur. FERÐAÞJÓNUSTA 179

181 Aðeins fimm árum eftir opnun Hótels Loftleiða var ráðist í stækkun. Byggð var ný álma með 110 herbergjum og rúmaði hótelið þá 438 næturgesti. Þar var einnig fullkominn ráðstefnusalur og þótti viðeigandi að fyrstu gestirnir í nýju álmunni skyldu vera norrænir barþjónar sem héldu þar fjölmenna ráðstefnu. Svona leit Hótel KEA út eftir stækkunina. Fjörutíu ára bið eftir stækkun Í höfuðstað Norðurlands skorti einnig gistirými. Um 1960 voru aðeins þrjú hótel starfandi þar, Varðborg, Akureyri og KEA. Hótel Norðurland, sem Karl Friðriksson útgerðarmaður hafði byggt við Geislagötu árið 1943, hafði skipt um eigendur árið Góðtemplarareglan keypti þá húsið og nefndi Varðborg. Góðtemplarar höfðu þar, auk gistihúsareksturs, kvikmyndasýningar og tómstundaathvarf fyrir unglinga. Í nærri hálfa öld var rekið hótel við Hafnarstræti undir nafninu Goðafoss. Það átti og rak kvenskörungurinn Jóninna Sigurðardóttir. Hún var þekktur matreiðslukennari og höfundur matreiðslubóka og er talin hafa haft mikil áhrif á þróun íslenskrar matargerðar á fyrri hluta 20. aldar. Rekstri Hótels Goðafoss var hætt um 1950 og húsið rifið árið 1971 þegar það vék fyrir stórhýsi KEA. Þrjú hótel hafa borið nafn Akureyrar. Vigfús vert Sigfússon rak hið fyrsta þeirra í byrjun 20. aldar; stórt og glæsilegt hótel, sérstaklega þegar tekið er tillit til þess að Akureyringar voru á þessum tíma innan við tvö þúsund talsins. Reksturinn gekk reyndar ekki vel og var hótelinu breytt í fjölbýlishús sem brann árið Annað hótel með sama nafni var reist við Hafnarstræti númer 98 árið 1923 Það var líka myndarleg bygging; þrjár hæðir og ris, en þá var orðið sjaldgæft að reist væru slík stórhýsi úr timbri og raunar bannað í Reykjavík eftir stórbrunann Hinn kunni veitingamaður, Ólafur Laufdal, rak hótelið um nokkurra ára skeið á níunda áratugnum og þá í nánum tengslum við einn þekktasta skemmtistað Akureyringa, Sjallann. Þegar komið var fram á 21. öldina var enn boðið upp á gistingu í húsinu, en þá fengu bakpokaferðalangar að liggja þar í fletum á vegum Akureyri Backpackers. Árið 1991 var þriðja hótelið með þessu nafni opnað í svonefndu Skjaldborgarhúsi í Hafnarstræti 69, sögufrægri byggingu sem reist var árið 1925 og hýsti áður bókaútgáfuna Skjaldborg, prentsmiðju Björns Jónssonar og síðar Hótel Óðal. Fleiri hótel voru starfrækt á Akureyri á fyrrihluta síðustu aldar, þar á meðal Hótel Gullfoss og Hótel Oddeyri. Árið 1944 byggði Kaupfélag Eyfirðinga myndarlegt hótel, Hótel KEA. Þar var pláss fyrir 50 gesti, en herbergin voru flest lítil og aðeins nokkur með baði. Árum saman var fundað um nauðsynlega 180 FERÐAÞJÓNUSTA

182 stækkun hótelsins, enda straumur ferðamanna norður sífellt að aukast og allir gististaðir yfirfullir á sumrin. Þrautalendingin var sú að starfsmenn hótelanna útveguðu fólki gistingu á einkaheimilum. Auðvitað voru það ákveðin uppgrip fyrir þá sem gátu veitt slíka þjónustu, en yfirleitt þótti þessi lausn ófullnægjandi. Árið 1970 var þörfin fyrir gistirými talin svo mikil að ekki veitti af herbergjum til viðbótar. Endurbyggingu og stækkun hótelsins lauk þó ekki fyrr en seint á níunda áratugnum. Þá voru hótelherbergin orðin rúmlega 70 talsins. 21 Allan þennan tíma var hótelið fullbókað allt sumarið og raunar var nýtinging yfir árið talsvert meiri en þekktist fyrir sunnan. Auk þess vantaði líka fjölbreyttari gistimöguleika, tveggja stjörnu hótel, svefnpokapláss og farfuglaheimili. Það var þó ekki fyrr en árið 1970 sem farfuglaheimilið Akureyri var sett á laggirnar. Þar gátu menn sofið í svefnpokum í tveggja til sex-manna herbergjum fyrir lítinn pening. Heimavistarskólar leysa vandann Á landsbyggðinni glímdu menn líka við skort á gistirými. Víða var brugðið á það ráð að bjóða ferðalöngum gistingu í heimavistarskólum sem stóðu tómir yfir sumartímann. Þetta var einföld en fjölskylduvæn gisting og var hægt að velja um uppábúin rúm í sérherbergjum eða svefnpokagistingu í stærri herbergjum. Aðstaðan var auðvitað misjöfn; hreinlætisaðstaðan víðast sameiginleg og rúmin mjó og með lélegum dýnum. Eftir sem áður var þetta þó húsaskjól fyrir ferðalanga sem áttu ekki margra annarra kosta völ. Þorleifur Þórðarson, forstjóri Ferðaskrifstofu ríkisins, á líklega heiðurinn af þeirri hugmynd að búa til net sumargististaða í skólum um land allt. Hann setti fram slíkar hugmyndir þegar árið 1939 en mátti bíða í tvo áratugi áður en hótelhringurinn varð að veruleika. Skipulagsnefnd gistihúsamála sem sett var á laggirnar upp úr 1950 til að finna lausnir á gistivandanum, lagði til aukið framlag ríkissjóðs til að hægt yrði að fjölga hótelherbergjum í skólum á sumrin. Einn þeirra var Héraðsskólinn á Laugarvatni sem hafði Ekkert framhjáhald hér! Það var lengi óskrifuð regla á hótelum í Reykjavík að taka ekki á móti Reykvíkingum í gistingu. Ástæðan var sú að helst var búist við einhverjum ólifnaði ef heimamenn vildu leigja herbergi. Þetta átti ekki eingöngu við um Reykjavík. Á Hótel KEA á Akureyri var lengi starfandi næturvörður sem var vandur að virðingu sinni og afar nákvæmur. Hann kærði sig ekki um neins konar lauslæti á sínum vinnustað og neitaði iðulega að hleypa körlum upp á herbergi sín með kvenfólk upp á arminn ef minnsti grunur léki á um að ekki væru þar hjón á ferð. Sama hver átti í hlut. Eitt sinn sótti þáverandi biskup Íslands, Sigurbjörn Einarsson, ráðstefnu á Akureyri og var kominn norður daginn fyrir fundinn. Biskupsfrúin, Magnea Þorkelsdóttir, flaug til Akureyrar með kvöldvélinni og hélt rakleiðis á ráðstefnuna til fundar við mann sinn. Þegar þau ætluðu að ganga til náða um kvöldið þvertók næturvörðurinn fyrir að hleypa frúnni inn. Biskupinn hváði. Þú skalt ekki reyna þetta hér, góurinn, muldraði þá næturvörðurinn siðprúði. Já, en þetta er konan mín, sagði biskupinn, en fékk svarið: Þetta segja þeir nú allir! Héraðsskólinn á Laugarvatni var einn af fyrstu skólunum sem lagðir voru undir sumargistihús. Þessa mynd tók Hollendingurinn Willem van der Poll í Íslandsferð sinni árið FERÐAÞJÓNUSTA 181

183 verið sumargististaður allt frá árinu Miklar endurbætur höfðu verið gerðar á skólahúsunum og sundlauginni árið 1944 en herbergin á heimavistinni voru aðeins 25 talsins. Að mati skólastjórans, Bjarna Bjarnasonar, hefði verið hægt að tvöfalda herbergjafjöldann með tiltölulega litlum tilkostnaði, en ekki varð úr þeim framkvæmdum. Í raun var það ekki fyrr en árið 1959 að einhver skriður komst á þessi mál. Þá var lagður grunnur að því neti sumarhótela sem síðar var rekið undir barðastórum hatti Hótels Eddu. Edda hér og Edda þar Í fyrstu voru tiltekin 10 skólasetur sem helst þóttu passa inn í mynstur sumarhótela: Sjómannaskólinn í Reykjavík, Laugarvatnsskólarnir, Húsmæðraskólinn að Varmalandi, Reykholtsskóli, Reykjaskóli í Hrútafirði, Skógaskóli, Bændaskólinn að Hólum, Menntaskólinn á Akureyri, Laugaskóli og Eiðaskóli. Þar mætti samanlagt hafa 700 rúm og svefnpokapláss fyrir 300 manns í viðbót. Það gerðist ekki í einu vetfangi. Árið 1952 fékkst ekki meira framkvæmdafé en svo að það rétt dugði til endurbóta á hreinlætistækjum í Héraðsskólanum á Laugarvatni og til kaupa á rúmfatnaði í Kvennaskólanum á Blönduósi þar sem um langa hríð hafði verið rekin sumargisting. Talin var brýn nauðsyn að stofna gistihúsasjóð sem veitti lán til nýbygginga og endurbóta. Hann komst ekki á laggirnar fyrr en upp úr Á árunum var auknu fé veitt til endurbóta á 24 heimavistarskólum víðs vegar um landið. Helmingur þeirra var rekinn á vegum Ferðaskrifstofu ríkisins sem naut þá forgangs í bókun gistingar fyrir sína viðskiptavini. Sumarið 1961 opnaði Ferðaskrifstofa ríkisins fyrstu sumarhótelin í Menntaskólunum á Laugarvatni og á Akureyri. Frá árinu 1967 gengu skólahótel Ferðaskrifstofunnar undir nafninu Hótel Edda. Þau voru í fyrstu sjö talsins en fjölgaði mjög á miðjum áttunda áratugnum. Flest urðu þau 17 árið Ferðaskrifstofa ríkisins hafði skipulagt hópferðir um landið og notið fyrirgreiðslu á almennum veitingastöðum. Þegar hún hóf sjálf rekstur gisti- og veitingastaða á Edduhótelunum vakti það andstöðu margra veitingamanna. Töldu ýmsir vegið að einkaframtaki með forréttindaaðstöðu Ferðaskrifstofunnar. Tíðarandinn var að breytast, tími hafta og skömmtunar brátt að baki og töldu margir að draga ætti úr ríkisafskiptum af veitinga- og hótelrekstri. Urðu alls kyns árekstrar milli einkaaðila og hinnar opinberu ferðaskrifstofu og reyndist torsótt að samræma hagsmuni allra. Rökin fyrir því að ríkið ætti að sjá um rekstur þessara sumarhótela voru einkum þau að skólarnir væru eign ríkisins og ýmsum vandkvæðum bundið að afhenda þá einkaaðilum til umráða. Þá væri sums staðar þörf fyrir þjónustu sem lítil von væri á að skilaði arði. Því væri rekstri slíkra hótela betur fyrir komið á vegum ríkisins. Með því væri hægt að kaupa sameiginlega inn fyrir mörg hótel, samnýta og hagræða á ýmsum sviðum. Einn af mörgum kostum þess að reka sumarhótel í skólum var sá að hægt var að nota leiguna til að kaupa tæki og búnaði sem skólarnir höfðu almennt ekki efni á, 182 FERÐAÞJÓNUSTA

184 segir Kjartan Lárusson, sem stýrði Ferðaskrifstofu ríkisins á árunum Hótelin þurftu oftast stærri og betri tæki til dæmis í eldhúsi og þvottahúsi og skólinn naut síðan góðs af því á vetrum. Þar að auki fengu nemendur og kennarar oft sumarvinnu við hótelin. Þrátt fyrir slíkt hagræði var rekstur Edduhótelanna heldur erfiður fyrstu starfsárin. Nýtt kerfi og allir græða Breytt rekstrarfyrirkomulag á hótelinu að Kirkjubæjarklaustri undir stjórn Ingólfs Péturssonar, fyrrum hótelstjóra á City Hotel og í Borgarnesi, leiddi til viðsnúnings í afkomu þess árið Að hans tilstuðlan var þar tekið upp hlutaskiptakerfi sem hann hafði notað með góðum árangri á Flúðum, en með því naut starfsfólkið góðs af aukinni veltu. Ingólfur var hugmyndaríkur og mikill frumkvöðull í rekstri hótela, segir Kjartan Lárusson. 19 Að auki var hann mikill heiðursmaður. Þegar við réðum hann til að hjálpa okkur við að snúa við rekstrinum á Eddu-hótelunum, samþykkti hann það með því skilyrði að hann mætti veita öðrum ráðgjöf og aðstoð. Hann gerði það, hjálpaði áreiðanlega hátt í tuttugu aðilum á hverju ári og mér vitanlega rukkaði hann aldrei fyrir það. Þetta rekstrarform var næstu árin tekið upp á öðrum hótelum og leiddi alls staðar til betri afkomu. Hlutaskiptakerfið varð til þess að auðvelt reyndist að fá ungt fólk til starfa í dreifbýlinu og kerfið var enn við lýði árið Olíukreppa setti mark sitt á ferðalög fólks alls staðar í heiminum frá miðjum áttunda áratugnum og fram á þann níunda og fundu menn fyrir því hér. Erlendum gestum fækkaði nokkuð árin á eftir en á móti kom að opnun hringvegarins árið 1974 varð til þess að kynda undir löngun Íslendinga til að ferðast um eigið land. Enginn var maður með mönnum nema hann færi Hringinn fyrstu árin eftir opnunina og kom það sér vel fyrir ferðaþjónustuna þegar dró úr komum erlendra ferðamanna. Edduhótelin nutu góðs af þessu eins og aðrir. Starfsemi Edduhótelanna byggðist mikið á hópferðum á vegum Ferðaskrifstofu ríkisins sem pantaðar voru með nærri ársfyrirvara. Ferðirnar voru langar, dagar, og fóru þá allt að 50 manns á tveimur rútum frá Reykjavík norður um land og svo suður fyrir og var þá gist í eina til tvær nætur á hverjum viðkomustað. Eftir að hringvegurinn Fjórir forkólfar á góðri stundu árið Frá vinstri: Sigurður Magnússon, blaðafulltrúi, Ludvig Hjálmtýsson, ferðamálastjóri, Birgir Þorgilsson, síðar ferðamálastjóri, og Ingólfur Pétursson, hótelstjóri.. FERÐAÞJÓNUSTA 183

185 Fá aldrei nóg af góðu lofti Erna H. Þórarinsdóttir húsmæðrakennari rak Edduhótelið í Menntaskólanum að Laugarvatni í áratugi. Í þá daga var heimavistin í annarri byggingu en matsalurinn sem var í kjallara gamla Héraðsskólans. Sumir Íslendingar hafa kvartað undan því að þurfa að ganga í misjöfnum veðrum milli svefnherbergja sinna í heimavistum og matsalarins [...] Ég hef ekki orðið þess vör að útlendingar kvörtuðu yfir því. Þeir virðast aldrei fá nóg af hreina loftinu á Íslandi. 20 var opnaður var hópunum skipt upp og þeir sendir í gagnstæðar áttir. Dreifðist þá álagið betur á sumarhótelin í sveitunum. Bílakóngur byggir hótel Kristján Kristjánsson, eigandi BSA, flutti frá Akureyri til Reykjavíkur árið 1960, þá kominn á sextugsaldur, og hóf þar fyrirtækjarekstur. Hann rak verkstæði og flutti inn bíla, en þar að auki hóf hann byggingu stórhýsis við Suðurlandsbraut. [Hann] hafði snemma við orð að hann mundi ekki hætta þeirri byggingu fyrr en hún næði hærra til himins en bygging Samvinnutrygginga, sem var beint fyrir ofan hús hans, skrifaði Indriði G. Þorsteinsson í aldarminningu um Kristján. 21 Mátti grilla í þessari heitstrengingu að enn bjó kapp í gamla brautryðjandanum að norðan. Í fyrstu var byggingin bækistöð fyrirtækis hans, Kr. Kristjánssonar, en svo var ákveðið að hafa þar hótel. Kristján lést árið 1968 en sonur hans, Friðrik, stýrði hótelbyggingunni og árið 1970 var hluti þess tekinn í notkun. Hótelið fékk nafnið Esja og þegar öðrum byggingaráfanga var lokið gat það hýst 280 gesti í 134 herbergjum. Þau áttu reyndar að verða 280 þrefalt fleiri en voru á Hótel Sögu en af því varð ekki í bili. En það munaði um þessa fyrstu tvo áfanga. Með tilkomu Hótels Esju hafði gistirými í Reykjavík aukist úr 176 rúmum árið 1951 í á 20 árum. 22 Flótel Víkingur á Hlíðarvatni Sumrin 1964 og 1965 var gerð afar sérstök tilraun með rekstur fljótandi hótels á Hlíðarvatni í Hnappadal. Smíðað var 30 metra langt og átta metra breitt skip með gínandi trjónu sem minnti á fley víkinga í fornöld. Yfirbyggingin hvíldi á stálpramma og risti skipið því ekki nema 40 cm. Gallinn var samt sá að þar sem ekki var kjölur á skipinu var ekki gott að sigla því í roki. Þrettán káetur voru um borð, setustofa og borðstofa. Þarna fengu ferðalangar tækifæri til að sigla um Hlíðarvatn, renna fyrir silung frá borðstokknum eða sóla sig á þilfarinu, snæða fyrirtaks málsverði í borðstofunni og jafnvel láta öldurnar vagga sér í svefn. Ekki gistu þó allir gestirnir í knerrinum. Ráðinn var hótelstjóri, Hörður Sigurgestsson, síðar forstjóri Eimskipafélagsins. Hann staldraði stutt við og í ágúst 1964 hafði Edward Frederiksen yngri tekið við starfinu. Væntingar voru um að hótelið yrði fullbókað sumarið 1965 en svo varð ekki. Hugmyndina að þessu fljótandi hóteli átti Ingólfur Pétursson hótelstjóri en ferðaskrifstofan Lönd og leiðir kom einnig að ævintýrinu. Ingólfur hefði kosið að reka flótelið á Skorradalsvatni en Hlíðarvatn varð ofan á. Flótelið varð ekki langlíft. Staðsetningin var líklega ekki sú besta, því á Hlíðarvatni er oft illviðrasamt, umhverfið ekkert sérlega spennandi og um langan, torfarinn veg að fara. Að auki var Hlíðarvatn mjög vatnslítið sumarið 1965 og því var oft og tíðum ekki hægt að koma skipinu á flot. Fyrirtækið fór í gjaldþrot. Reynt var að selja víkingaskipið en örlög þess urðu þau að því var breytt í flotbryggju fyrir smábáta í Hafnarfjarðarhöfn. 184 FERÐAÞJÓNUSTA

186 Mikið lá á að taka hótelið í notkun því von var á metfjölda erlendra ferðamanna sumarið Verkfall setti strik í reikninginn með opnun Hótels Esju en jafnvel eftir að það leystist og hægt var að taka á móti gestum, sáu menn ekki fram á að koma öllum erlendu ferðamönnunum fyrir. Fjallað var um þennan vanda í Vísi í maí 1970: Öll hótel í Reykjavík eru nú að verða fullbókuð og er nær útilokað að fá herbergi í júlí og ágúst. Einkaheimili, sem leigja út gistirými leysa þó vandann að nokkru og er orðið mjög mikið um að fólk bjóði gistirými á heimilum sínum fyrir útlenda ferðamenn. 23 Í fyrstu var byggingin ekki öll lögð undir hótel. Hluti af annarri hæðinni var leigður undir skólahald Hótel- og veitingaskólans þar sem tilvonandi veitingamenn fengu kærkomna starfsþjálfun. Þegar skólinn flutti síðar í annað húsnæði var hæðin innréttuð fyrir hótelrekstur. Koníak í rjómakönnu Lengi vel höfðu aðeins fá hótel leyfi til að selja áfengi. Þetta þýddi þó ekki að hvergi væri deigan dropa að fá. Íslenskir hótelgestir komu gjarnan með eigið vín í pokum í matsalinn og ef hart var lagt að hótelstarfsfólki að útvega veigar, voru þær gjarnan bornar fram í mjólkurkönnum svo lítið bæri á. Sterkari drykkir í minni skömmtum, s.s. koníak, voru settir í rjómakönnur. Einvígi aldarinnar Fátt vakti meiri athygli sumarið 1972 en Einvígi aldarinnar, þegar tveir fremstu skákmeistarar heims öttu kappi í Laugardalshöllinni í Reykjavík. Þetta voru Bandaríkjamaðurinn Bobby Fischer og Rússinn Boris Spassky. Sovétmenn nutu mikilla yfirburða í skákheiminum á þessum tíma og í 24 ár hafði heimsmeistarinn komið úr þeirra röðum. Ýmsar uppákomur einkum dyntir hins sérlundaða Fischers töfðu framgang einvígisins sem lauk ekki fyrr en eftir einn og hálfan mánuð. Bobby Fischer vann með 12½ vinningi gegn 8½. Fjallað var um einvígið í fjölmiðlum um víða veröld enda stóð kalda stríðið enn sem hæst og á margan hátt var litið á viðureign skásnillinganna sem tákn um togstreitu milli Bobby Fischer umkringdur lögregluþjónum. hægra megin við hann (óeinkennisklæddur) er Sæmundur Pálsson sem varð mikill vinur skákmeistarans. FERÐAÞJÓNUSTA 185

187 Risaveislur í tonnatali Það þykir ekkert tiltökumál að skipuleggja samkomur fyrir þúsundir manna nú til dags, en annað var uppi á teningnum á sjöunda áratugnum. Fyrsta risaveislan var haldin árið 1968 í Laugardalshöll fyrir eitt þúsund gesti norrænnar byggingarráðstefnu. Veitingamennirnir urðu að fá lánaðan borðbúnað, stóla, borð og hvaðeina og aðdrættirnir voru miklir. Maturinn einn vó heilt tonn. Þessi fyrsta veisla í íþróttahöllinni gekk vel og var jafnan nefnd Tonnið í kjölfarið. Fjórum árum síðar var haldin önnur slík stórveisla í Höllinni við lok skákeinvígis Fischers og Spasskys. Þá var grillað ofan í þúsund gesti, boðið upp á rauðan, göróttan drykk sem sagður var víkingablóð og hann drukkinn úr hornum að hætti fornmanna. Loks var dansað í Höllinni frameftir nóttu. Í stíl við Einvígi aldarinnar var hátíðin jafnan kölluð Veisla aldarinnar. Að fjölmenni og öllum íburði munu, enn sem komið er, engar veislur hér á landi hennar jafnokar, sagði Þorvaldur Guðmundsson síðar. 25 risaveldanna. Ótal sjónvarpsþættir voru síðar gerðir um einvígið og meira en 140 bækur skrifaðar. Beinar útvarpsútsendingar voru frá Höllinni alla dagana sem teflt var og fjöldi skákáhugamanna kom til Íslands til að fylgjast með. Sumir þeirra kusu að gista í heimahúsum, enda stóð einvígið yfir í langan tíma. Fischer gisti víða á meðan á Íslandsheimsókn hans stóð þetta sumar. Hann hafði allan tímann herbergi á Hótel Loftleiðum, en einnig var leigt fyrir hann hús í Fossvogi sem átti að verða aðalvinningur í happdrætti DAS það árið. Þegar hann hins vegar vildi fela sig eða fá næði fyrir forvitnum skákáhugamönnum dvaldi hann ýmist á einkaheimili í Arnarnesi sem tekið var á leigu, eða í Vesturbænum, á heimili Sæmundar Pálssonar lögregluþjóns. Hann sat þá með fjölskyldunni og kjaftaði langt fram á nótt. Undir morgun hallaði hann sér svo bara í sófanum í stofunni, segir Sæmundur um þennan eftirminnilega tíma. 24 Hann sneri eiginlega sólarhringnum við og það gat verið erfitt að vekja hann í tæka tíð fyrir skák dagsins sem hófst klukkan fimm. Sæmundur segir að Fischer hafi verið fluggáfaður og merkilegur maður,...en auðvitað svolítið sérstakur eins og oft virðist vera með séní. En hann var líka framsýnni en við flest. Þetta ár var verið að vinna að því að færa fiskveiðilögsögu Íslands úr 12 mílum í 50, en þá sagði hann að við ættum strax að fara í 200 mílur. Við ættum rétt á því og myndum hvort eð er gera það í framtíðinni. Þar reyndist hann sannspár. Gullfoss með glæstum brag Fyrsta millilandaskip Íslendinga bar nafn eins fegursta foss landsins, Gullfoss. Það skip lauk hlutverki sínu í seinni heimsstyrjöldinni en skömmu síðar var hafist handa við að hanna og smíða annað farþegaskip með sama nafni. Nýr Gullfoss kom til landsins 20. maí 1950 og á hafnarbakkanum í Reykjavík beið mikill mannfjöldi og tók á móti hinu nýja flaggskipi íslenska flotans. Áhöfnin taldi 67 menn en skipið tók 210 farþega og tonn af frakt. Það var í reglulegum siglingum milli Íslands, Skotlands og Danmerkur. Tvö farrými voru um borð og jafnvel þrjú á sumrin og aðstaða farþeganna því nokkuð misjöfn. Millilandaferðirnar voru fínustu skemmtisiglingar. Á morgnana röltu farþegarnir um þilförin, spiluðu, lásu eða sóluðu sig ef þannig viðraði. Í hádeginu var boðið upp á málsverð sem átti fáa sína líka, glæsilegt kalt borð með 30 mismunandi réttum. Eftir hádegi var komið að hlutverki skemmtanastjórans, en því gegndi um tíma Hermann Ragnar Stefánsson danskennari. Þá var farið í félagsvist eða spilað bingó áður en boðið var upp á kaffi og vel útilátið meðlæti. Fyrir kvöldmat klæddu allir sig upp. Karlarnir fóru í dökk jakkaföt og konurnar í brakandi siffonkjóla. Síðan var komið saman á barnum þar sem blandaðir voru kokteilar í gríð og erg. Í matsalnum var svo snæddur fjögurra rétta kvöldverður en að honum loknum fór fram kvöldvaka í reyksalnum, tónleikar í músíksalnum, eða jafnvel ball á dekkinu. Andrúmsloftið í skipinu á þessum gullaldarárum var heillandi. Þetta var rómantískur staður, skipið alveg stafna á milli, sagði Helgi Ívarsson sem var lengi í áhöfninni. 26 Gullfoss var í förum fyrir Íslendinga í 23 ár. Þegar leið að lokum sjöunda áratugarins 186 FERÐAÞJÓNUSTA

188 var ljóst að rekstrargrundvöllur fyrir íslenskt farþegaskip var ekki lengur til staðar og áætlunarsiglingar yfir Atlantshafið almennt að leggjast af. Flugið hafði leyst siglingar af hólmi og tími til kominn að leggja nafntogaðasta farþegaskipi landsmanna. Alls fór Gullfoss 456 ferðir milli landa á þessum árum og flutti samtals farþega. Síðustu árin sem skipið var í förum milli landa að vetri til voru farþegarnir að meðaltali aðeins talsins. Áhöfnin var eftir sem áður jafn fjölmenn, eða 67 manns. Gullfoss þótti glæsilegt skip. Skíðað á daginn, sungið á kvöldin Síðustu árin sem Gullfoss var í siglingum fyrir Íslendinga bauð Eimskipafélagið upp á ýmsar skemmtiferðir til að nýta skipið. Farnar voru hringferðir um landið og nokkrar fjölskylduferðir í skíðalönd Ísfirðinga sem heppnuðust vel. Í apríl 1970 voru farnar tvær slíkar ferðir. Í þeirri fyrri lagði skipið upp frá Reykjavík að kvöldi miðvikudags fyrir páska og var komið í höfn á Ísafirði morguninn eftir. Farþegarnir, sem voru um 220 talsins, voru svo fluttir með rútum í brekkurnar í Seljalandsdal, vel nestaðir af skipskokkunum. Þar var skíðað í góðu veðri undir leiðsögn skíðakennara. Um kvöldið var svo boðið upp á glæstan kvöldverð um borð í skipinu. Skemmtidagskrá var í reyksalnum og í músíksalnum var sungið og spilað. Nokkur samgangur var milli heimamanna og farþeganna, ekki síst unga fólksins sem tók fagnandi þessari líflegu innspýtingu í samkvæmislíf Ísfirðinga. FERÐAÞJÓNUSTA 187

189 Ómurinn af glaumi og gleði í reyksalnum var þagnaður. Gullfoss var seldur úr landi haustið Skipið endaði á botni Rauðahafsins eftir að hafa orðið eldi að bráð um jólin Mörgum var mikil eftirsjá að Gullfossi. Ýmsar hugmyndir voru viðraðar um kaup á nýju farþegaskipi sem gæti jafnvel nýst sem hótel fyrir Íslendinga á Kanaríeyjum á vetrum en aldrei varð af slíku. Hugmyndir um nýtingu auðlinda Jarðhiti hefur lengi verið notaður í heilsubótarskyni í Hveragerði. Jarðvarminn á Íslandi hefur löngum haft mikið aðdráttarafl. Fyrst voru það goshverirnir sem einkum löðuðu ferðamenn til sín. En jafnframt var snemma farið að huga að heilsubætandi eiginleikum hveravatnsins. Jarðböð af náttúrunnar hendi var að finna á nokkrum háhitastöðum á landinu og eru til nærri aldargamlar tillögur um það hvernig mætti nýta þessa staði betur í þágu ferðamennsku. Kleifarvatn kom til dæmis þar við sögu. Í bók Árna Óla Landið er fagurt og frítt frá árinu 1944 eru slíkar hugmyndir reifaðar: enn fremur að þarna rísi upp heilsuhæli sem keppt gæti við frægustu heilsuhæli á meginlandi álfunnar. 27 Náttúrulækningamenn, undir forystu Jónasar Kristjánssonar læknis, höfðu ætíð á stefnuskrá sinni að koma upp hæli á háhitasvæði til að nýta heilsubætandi áhrif jarðhitans og leirsins. Náttúrulækningafélagið var stofnað árið 1939 en það var ekki fyrr en 1955 að draumur félagsmanna varð að veruleika með opnun heilsuhælis NLFÍ í Hveragerði. Ævintýralegustu hugmyndirnar um heilsuhótel voru þó þær sem komu fram í byrjun áttunda áratugarins þegar bandarískt ráðgjafafyrirtæki var fengið til að gera fyrstu faglegu úttektina á íslenskum ferðamálum. Það hafði verið á dagskrá Ferðamálaráðs allt frá stofnun þess árið Fenginn var danskur viðskiptafræðiprófessor, Ejler Alkær, til að gera stutta úttekt á stöðu mála og framtíðarhorfum. Hann skilaði skýrslu sinni árið 1969 og var hún send Þróunarsjóði Sameinuðu þjóðanna í þeirri von að þaðan fengist styrkur til eflingar íslenskra ferðamála. Umsóknin var samþykkt og stóru, bandarísku ráðgjafafyrirtæki, Checchi and Company, falið að vinna úttektina og gera tillögur. Checchi-skýrslan var var fullgerð árið Þetta var mikill doðrantur og kenndi þar ýmissa grasa. Ferðamálaáætlunin var fyrst og fremst miðuð við fjóra þætti: Ráðstefnuhald, stangveiði í ám og vötnum, skíðaíþróttir og uppbyggingu heilsuhæla enda væru allir þessir þættir til þess fallnir að lengja ferðamannatímann á Íslandi. Fjallað var um nýtingu jarðhita í heilsubót 188 FERÐAÞJÓNUSTA

190 arskyni í sérstökum kafla. Í stuttu máli töldu skýrsluhöfundar skilyrði til uppbyggingar á heilsubótarstöðum hér á landi jafngóð eða betri en víðast annars staðar. Gerður var samanburður á 10 stöðum á landinu og kom Krýsuvíkursvæðið langbest út. 300 herbergja geimstöð við Kleifarvatn? Í Checchi-skýrslunni var lagt til að byggður yrði upp fjölnota ferðamannastaður sem opinn yrði allt árið. Þar ættu að vera 300 herbergja lúxushótel, veitingahús, heilsuhæli, golfvöllur, heilsuböð og merktar gönguleiðir um jarðhitasvæðið.innanhúss yrði kynt með jarðhita, raunar svo miklum að þar þrifist hitabeltisgróður. Öll starfsemin yrði undir risavöxnu hvolfþaki sem um margt minnti á geimstöð. Ferðamannastöðin yrði eins konar vörumerki fyrir Ísland, líkt og Eiffelturninn í París, óperuhúsið í Sydney eða Nálin í Seattle. Ljóst þótti þó að ekki gæti orðið af framkvæmd þessa risadraums fyrr en rættist úr efnahagsvandræðum Íslendinga. Ekki hrifust allir af þessum hugmyndum: mér finnst það vera að kasta [verðmætum] á glæ, að eyða miklum peningum í slíka draumórakennda hluti eins og það, að ætla að fara að byggja trópíska eða suðræna paradís undir gler- eða plasthimni suður við Kleifarvatn. Ég var satt að segja algjörlega gáttaður á þessu, sagði Sigurður Helgason eldri, forstjóri Flugleiða, um Checchi-skýrsluna á ráðstefnu Ferðamálaráðs Kleifarvatnshugmyndin var framúrstefnuleg og féll í góðan jarðveg hjá ýmsum sem gátu vel hugsað sér að Ísland markaði sér sérstöðu með einstakri ferðamannamiðstöð af þessu tagi. Einn þeirra var Ludvig Hjálmtýsson framkvæmdastjóri Ferðamálaráðs sem sagði að hún myndi vart kosta meira en ein farþegaþota og þær hefðu verið keyptar nokkrar. 29 Í skýrslunni má finna ýmsar aðrar tillögur. Þar á meðal var hugmynd um byggingu menningarmiðstöðvar þar sem væru vísindasafn, sögusafn og gestamiðstöð. Af öðrum FERÐAÞJÓNUSTA 189

191 Ferðamannaparadísin sem hugmyndin var að byggja við Kleifarvatn var glæsileg ásýndum en væntanlega ótímabær. Jarðhitinn í Reykjanesi hefur löngum haft mikið aðdráttarafl. tillögum nefndarinnar má nefna bókunarmiðstöð fyrir ráðstefnur, hótelherbergi og sölu veiðileyfa sem koma þyrfti upp í höfuðborginni. Lögð var áhersla á að auka umhverfisvernd, fjölga ódýrum gististöðum á landsbyggðinni og lengja flugbrautina á Akureyri fyrir millilandaflug. Enn ein tillagan sneri að byggingu rannsóknarseturs fyrir jarðvísindi enda bæri að nýta sérstöðu Íslands varðandi umhverfisvænar orkulindir, s.s. jarðvarma og fallvötn. Gert var ráð fyrir að slík rannsóknarstöð yrði fjármögnuð með erlendum styrkjum og lánsfé. Hafa ber í huga að skýrslan er gerð á tímum einnar mestu olíukreppu sem um getur á 20. öld. Skemmst er frá því að segja að umræða um Checchiskýrsluna varð nokkur en þó varð ekkert úr framkvæmdum. Þjóðin glímdi á þessum tíma við mikla efnahagsörðugleika og var alls ekki í stakk búin til að ráðast í svo dýrar framkvæmdir, þrátt fyrir styrk frá Sameinuðu þjóðunum. Þetta var mjög merkileg skýrsla, segir Kjartan Lárusson sem aðstoðaði Checchi-nefndina við gagnaöflun og samninga. 30 Þarna var lögð fram ákveðin hugmyndafræði og margar af tillögum nefndarinnar urðu síðar að veruleika. Sem dæmi má nefna Bláa lónið. Þessir aðilar áttuðu sig á virði jarðhitans og hvernig mætti nýta hann í eina af fjórum meginstoðum sem ferðaþjónusta skyldi byggja á. Það voru heilsulindir, ráðstefnur, vetraríþróttir og veiði. Miklu var til kostað við gerð þessarar skýrslu sem var mjög vönduð. Við áttum þess kost að fá umtalsvert fjármagn til uppbyggingar úr sjóðum Sameinuðu þjóðanna en íslensk stjórnvöld kusu á þessum tíma frekar að byggja brú yfir Borgarfjörð. 190 FERÐAÞJÓNUSTA

192 Æ fleiri gestir Íslendingar vöknuðu af Þyrnirósarsvefni sínum á sjöunda áratugnum. Eftir áratuga skort á gistirými fyrir ferðamenn, hrukku menn allt í einu í gírinn og byggðu hótel hver í kapp við annan. Á átta árum voru opnuð fjögur stór hótel í höfuðborginni með gistipláss fyrir um 800 manns. Það dugði samt varla til. Erlendum ferðamönnum fjölgaði hratt. Árið 1965 komu nærri gestir til landsins en fimm árum síðar hafði gestafjöldinn ríflega tvöfaldast. Sumir sáu fyrir sér margföldun ferðamanna næstu árin og vildu slá ærlega í klárinn, eins og sagði í Vísi: en gert er ráð fyrir að fullgera þurfi níu hótel á borð við Hótel Sögu á næstu tíu árum og fimm sumarhótel á borð við Hótel Garð til að fullnægja þeirri aukningu í eftirspurn sem þegar virðist vera sýnileg. 31 Líklega var það heldur stórkarlaleg áætlun en ferðamannastraumurinn þyngdist þó jafnt og þétt. Á þessum árum var loksins farið að skoða ferðamál af einhverri alvöru. Aragrúi skýrslna er til frá sjöunda og áttunda áratugnum þar sem menn velta fyrir sér framtíðarhorfum og gera tillögur um úrbætur. Stórkostlegar áætlanir komu fram um uppbyggingu sem fæstar urðu að veruleika. Ferðaþjónustan sem þá var oftast kölluð ferðamannaiðnaðurinn var þó farin að marka sér sess sem atvinnugrein. Vaxandi atvinnugrein. FERÐAÞJÓNUSTA 191

193 Skíðaskóli í Kerlingarfjöllum Hópur skíðaáhugamanna hefur tekið yfir gamla skála Ferðafélagsins í Kerlingarfjöllum og sett þar á fót skíðaskóla. Hópurinn hyggur á frekari uppbyggingu á svæðinu. Eyjamenn ríkastir? Sænskur blaðamaður sem sótti Vestmannaeyjar heim segir Eyjamenn ríkari og duglegri en aðra landsmenn. Einu sinni á ári taki þeir sér frí og fari á ærlegt fyllerí. Auglýsa þögnina Myrkur og þögn hafa víst sjaldnast verið talin góð söluvara. Nú hafa ábúendur á Stöng í Mývatnssveit þó ákveðið að höfða til þeirra sem vilja njóta náttúrunnar í kyrrð og ró, fjarri skarkala heimsins. Það virðist gefast vel. Flugfélagið óskar eftir sveitagistingu Markaðsdeild Flugfélags Íslands auglýsti eftir sveitaheimilum sem væru reiðubúin að taka á móti erlendum ferðamönnum og veita þeim þjónustu. Fimm bæir á Vestur- og Norðvesturlandi voru valdir til þátttöku. Lafði Díana Breska hestakonan Díana Brickel hefur komið 26 sumur í röð til að ferðast á hestum um Ísland. Ævinlega hefjast ferðirnar og enda á Brekkulæk í Miðfirði, þótt leiðirnar liggi víða. 192 FERÐAÞJÓNUSTA

194 ferðaþjónusta í fámenni Þegar komið var fram á síðari hluta 20. aldar varð mikil aukning í heimsóknum erlendra ferðamanna. Fjöldi þeirra meira en tífaldaðist. Frá því að vera liðlega fjögur þúsund á ári um 1950 urðu ferðamennirnir nær 53 þúsund árið Það þurfti að leita fjölbreyttra leiða til að geta tekið á móti öllu þessu fólki. Mikil gerjun fór í gang. Meðal þeirra sem brugðust við nýjum aðstæðum var Flugfélag Íslands sem fór að kanna möguleika á því að koma á fót skipulagðri ferðaþjónustu á bændabýlum. Haldið í hlað Ferðaþjónusta á vegum bænda var síður en svo ný af nálinni. Fram eftir öldum gistu ferðamenn annaðhvort í tjöldum eða á sveitabæjum, enda í fá önnur hús að venda. Bændur tóku vel á móti fólki og lögðu því til hesta og fylgdarmenn. Í ferðabókum og skemmri frásögnum er víða mikið lof borið á gestrisni bænda og greiðasemi. Sjaldnast var krafist borgunar fyrir þjónustuna, en hún var að vonum vel þegin þegar hún var boðin. Markaðsdeild Flugfélags Íslands auglýsti árið 1965 eftir sveitaheimilum þar sem húsráðendur væru reiðubúnir að taka á móti erlendum ferðamönnum og veita þeim þjónustu gegn gjaldi. Flugfélagið fékk góðar undirtektir, einkum norðan- og vestanlands. Gerð var úttekt á bæjunum og voru fimm bæir valdir til að bjóða þjónustuna; Efri-Hreppur í Skorradal, Hvítárbakki í Bæjarsveit, Fljótstunga í Hvítársíðu, Stóra-Borg í Víðidal og Laugarbakki í Miðfirði. Sveitagistingin var kynnt í bæklingum sem Flugfélagið gaf út. Birgir Þorgilsson, þáverandi deildarstjóri hjá Flugfélagi Íslands og fulltrúi í Ferðamálaráði, hafði kynnst bændagistingu í Danmörku og stóð fyrir þessu átaki Flugfélagsins. FERÐAÞJÓNUSTA 193

195 Í Fljótstungu í Hvítársíðu hefur verið búið í aldir. Bærinn var meðal þeirra fyrstu sem skráðir voru hjá Ferðaþjónustu bænda. Góð hugmynd Ég hugsaði sem svo: Hér eru gestir hvort sem er flesta daga. Ég held að þetta hafi verið mjög góð hugmynd, sagði Valgerður Ágústsdóttir á Geitaskarði, en hún var meðal þeirra sem fyrir 1970 svöruðu kalli Flugfélags Íslands um að taka á móti erlendum ferðamönnum. 4 Valgerður kvaðst ekki hafa orðið vör við áhuga gesta á að taka þátt í bústörfum, en margir hafi viljað komast á hestbak. Ekkert hafi verið tekið fyrir það og þessi ferðaþjónusta hafi í raun ekki verið neitt gróðafyrirtæki. En sjálf fékk ég heilmikið út úr þessu og bætti mig í ensku, sagði hún. Þó voru flestir gestanna Þjóðverjar og líkaði Valgerði vel við þá. Eitt sinn fór hún með þýsk hjón í langan reiðtúr, upp skarðið hjá Geitaskarði og fram í Laxárdal til að skoða hrossastóð frjálst í sumarbeit. Ég rak hrossin til og lét þau hlaupa. Þeim þótti alveg stórkostlegt að sjá svona stóran hestahóp á hlaupum. Íslenski hesturinn er svo mikið augnayndi. Þau filmuðu þetta allt. Þýsku hjónin voru svo þakklát Valgerði fyrir þessa ferð að þau buðu henni seinna heim. Hann sagði að í bæklingum félagsins hefði verið lýsing á bæjunum og því sem í boði var fyrir ferðamennina, skoðunarferðum og afþreyingu. Reiknað var með að gestir borðuðu með heimilisfólki og fengju að kynnast bústörfum, sagði hann. 1 Þessari kynningu var dreift víða erlendis og vakti hún strax mikla athygli ferðamanna. Ýmsir bændur tóku þessari nýlundu með miklum fyrirvara. Bjarni Arason ráðunautur fjallaði um málið m.a. á Búnaðarþingi árið 1971, og hvatti menn til að skoða rækilega þau vandamál sem aukinn ferðamannastraumur um landið hefði í för með sér. Hann hlyti til dæmis að hafa veruleg áhrif á viðhorf til eignar og umráðaréttar á landi. Hins vegar þyrfti jafnframt að líta til þeirra tækifæra sem sköpuðust. Túrismanum fylgja jákvæð áhrif, bein og óbein, sagði hann. 2 Til óbeinna áhrifa má telja að hann örvar ýmsa þjónustustarfsemi í viðkomandi héruðum sem oft geta ekki vegna fámennis staðið undir henni án viðskipta við ferðamennina. [...] Þá er því ekki að leyna að viðkynning við framandi fólk eykur víðsýni manna og flytur með sér nýja menningarstrauma. Flestir munu þó horfa eftir hinum beinni áhrifum á atvinnulíf sveitanna sem geta fylgt ferðaþjónustunni. Hér er um verkefni að ræða fyrir landsbyggðina sem gefur af sér tekjur, er bætt geta efnalega afkomu þess fólks sem fyrir er í byggðunum og gætu orðið grundvöllur að áframhaldandi búsetu ungs fólks sem þar elst upp. Sveinn Sæmundsson, blaðafulltrúi Flugfélags Íslands, sagði að í framhaldi af því að bjóða gistingu á sveitaheimilum væri í undirbúningi að hafa milligöngu um að leigja útlendingum sumarbústaði til lengri eða skemmri dvalar. Það færist nú mjög í vöxt að fólk úr stórborgum telji sumarfríi sínu best varið í kyrrð og næði og fjarri öðrum mannabústöðum, sagði hann og benti á reynsluna í Lófót í Noregi þar sem gamlar verbúðir væru þéttsetnar sumarlangt. 3 Þótt leigugjaldið væri lágt væri reynslan sú að þessir ferðamenn skildu eftir mikið fé hjá bílaleigum og öðrum þjónustufyrirtækjum sem þeir skiptu við. Sveinn taldi að ef Íslendingum tækist að halda landi sínu hreinu og óspilltu ætti móttaka ferðamanna að verða þjóðinni arðvænleg atvinnugrein. Í peysufötum í leikhús Um svipað leyti og bændur fóru að taka á móti útlendingum með skipulögðum hætti varð til vísir að því sem síðar var kallað bændaferðir. Þessar ferðir hófust með því að nokkrir bændur tóku sig saman um að fara á landbúnaðarsýningar erlendis. Þetta voru fámennar ferðir og aðeins fyrir karlkyns bændur. Agnar Guðnason, þáverandi jarðræktaráðunautur hjá Búnaðarfélagi Íslands og síðar blaðafulltrúi bændasamtakanna, taldi að gera mætti hagstæðari samninga um þessar ferðir. Árið 1966 tók hann því að sér að skipuleggja ferð á Smithfield-landbúnaðarsýninguna 194 FERÐAÞJÓNUSTA

196 Úr fyrstu bændaferðinni sem Agnar skipulagði til Englands í desember Hér er hópurinn utan við Buckinghamhöll. í Englandi. Ferðin stóð bæði körlum og konum úr dreifbýlinu til boða og seldist hún upp á tveimur dögum....enda var verðið á fluginu fram og aftur og gistingu í átta daga heldur hagstæðara en bara á fluginu árinu áður, sagði hann síðar. 5 Þessi ferð Agnars var upphafið að hinum vinsælu bændaferðum sem hann stóð fyrir allt til ársins 2004 þegar Bændaferðir sameinuðust Ferðaþjónustu bænda. Þá voru þessar ferðir löngu farnar að vera opnar öllum almenningi. Í fyrstu ferðinni voru fararstjórar þeir Ólafur E. Stefánsson nautgriparáðunautur og Haraldur Árnason vélaráðunautur. Boðið var upp á fjölbreytta dagskrá. Meðal annars hafði Agnar keypt miða fyrir allan hópinn á söngleikinn Tónaflóð með Julie Andrews, tónleika með The Shadows og Cliff Richard og kvöld á næturklúbbinum Talk of the Town. Allmargar konur voru í þessari ferð, þótt þær væru í minnihluta. Þegar við fórum í leikhúsið fóru konurnar í peysufötin og við löbbuðum frá Piccadilly Circus í leikhúsið, sagði Agnar. Þar áttum við frátekna tvo bekki. Fólk var almennt komið í sæti þegar við mættum og það vakti mikla athygli þegar öll strollan kom. Íslenski hesturinn slær í gegn Allt frá því að erlendir ferðamenn fóru að koma til Íslands hefur hestaleiga verið hluti af ferðaþjónustunni. Íslenski hesturinn er löngu orðinn vel þekktur um allan heim og margir útlendingar hafa komið til Íslands beinlínis í þeim tilgangi að kynnast honum betur. Aðrir kjósa hestaferðir til þess að upplifa íslenska náttúru og komast á staði sem ekki eru færir bílum. Það hefur margt breyst síðan ég byrjaði í þessu, sagði Þórarinn Jónasson í Laxnesi í FERÐAÞJÓNUSTA 195

197 blaðaviðtali árið Þá var liðinn aldarfjórðungur frá því að hann stofnaði hestaleigu í Laxnesi ásamt eiginkonu sinni, Ragnheiði Gíslason. Þórarinn, oftast nefndur Póri, varð frumkvöðull í ferðaþjónustu þegar hann byrjaði að leigja út hesta árið Þá átti hann aðeins þrjú hross. Upphaflega var hugmyndin að stofna sveitaklúbb og bjóða upp á golf, gufubað, sundlaug og hestaleigu, en þar var hann of langt á undan sinni samtíð. Hins vegar náði hestaleigan að festa sig í sessi, ekki síst vegna aðsóknar erlendra ferðamanna. Árið 2013 var haldið upp það að 45 ár voru liðin frá formlegri stofnun hestaleigunnar. Á þeim tímamótum sagði Þórarinn í útvarpsviðtali að enginn hafi í upphafi haft trú á því að hægt væri að reka stórt ferðaþjónustufyrirtæki með hestaleigu og hestaferðum í Mosfellsdal, rúmum 20 kílómetrum frá Reykjavík. Því hafi litla fyrirgreiðslu verið að fá. Raunin varð þó sú að hestleigan varð ævistarf fjölskyldunnar og á 45 ára afmælinu voru bæði annar og þriðji ættliður komnir í reksturinn. Þá voru hestarnir orðnir eitt hundrað talsins. Annað dæmi um stórátak í að gera hestamennsku að atvinnugrein á þessum árum var í Skagafirði. Árið 1974 fóru þeir Sveinn Jóhannsson á Varmalæk í Lýtingsstaðahreppi og félagi hans, Ragnar Stefánsson frá Akureyri, með hóp erlendra gesta ríðandi yfir Kjöl eftir hestamannamót á Vindheimamelum. Sú ferð átti eftir að vinda upp á sig. Þeir félagarnir héldu áfram slíkum ferðum allt til ársins 1985 en þá tók Björn, sonur Sveins, við starfseminni ásamt Magnúsi Sigmundssyni frá Vindheimum. Þeir stofnuðu sameignarfélagið Hestasport sem dafnaði vel og bætti við nýrri starfsemi. Meðal annars var boðið upp á hestasýningar undir heitinu Til fundar við íslenska hestinn. Þúsundir erlendra ferðamanna hafa síðan sótt Skagafjörð heim til að fræðast um þennan fyrrum þarfasta þjón Íslendinga. 196 FERÐAÞJÓNUSTA

198 Lengst af var hestaleigan aðalverkefnið en jafnframt voru sumarhús leigð út í Varmahlíð. Árið 1992 færðu þeir félagar út kvíarnar og fóru meðal annars að huga að fljótasiglingum á Vestari og Austari Jökulsá. Smám saman kom meiri alvara í þetta og allt í einu hálf óvart var ferðaþjónusta orðin mitt aðalstarf, sagði Magnús. 7 Þessi atvinnugrein er bæði stórskemmtileg og gefandi. Ég lít á það sem forréttindi að fá að taka þátt í uppbyggingu hennar á Íslandi ásamt þeim harða kjarna einstaklinga og fyrirtækja sem eru að skila þessum ótrúlega árangri sem ferðaþjónustan er að ná. Hestamiðstöðvarnar urðu fleiri á næstu árum. Einar Bollason stofnaði árið 1982 ásamt fleirum fyrirtækið Íshesta - og þrír ungir menn stofnuðu fjórum árum síðar hestaleiguna Eldhesta í gömlum söluskúr sem þeir settu niður við Varmá í Ölfusi. Þetta voru bræðurnir Hróðmar og Sigurjón Bjarnasynir og Þorsteinn Hjartarson. Starfsemi Íshesta hófst í Miðdal við Laugarvatn en var síðar flutt til Hafnarfjarðar, þar sem glæsileg hestamiðstöð var opnuð árið Árið 1992 var gerð breyting á rekstrinum þegar þau Einar Bollason og Sigrún Ingólfsdóttir, kona hans, stofnuðu einkafyrirtæki um reksturinn. Þá voru lengri ferðir settar í hendur verktaka en fyrirtækið annaðist sjálft styttri ferðir frá Kópavogi og Hafnarfirði. Síðar urðu Íshestar hlutafélag í eigu nokkurra fyrirtækja og fjölda einstaklinga og umsvifin jukust stöðugt. Sumarið 2013 taldi Einar að árlega kæmu um manns til landsins til að fara í lengri hestaferðir og að um helmleiðangur ferðamanna um Reykadal. Hestar elds og ísa FERÐAÞJÓNUSTA 197

199 Löng baðferð Lækurinn í Reykjadal, skammt frá Hveragerði, hefur löngum verið vinsæll áningarstaður þeirra sem um Hengilsvæðið fara. Í einum af mörgum ferðum Eldhesta í Reykjadal voru átta gestir frá Danmörku og Svíþjóð en fararstjórinn var einn af eigendum fyrirtækisins. Þegar í dalinn var komið fóru gestirnir í lækinn og á meðan hélt farar stjórinn í alla tíu hestana sem voru með í för. Hestarnir voru geymdir u.þ.b. 150 m frá baðstaðnum til að hlífa viðkvæmum gróðri við lækinn. Í þetta sinn láðist fararstjóra að segja gestum frá því að viðdvölin ætti að vera um það bil hálftími. Tíminn leið og þegar ein klukkustund var liðin fór fararstjórinn að ókyrrast. Hann gerði hvað hann gat til að ná sambandi við gesti sína, en án árangurs. Hann gat ekki sleppt hestunum og mátti sig því hvergi hræra. Svo fór að gestirnir lágu í hálfa þriðju klukkustund í læknum og nutu þess í botn. Sjaldan hefur fararstjóri Eldhesta upplifað ánægðari gesti en einmitt í þessari ferð! ingur þeirra kæmu á vegum Íshesta. Hjá Íshestum hefur mikil áhersla verið lögð á umhverfismál og hlaut fyrirtækið umhverfisverðlaun Ferðamálaráðs árið Kveikjan að stofnun Eldhesta var Hengilssvæðið og þau náttúrufyrirbrigði sem þar var að finna. Hugmyndin vaknaði þegar þeir félagarnir, Hróðmar, Sigurjón og Þorsteinn, fengu sér bað í heita læknum í Reykjadal í ágústmánuði Síðan hefur dagsferð inn í Reykjadal verið vinsælasta ferð Eldhesta. Fyrirtækið óx og dafnaði og smám saman skiptu hrossin orðið hundruðum og farið var að bjóða upp á 35 ferðir vítt og breitt um landið. Jafnframt fjölgaði eigendum fyrirtækisins. Árið 2002 var byggt hótel á athafnasvæði Eldhesta á Völlum í Ölfusi, lítið sveitahótel með 26 tveggja manna herbergjum. Umhverfismál hafa verið þar í fyrirrúmi og varð hótelið fyrsti gististaðurinn á Íslandi sem fékk viðurkenningu norræna umhverfismerkisins Svansins. Auk þess fengu Eldhestar umhverfisverðlaun Ferðamálastofu árið 2011 og gæðavottun Vakans árið Öll þessi fyrirtæki voru enn í fullum rekstri árið 2014 og ótal mörg önnur hafa bæst við. Boðið er upp á allt frá klukkutíma reiðtúr upp í margra daga langferðir víða um land, á staði sem best verður notið á hestbaki. Í startholunum Þróunin í bændagistingu var ekki hröð fyrstu árin. Þessi þjónusta var í byrjun einungis í boði fyrir útlendinga. Fyrsta sumarið urðu gistinætur alls 330 talsins, eða 66 nætur að meðaltali á hverjum bæ. Árið 1971 fjölgaði bæjunum í 14 og gistinæturnar urðu 550. Á mörgum þeirra hefur verið haldið áfram að veita þjónustuna, víðast þó með hléum, utan Fljótstungu. Þar er enn rekin ferðaþjónusta og starfsemin hefur aukist verulega. Þessi nýi gistimöguleiki var í upphafi lítið kynntur fyrir Íslendingum og var því ekki algengt að þeir notfærðu sér hann. Landinn hafði vitaskuld í gegnum tíðina heimsótt vini og ættingja í dreifðum byggðum landsins, en hjá ókunnugum gistu þeir ekki nema eitthvað sérstakt kæmi til. Þannig var það ekki fyrr en árið 1976 að fyrsti íslenski viðskiptavinurinn gisti í Fljótstungu. Tveimur árum síðar gistu þar íslenskir leiðsögumenn og 1979 dvöldu íslensk hjón þar í eina viku. Árið 1988 voru Íslendingar orðnir 65% gesta á bænum. Orð í tíma töluð Margir, ekki síst bændur, gera sér ekki nægjanlega ljóst hve ferðamálin gætu orðið ótrúlega mikill þáttur í afkomu bænda og landsmanna allra, ef rétt væri á málum haldið, sagði Kristleifur Þorsteinsson bóndi í Húsafelli haustið Hann hafði þremur árum áður ferðast um landið til að hitta bændur sem voru með sumarbústaðalönd. Hann vildi skapa samstöðu þeirra um að samræma starfsemina, bæði hvað varðaði aðstöðu og verðlagningu og var með skýra sýn á það hver stefnan ætti að vera hjá ferðaþjónustubændum: Takmark okk- 198 FERÐAÞJÓNUSTA

200 ar á að vera það að búa það vel í haginn fyrir ferðafólk, að hver sá er vill ferðast um landið á eigin farartæki, eða jafnvel án þess, með fjölskyldu sína komist vítt og breitt um það án nokkurra áfalla, þurfi ekki að eyða miklu fé, en greiði jafnan sannvirði fyrir það sem hann þiggur á ferð sinni. Ferðamannafjöldinn á að margfaldast og jafnast yfir lengri tíma og dreifast á fleiri áningarstaði og dveljast lengur á hverjum. 9 Á næstu árum vaknaði áhugi hjá bændum á að stuðla að þjónustu við ferðafólk og að það yrði gert með skipulegum hætti. Samtök bænda sem stunduðu ferðaþjónustu voru stofnuð í febrúar 1982 og nutu stuðnings Búnaðarfélags Íslands. Björn Sigurðsson í Úthlíð var kosinn formaður og stuttu síðar var starfsmaður ráðinn í hálft starf fyrir félagið, Oddný Sv. Björgvins. Frumkvöðlar á Húsafelli Ekki verður annað sagt en að landeigendur á Húsafelli hafi kunnað að nýta þær auðlindir sem þar er að finna; jarðhitann, kalda vatnið undan jöklinum og náttúrufegurðina. Kristleifur Þorsteinsson réðst í ýmis stórvirki á jörðinni upp úr Honum blöskraði ágangur sauðfjár í skóglendið svo hann hætti að vera með kindur og tók til við uppgræðslu og uppbyggingu svæðisins með tilliti til ferðamanna. Hann og eiginkona hans, Sigrún Berg- Fjallahringurinn á Húsafelli er mikill og fagur. Á góðviðrisdögum sést þar til margra jökla. FERÐAÞJÓNUSTA 199

201 þórsdóttir, reistu lítil sumarhús í byrjun sjöunda áratugarins og leigðu ferðafólki. Alls urðu bústaðirnir 15 talsins en jafnframt voru lóðir undir sumarhús seldar úr jörðinni. Pabbi vissi af hita í jörðu á Húsafelli, arkaði upp á fjall og lagði þaðan leiðslur niður í dalinn. Heita vatninu var veitt inn í sumarhúsin og heitan pott sem hann útbjó og varð upphafið að fjölbreyttu sundlaugarsvæði hér, segir Bergþór Kristleifsson um framkvæmdagleði föður síns. 9 Síðar var borað eftir heitu vatni á tveimur stöðum í nágrenninu og einnig kemur kalt neysluvatn úr borholum ofan við orlofssvæðið. Afi Bergþórs, Þorsteinn Þorsteinsson, varð fyrstur til að virkja stöðugan 4 C kaldan vatnsflauminn sem kemur undan hrauninu og allt frá árinu 1948 hefur Húsafell verið sjálfbært með raforku. Þrjár virkjanir eru á Húsafelli sem gefa samtals um 500 kw. Sumarið 2013 var sú fjórða í undirbúningi, 1000 kw virkjun. Raforkunni er allri veitt inn á kerfi Landsneti. Pabbi sá allt í stærra samhengi, sagði Bergþór. Hann vildi leyfa sem flestum að njóta þessa umhverfis og hafði hug á að byggja upp öfluga ferðaþjónustu á svæðinu allt að Deildartungu, Hraunfossum og upp á jökul. Oftar en ekki þurfti að bjarga málum; finna skyndilausnir á einhverjum vanda. Pabbi var gjarnan kallaður Krilli og þegar ráðist var í reddingar var það kallað að krilla. Bergþór hefur oft þurft að krilla sjálfur. Hann var til dæmis settur í að aka ferðamönnum um jökulinn þegar enginn annar komst í verkið, jafnvel þegar hann var rétt nýfermdur og náði varla niður á bensíngjöfina. Kristleifur var iðulega á undan sinni samtíð. Til dæmis má vænta þess að hugmynd hans um þriggja jökla þjóðgarð þyki ekki lengur langsótt. Hann sá fyrir sér þjóðgarð sem næði yfir Húsafell og jöklasvæðið í kring, sagði eiginkona Bergþórs, Hrefna Sigmarsdóttir. Þau hjón ferðuðust um víða veröld en fannst alltaf Húsafell fallegasti staðurinn. Raunar þótti Kristleifi Eiríksjökull bera af íslenskum fjöllum og skildi ekkert í því þegar Herðubreið var kosin fegurst fjalla á Íslandi. Honum fannst hún eins og gamall, ryðgaður mjólkurbrúsi miðað við Eiríksjökul. líf og fjör í sundlauginni í Úthlíð. Fjömennt í Úthlíð Björn Sigurðsson í Úthlíð fór svipaða leið og Kristleifur. Hann byrjaði á því að leigja land undir orlofshús og sumarbústaði. Síðan kom hann sér upp sundlaug, verslun, mötuneyti og golfvelli. Lengi framan af var Björn jafnframt með hefðbundinn búskap, en sú starfsemi hefur minnkað mjög, þótt enn sé fjárbúskapur í Úthlíð. Í ofanálag er þar nú ein stærsta sumarhúsa- og orlofsbyggð í landinu og það er í nógu að snúast. Ég hef verið með rekstrarstjóra í mörg ár og manns í vinnu á þrískiptum vöktum, sagði Björn. 10 Yfir háannatímann á sumrin vinna hér um manns og barnabörnin eru mjög mikið f arin að hjálpa mér. Í Úthlíð eru tvö hundruð bústaðir sem fólk í þéttbýlinu leigir lönd undir. Á góðum 200 FERÐAÞJÓNUSTA

202 helgum eru hér iðulega um þúsund manns [...] hér er alltaf eitthvað að gerast, stórveislur og afmæli, og oft þurfa manns að fá gistingu. Ég er líka með 40 félagsbústaði fyrir ýmis félagasamtök. Fólkið man sögurnar Léttleikinn í þjónustu við ferðamenn er að segja sögur. Fólkið man sögurnar betur en ýmsan annan fróðleik, sagði sagnamaðurinn, smiðurinn og bóndinn Sveinn Jónsson frá Kálfsskinni. 11 Hann stofnaði, ásamt Helga Hallgrímssyni líffræðingi, vísindasetur á Ytri- Vík, í landi Kálfsskinns, aðstöðu fyrir náttúruvísindamenn í samvinnu við Háskóla Íslands. Þegar Helgi sneri sér að kennslu á Akureyri breytti Sveinn húsinu í gistiheimili. Hann var hvatamaður að því að borað var eftir heitu vatni á Árskógsströnd og byggingafyrirtæki hans, Katla, sá um að leggja hitaveitu um Svarfaðardal og Árskógsströnd. Þegar Sveinn fór í ferðaþjónustuna byggði hann sumarhús á Ytri-Vík og þar var heitum pottum komið fyrir við hvert hús. Eins er stór pottur við gamla húsið. Sveinn hafði ótal hugmyndir um afþreyingu fyrir ferðamenn: Hvalaskoðun, sjóstangaveiði og óvissuferðir á sjó og landi voru þar á meðal. Hvalaskoðunarferðir hófust snemma og fékk Sveinn til þess bát með vönum sjómönnum frá Hauganesi. Það höfðu ekki allir trú á þessu í byrjun: Hver heldur þú að borgi fyrir að skoða hval? Við erum alltaf að horfa á þessi stórhveli á sjónum, sagði vinur hans úr sjómannastétt. Þeir Kristleifur og Sveinn voru mikils metnir í hópi ferðaþjónustubænda. Um það bera vitni þessi orð Svövu Guðmundsdóttur í Langaholti: Frumherjinn Kristleifur á Húsafelli var langt á undan sinni samtíð, alveg fæddur inn í þetta. Sveinn á Kálfsskinni minnir á margan hátt á Kristleif. 12 Ferðaþjónusta hefur verið rekin í Ytri-Vík á Árskógsströnd um árabil. Farfuglar lenda á Íslandi Þeir byrjuðu smátt félagarnir sem stofnuðu íslenska deild í Farfuglahreyfingunni árið Hreyfingin á sér hugmyndafræði sem er meira en aldargömul. Hostelling International Alþjóðlega farfuglahreyfingin á rætur a rekja til Þýskalands þar sem Richard Schirrmann opnaði fyrsta farfuglaheimilið árið Markmið hans var að gera ungmennum kleift að ferðast og sjá heiminn með því að bjóða ódýra gistingu sem víðast. FERÐAÞJÓNUSTA 201

203 Það lætur ekki mikið yfir sér, farfuglaheimilið í Fljótsdal innst í Fljótshlíðinni. Hugmyndin var að unga fólkið myndi sjá um sig sjálft í gestaeldhúsum og kynnast þar fólki frá öðrum löndum. Hreyfingin óx hratt og árið 1931 voru farfuglaheimilin orðin talsins. Stúdentarnir ungu sem stofnuðu Íslandsdeildina voru þeir Bergur Vigfússon, Hilmar Kristjánsson og Þór Guðjónsson. Fyrsti formaðurinn var Pálmi Hannesson rektor Menntaskólans í Reykjavík. Félagsmönnum fjölgaði ört. Eftir fáar vikur voru þeir orðnir Í fyrstu var þetta aðallega skólahreyfing en þróaðist smátt og smátt í það að verða sjálfstæður félagsskapur fólks á öllum aldri, sem átti það sameiginlegt að hafa gaman af útivist og ferðalögum, bæði innanlands og utan. Í fyrstu var þó aðallega ferðast innanlands. Árið 1947 var keypt herbifreið sem tók 14 manns í sæti. Hún var yfirleitt kölluð María og var notuð til smærri hópferða og ýmissa flutninga. Fyrir utan ferðalögin var efnt til margvíslegra skemmtana fyrir félagsmenn og eins var efnt til fræðslu- og kynningarkvölds fyrir erlenda gesti. Fyrsta farfuglaheimilið var opnað í Þýskalandi árið 1912 og nú eru þau orðin í 202 FERÐAÞJÓNUSTA

204 heiminum. Hér á landi var þó ekki farið að starfrækja slík heimili fyrr en á sjöunda áratugnum. Að vísu höfðu Farfuglar komið sér upp hreiðri þegar árið Valaból var það kallað og var reist við lítil efni við Músarhelli við Valahnúka sunnan við Hafnarfjörð. Farfuglaheimilunum fjölgaði svo smám saman, aðallega utan þéttbýlis. Til að byrja með voru þau flest mjög látlaus að allri gerð, þótt misjöfn væru. Dansað og djammað í náttúrunni Hátíðir af ýmsu tagi áttu stóran þátt í framförum í ferðamálum Íslendinga. Margar hátíðanna voru haldnar í tengslum við sögulega viðburði og þá oftast á Þingvöllum. Meðal þeirra má nefna þjóðhátíð vegna 1100 ára byggðar í landinu árið 1974 og þjóðvegahátíðina svonefndu árið Þá var 50 ára afmælis lýðveldisins minnst og svo mikill áhugi var á hátíðinni að að fjöldi hátíðargesta komst aldrei á staðinn vegna umferðaröngþveitis. Annars konar útihátíðir hafa þó verið öllu algengari um áratugi. Elst þeirra er líkast til þjóðhátíðin í Eyjum. Sögu hennar má rekja til miðrar 19. aldar, en frá 1901 hefur hún verið haldin með svipuðum hætti og enn er gert. Þjóðhátíð í Eyjum hefur um áratugaskeið dregið fleiri að en heimamenn og árið 1955 voru aðkomumenn ekki færri en talsins. Tveir Svíar, blaðamaður og ljósmyndari, sem komu á hátíðina 1950 lýstu Vestmannaeyingum sem manna ríkustum á landinu. Hinn dæmigerði Eyjamaður væri iðnari en landar hans og kæmist lengra í lífinu: En einu sinni á ári tekur hann sér frí og fer a.m.k. á ærlegt fyllirí. Þá eru Vestmannaeyjar í nokkra daga frekar Wiskymannaeyjar. 13 Smám saman fjölgaði útihátíðum, oftast er það unga fólkið sem sækir í það að skemmta sér í guðsgrænni náttúrunni. Útihátíðir vorum einkum vinsælar á seinni hluta 20. aldar og um hvítasunnu- og verslunarmannahelgar flykktust íslensk ungmenni í tjaldborgir um land allt. Á sjötta áratugnum var vinsælt að koma saman við Hreðavatn. Þjórsárdalur naut Fjölmenni á þjóðhátíð í Herjólfsdal.. FERÐAÞJÓNUSTA 203

205 hylli unglinga um skeið, sömuleiðis Atlavík, Laugarvatn og fleiri staðir. Þótt hófsemdarfólk skemmti sér yfirleitt vel má segja að alls staðar hafi einhverjir farið fram úr sér í skemmtanagleðinni. Drykkjuskapur einkenndi jafnvel samkomur þar sem ekkert áfengi átti að vera, s.s. á ungmennafélagsmótum í Húsafelli og jafnvel í Galtalækjarskógi þar sem góðtemplarareglan sá um hátíðina. Hér voru haldin fjölmörg ungmennafélagsmót en hið stærsta var 1987 og jafnframt hið síðasta, segir Hrefna Sigmarsdóttir, einn landeigenda á Húsafelli. 14 Þá voru á svæðinu líklega um átján þúsund manns. Tjöld um allt, þrír hljómsveitapallar og skógurinn troðfullur af fólki. Auðvitað átti ekkert brennivín að vera haft hér um hönd en menn voru séðir og komu í vikunni fyrir mótið og földu áfengið hér og hvar, grófu það jafnvel í jörðu. Oft höfum við hitt fólk sem rifjar upp minningar frá þessum mótum með bros á vör; einn sagði okkur að hann hefði orðið til á slíku móti annar sagðist eiga viskípela einhvers staðar í hlíðinni. Skíðaskóli í Kerlingarfjöllum Kerlingarfjallasvæðið er einstaklega fallegt. Samspil jökla og jarðhita er heillandi og Hveradalir í Kerlingarfjöllum er eitt stærsta háhitasvæði landsins. Þarna má finna íshella, gljúfur, fögur dalverpi, heitar laugar og ljóst líparítið gefur hrjóstrugu hálendinu hlýlegan lit. Kerl, Kerl, Kerlingarfjöll í Kerlingarfjöll við förum, sungu ungir sem aldnir skíðagarpar í rútum á leið í sumarskíðaparadísina á Kili. Þetta var aðeins öðru vísi söngur en sá sem dundi á útihátíðunum, en krafturinn var engu minni. Í nærri fjóra áratugi nýttu tugþúsundir manna sér aðstöðuna sem komið var upp í Kerlingarfjöllum af hugsjónamönnum um útivist og skíðaíþróttir. Kerlingarfjöll hafa lengi verið önnur helsta miðstöð ferðaþjónustu á Kili hin er á Hveravöllum og það sem helst er líkt með þeim er jarðhitinn sem löngum hefur laðað að sér ferðafólk, ekki síst í óbyggðum. Allt frá því að brú var byggð yfir Hvítá árið 1933 höfðu menn fikrað sig um Kjöl á bílum allt til Hveravalla og fáum árum síðar var orðið bílfært inn í Kerlingarfjöll. Skíðaskólinn í Kerlingarfjöllum var stofnaður árið 1961, en fyrstir til að renna sér á skíðum niður brekkurnar þar voru líklega Guðmundur frá Miðdal og Fjallamennirnir hans sem héldu þar fjalla- og skíðanámskeið undir stjórn austurrísks snillings árið Það var svo rúmum 20 árum síðar að Valdimar Örnólfsson leiddi hóp skíðaáhugamanna í því að setja á laggirnar skíðaskólann og tóku þeir yfir gamla skálann sem Ferðafélagið hafði komið þar upp. Valdimar og félagar hans, þeir Sigurður R. Guðmundsson, Þorvarður Örnólfsson, Eiríkur Haraldsson, Magnús Karlsson, Jakob Albertsson, Einar Eyfells og Jónas Kjerúlf, byggðu upp frekari gistiaðstöðu, skíðalyftur og annað sem til þurfti til að reka þarna skíðaskóla á sumrin.talið er að allt að manns hafi heimsótt Kerlingarfjöll á 204 FERÐAÞJÓNUSTA

206 Einstök stemning Líklega geta allir sem sóttu námskeiðin í Kerlingarfjöllum á sínum tíma verið sammála um að þar ríkti einstök stemning. Kennararnir voru ekki einasta flinkir í að renna sér niður snarbrattar brekkurnar, heldur virtist vera skilyrði fyrir sumarvinnunni að þeir kynnu líka að spila á gítar, halda lagi og stjórna leikjum. Strax fyrsta kvöldið voru nemendurnir hristir saman með leikjadagskrá og stöðugum söng og dansi á loftinu í skálanum. Látunum linnti ekki fyrr en loftið var orðið svo mettað af svita að dropa tók úr súðinni. Þegar mannskapurinn var rekinn í koju seint um kvöldið var því búið að teygja svo vel að engar urðu harðsperrurnar að morgni. Skíðaskólinn naut mikilla vinsælda hjá ungu fólki og var vikulangt námskeið í Kerlingarfjöllum algeng fermingargjöf. tímum Skíðaskólans.Stundum voru þar um 400 manns um helgar, aðallega Íslendingar, en eitthvað slæddist þangað af erlendum skíðamönnum líka. Gistu þá margir í tjöldum eða húsbílum. Hlýnandi veðurfar olli því að skíðaskólinn hætti rekstri rétt fyrir aldamótin Snjóinn vantaði og það var með sorg í hjarta sem menn gáfu skíðaiðkun þarna upp á bátinn. Kerlingarfjöll eru hins vegar náttúruperla sem aðrir en skíðaáhugamenn geta notið og fljótlega var því farið að reka þar myndarlega hálendismiðstöð. Þrammað um fjöll og firnindi Íslenskir náttúruunnendur hafa löngum sótt til fjalla og inn á öræfin. Ferðafélag Íslands byggði sér skála í Kerlingarfjöllum og áður hafði félagið komið sér upp skála í Hvítárnesi. Félagið var stofnað árið 1927 en á því eru síður en svo nokkur ellimerki. Starfsemin hefur alla tíð byggst á alls kyns gönguferðum, stuttum og löngum, um fjöll og dali, byggðir en þó oftar óbyggðir. Smám saman fjölgaði skálunum og eru þeir nú 14 talsins víðs vegar um landið. Árið 1975 var sett á laggirnar annað ferðafélag, Útivist. Það leggur, eins og Ferðafélagið, megináherslu á gönguferðir. Fyrsta gangan var á Keili 6. apríl og hefur verið efnt til afmælisgöngu á Keili á þeim degi síðan. Hjarta félagsins er í Básum í Þórsmörk, en þar FERÐAÞJÓNUSTA 205

207 reistu Útivistarmenn skála sem var vígður árið Síðar bættust við fleiri skálar. Í öllum framkvæmdum og ferðalögum hafa félagsmenn lagt mikið sjálfboðastarf af hendi. Verkefnið, að leyfa öðrum að njóta með, er í senn hvetjandi og heillandi, en um það snýst öll starfsemin. Árangurinn og ánægjan við að fylgja þessu markmiði er Útivistarfólki næg umbun fyrir erfiðið, sagði Sigurþór Þorgilsson, sem tók saman sögu Útivistar eftir 10 ára starf. 15 Á þeim árum ferðuðust 45 þúsund manns með félaginu. Íslendingar hafa verið í miklum meirihluta í ferðum þessara tveggja ferðafélaga en útlendingar hafa líka verið meðal þátttakenda. Ferðafélag Íslands hefur frá árinu 1928 gefið út árbók. Þetta er einstæður bókaflokkur um land og náttúru, en að auki hefur Ferðafélagið haldið til haga þjóðlegum fróðleik og mikilvægum ferðalýsingum.! Búháttabreytingar styrktar Á níunda áratugnum voru blikur á lofti í loðdýrarækt og fiskeldi, auk þess sem vaxandi vélvæðing dró mjög úr atvinnutækifærum á landsbyggðinni. Styrkir voru veittir úr opinberum sjóðum til bænda sem vildu byggja upp hjá sér aðstöðu til ferðaþjónustu. Á árunum 1987 til 1991 námu styrkir Framleiðnisjóðs til búháttabreytinga bænda vegna uppbyggingar í ferðaþjónustu verulegum upphæðum. Ferðaþjónusta bænda fékk líka styrki til reksturs skrifstofunnar. Auk þess fengust framkvæmdastyrkir frá Nýsköpunarsjóði og eins lögðu Stéttarsamband bænda og Búnaðarfélag Íslands í púkkið. Það varð sprenging á skrifstofunni, sagði Paul Richardson sem var í fararbroddi hjá Ferðaþjónustu bænda um tólf ára skeið frá árinu Áhugi bænda á að veita þessa þjónustu óx hröðum skrefum og býlum þar sem ferðamönnum var boðið upp á gistingu fjölgaði stöðugt. Árlega bættust við bæir. Jafnframt var aðstaðan bætt og í stað þess að flestir gætu aðeins tekið á móti tveimur til tíu gestum, voru sums staðar komnir gististaðir fyrir allt að 50 gesti. Á árunum 1987 til 1992 jókst gistirými hjá Ferðaþjónustu bænda um 88,5%. Nokkrir ferðaþjónustubændur voru smám saman komnir með myndarlegan hótelrekstur auk annarrar þjónustu. Um miðjan tíunda áratug síðustu aldar stóðu þannig til boða fleiri gistirúm á vegum ferðaþjónustubænda en þá fundust á hótelum í Reykjavík. Tjaldstæðum fór líka fjölgandi. Sum voru opin frá miðjum maí, en flest stóðu aðeins til boða í júní, júlí og ágúst. Gæðamál í brennidepli Mikil áhersla var lögð á að koma á virku gæðakerfi í bændaþjónustunni á þessum árum. Flokkun og stöðlun nefndist verkefnið og það fékk misjafnar undirtektir hjá bændum. Kaupendur þjónustunnar kunnu hins vegar vel að meta það að vita fyrirfram hvernig aðstaðan væri. Farið var að huga að þeim málum fljótlega eftir stofnun samtaka ferðaþjónustubænda árið Ákveðin skilyrði eru sett varðandi aðstöðuna, umgang og umhverfi, enda viljum við veita góða þjónustu og að burstabæjarmerkið okkar verði strax í upphafi að 206 FERÐAÞJÓNUSTA

208 Víða er aðstaðan á ferðaþjónustubæjunum eins og á fínustu hótelum. Myndin t.v. er frá Vogafjósi við Mývatn en hin frá Hótel Hellnum á Snæfellsnesi. gæðatákni, sagði Oddný Sv. Björgvins í blaðaviðtali árið Möguleikarnir í sveitinni eru raunar óþrjótandi. Þar er alltaf eitthvað að gerast og við gerum okkur vonir um að þessi þjónusta þurfi ekki að vera bundin eingöngu við sumartímann. Á vorin er gróandinn og sauðburðurinn. Síðsumars heyskapur og berjatínsla og á veturna bjóða margir bændur upp á snjósleðaferðir. Oddný bjóst við að fljótlega myndi enn fjölga í samtökunum og frekar yrði beitt takmörkunum en hitt. Stefnan væri að fara hægt af stað og vanda til verka. Hún hafði mikinn áhuga á gæðamálunum, fór sjálf á bæina og hélt námskeið fyrir ferðaþjónustubændur sem voru mjög vinsæl. Þegar Paul Richardson tók við keflinu taldi hann að enn mætti bæta þjónustuna. Ég lagði því áherslu á að búa til gæðakerfi sem væri hægt að treysta á. Kerfið var í vinnslu í fjögur ár. Sumir vildu ekki breyta hjá sér í samræmi við það. Þessar öldur lægði þó og ég tel að ef gæðakerfið hefði ekki verið notað hefðu sprottið upp um allt land gististaðir sem uppfylltu ekki lágmarkskröfur. Ferðaþjónusta bænda var brautryðjandi í flokkun gististaða og sannaði hún fljótt gildi sitt. Annað hvert ár voru staðirnir teknir í gæðamat. Fjölbreytni er aðalsmerki okkar, sagði Margrét Jóhannsdóttir starfsmaður Ferðaþjónustunnar í blaðaviðtali árið Þetta flokkunarkerfi hefur sannað sig. Það er líka grundvallaratriði að ferðamenn átti sig á því að bak við Ferðaþjónustu bænda er ekki einsleitur hópur. Margrét sagði að það segði sína sögu um það hve vel hefði til tekist að kvartanir væru afar fáar. FERÐAÞJÓNUSTA 207

209 Gert út á þögnina Það var ekki spáð sérstaklega vel fyrir okkur, aðallega vegna þess að við erum fimm kílómetra frá þjóðvegi 1, en ég get sagt núna að þetta hafi verið hárrétt ákvörðun, sagði Ásmundur Kristjánsson á Stöng í Mývatnssveit. 19 Hann hafði þá rekið þar ferðaþjónustu í þrjá áratugi ásamt konu sinni, Svölu Gísladóttur. Þau auglýstu þögnina, enda sagði Ásmundur að margir íbúar stórborga tali um hve dásamlegt sé að komast í þá kyrrð sem Mývatnssveitin sé þekkt fyrir. Það sem skipti sköpun í byrjun var auglýsingatilboð frá kapalsjónvarpsstöð í Þýskalandi árið Þau tóku því og 15 sekúndna auglýsing frá þeim var birt þrisvar á hverju kvöldi í sex mánuði. Þetta kostaði mjög lítið en skilaði sér, því hér fylltist allt af Þjóðverjum, sagði Ásmundur. Seinna fóru gestirnir að koma víðar að, m.a. frá Austur-Evrópu og Suðaustur-Asíu. Nærri allir gestirnir eru útlendingar. Vestfirðir heilla Barðaströnd sú bjarta sveit, best er þar að lifa, sagði Ragnar Guðmundsson á Brjánslæk eitt sinn þegar hann var spurður um sveitina sína. 20 Ragnar er væntanlega þekktastur fyrir að hafa verið hafnarvörður á Brjánslæk í samfleytt 63 ár, en þangað hefur ferjan Baldur siglt úr Stykkishólmi frá árinu Ragnar á Brjánslæk var með tjaldsvæði á landi sínu, en eins og Björn bóndi í Úthlíð orðaði það...varð Ragnar líka gistibóndi. 21 Það kom til af því að stundum varð ófært yfir Breiðafjörðinn og Baldur komst ekki úr höfn. Sumir farþeganna urðu þá strandaglópar og þurfti að skjóta yfir þá skjólshúsi. Þegar leið á níunda áratug síðustu aldar höfðu samgöngur á Vestfjörðum batnað til mikilla muna og fleiri gerðust ferðaþjónustubændur. Á aðeins fimm árum fjölgaði bæjunum úr tveimur í tíu. Árið 1988 var hægt að fá gistingu á sveitabæjum allan Vestfjarða- Fyrst og fremst skemmtilegt Þetta er mikil vinna sem gefur mikið af sér. Þá er ég ekki að tala um fjárhagslegan ágóða, heldur er þetta fyrst og fremst skemmtileg vinna, sagði Ármann Rögnvaldsson í Syðri-Haga á Árskógsströnd í viðtali sumarið Hann og kona hans, Ulla Maja Rögnvaldsson, höfðu þá unnið við ferðaþjónustu í níu ár. Haustið áður höfðu þau fengið verðlaun Ferðaþjónustu bænda fyrir störf sín, en það var í fyrsta sinn sem slík verðlaun voru veitt. Í Syðri-Haga voru þá aðeins tvö herbergi á bænum ætluð fyrir ferðamenn og náðust því góð tengsl við gestina. Auk þess voru leigð út tvö sumarhús. Ármann sagði að sumir gestanna væru beinlínis að leita eftir því að komast í samband við fólkið, náttúruna og dýrin á bænum. Fyrir okkur er góð tilbreyting af þessum gestum sem fylgjast vilja með daglegum störfum á sveitaheimili en við höfum kappkostað að setja ferðamennina í fyrsta sætið og höfum því landbúnaðinn í öðru sæti. 208 FERÐAÞJÓNUSTA

210 hringinn, allt frá Bæ í Reykhólasveit til Kollsár í Hrútafirði. Sérstök áhersla var lögð á að nýta sjó, vötn og ár til að laða að ferðamenn og flestir bæjanna höfðu til sölu veiðileyfi fyrir lax og silung eða aðstöðu til sjóstangaveiði. Náttúrufegurð og lífríki Vestfjarða ættu ekki að spilla fyrir og á árunum fjölgaði erlendum ferðamönnum þar umtalsvert, eða um liðlega 130%. Falleg þykir hún Barðaströndin, þótt ekki hafi vegirnir alltaf verið þjálir. Veitingar á fjöllum Hálendi Íslands hefur löngum heillað ferðafólk, bæði innlent og erlent. Þar var þó lengi erfitt að komast leiðar sinnar, en við virkjun Þjórsár og Tungnaár voru gerðar vegabætur á FERÐAÞJÓNUSTA 209

211 Veitingastúlkurnar í Versölum: Sesselía Helgadóttir, Andrea Þráinsdóttir og Ingibjörg Sveinsdóttir. Þróun ferðaþjónustu bænda Ferðaþjónustubæjum hefur fjölgað gífurlega frá því að þessi þjónusta var fyrst skipulögð. Jafnframt hefur gistirýmum fjölgað á flestum bæjanna og víða hefur ferðaþjónustan alfarið tekið við af hefðbundnum búskap. Fjöldi bæja: Gistinætur: suðurhluta hálendisins og við það jókst umferð þar verulega. Við þetta breyttist beitarsvæði fjár og því voru sett niður leitarmannahús í Stóraveri, við þáverandi Sprengisandsleið. Sumarið 1987 fengu hjónin Jórunn Eggertsdóttir og Sveinn Tyrfingsson, bændur í Lækjartúni í Ásahreppi, leyfi til að bjóða til reynslu upp á veitinga- og gistiþjónustu í þessu húsi. Í byrjun var húsið nefnt Stóraverssalir, en síðan einfaldlega Versalir. Að ýmsu þurfti að huga, en hjónin létu duga að útvega rafstöð og kaupa sængur og kodda fyrir fjóra, nauðsynlegustu búsáhöld, örbylgjuofn og vöfflujárn. Það átti heldur betur eftir að koma sér vel. Staðurinn varð frægur fyrir vöfflurnar sem alla tíð voru hans aðalsmerki, nýbakaðar með heimagerðri rabbabarasultu og þeyttum rjóma, sagði Jórunn síðar. 23 Það var heldur ekki óalgengt að bakaðar væru vöfflur úr 100 kg af hveiti yfir sumarið og í eina hræru fóru tvö kíló af hveiti. Það tók því ekki að hræra minni uppskrift. Dóttir Jórunnar og Sveins, Ingibjörg, tók fljótlega við rekstri staðarins og átti eftir að dvelja þar í samfleytt 12 sumur. Ekki skiluðu Versalir miklu í fyrstu tekjurnar dugðu aðeins fyrir launum starfsfólksins og beinum kostnaði. Sjálf fengu þau Jórunn og Sveinn ekkert fyrir alla sína fyrirhöfn við skipulagninguna. Þetta átti eftir að breytast með fjölgun gesta og bættri aðstöðu. Reyndar kom fyrsta rútan strax daginn eftir að opnað var. Hún var frá Norðurleið, sagði Jórunn. Og þeir urðu okkar bestu samstarfsmenn, fluttu til dæmis kostinn fyrir okkur öll árin. Við gengum fljótlega í Félag ferðaþjónustubænda, en við vorum algjörir grænjaxlar í svona viðskiptum gerðum engar rekstraráætlanir og settum heldur ekki eina einustu auglýsingu neins staðar. Við settumst bara við gluggann og biðum. 4 Árið 1994 tóku þau Jórunn og Sveinn þátt í að stofna félagið Hrauneyjar sem keypti starfsmannahús af Landsvirkjun og hóf rekstur hálendismiðstöðvar hótels og veitingastaðar á Sprengisandsleið. Hótel Hrauneyjar hefur verið rekið óslitið frá árinu Í hestaferð 26 ár í röð Breska hestakonan Diana Brickel, sem samferðafólkið nefnir jafnan lafði Díönu, lagði leið sína til Íslands sumarið 1987 og var tilgangur ferðarinnar að skoða landið á hestbaki. Sumarið 2013 kom hún í 26. sinn, þá áttræð. Ævinlega hófst ferðin og endaði á ferðaþjónustubænum Brekkulæk í Miðfirði. Ferðafélagarnir eru að mestu sama fólkið, ár eftir ár. Flestir eru þeir þýskumælandi; Þjóðverjar, Hollendingar og Svisslendingar, enda eru gestgjafarnir á Brekkulæk það líka. Í upphafi var Arinbjörn Jóhannsson á Brekkulæk leiðsögumaður Díönu og samferðamanna hennar. Hann var meðal þeirra fyrstu til að bjóða útlendingum skipulagðar hestaferðir. Það var árið Bærinn hefur verið í eigu sömu fjölskyldu í meira en hundrað ár. Nú er þar gistiaðstaða fyrir 35 gesti og veitingastaður. Fyrir utan hestaferðirnar er meðal annars boðið upp á gönguferðir yfir Arnarvatnsheiði og rútuferðir með stuttum gönguferðum. Díana hefur farið í flestar þær hestaferðir sem Arinbjörn og hans teymi bjóða upp á, svo sem um Arnarvatnsheiði og Dali átta daga hestaferð frá Brekkulæk að Hólum í Hjaltadal. 210 FERÐAÞJÓNUSTA

212 Hún býr í London en bregður sér gjarnan til Þýskalands á vetrum til fundar við ferðafélaga sína í hestaferðunum, þar sem fyrri ferðir eru rifjaðar upp og sú næsta skipulögð. Arinbjörn segir að það sé algengt að fólk komi aftur og aftur: Yfir 40% gestanna hjá okkur hafa verið hér áður og í hestaferðunum er þetta hlutfall 60%, sagði hann. 24 Díana er þannig ekki alveg einsdæmi. Jennifer Wolfe frá Edmonton í Kanada kom til að fara í hestaferð frá Brekkulæk árið 1984 og mætti síðan á hverju ári allt þar til hún lést árið Breska hestakonan Diana Brickel í einni af 26 hestaferðum sem hún hefur farið frá Brekkulæk í! FERÐAÞJÓNUSTA 211

213 OLÍUKREPPAN DREGUR ÚR FERÐALÖGUM Eftir að Arabaríkin innan OPEC skrúfuð fyrir útflutning á olíu til Bandaríkjanna, til að mótmæla afskiptum þeirra af átökum fyrir botni Miðjarðarhafs, hefur dregið mjög úr ferðalögum, enda eldsneytið dýrt og takmarkað. Þetta ástand kemur einnig við Íslendinga, sem draga úr utanlandsferðum sínum. SMYRILL FLYTUR BÍLA OG FÓLK Hin glæsilega farþegaferja, Smyrill, siglir reglulega milli Íslands, Færeyja, Noregs og meginlandsins. Hún hefur heimahöfn á Seyðisfirði og hefur fært fjör í ferðamennsku eystra. Vegakerfið á Austfjörðum ræður hins vegar illa við umferðina. FERÐALANGAR HÓPAST Á JÖKLA LANDSINS Ferðamenn verða sífellt nýjungagjarnari og þyrstir í ævintýri og óvenjulega reynslu. Nú eru fyrirtæki farin að bjóða upp á margs konar ferðir á jökla landsins, með ýmsum farartækjum. 212 Þar er jafnvel slegið upp glæsilegum FERÐAÞJÓNUSTA veislum fyrir stóra hópa. ELDGOS Á HEIMAEY Gosið á Heimaey kom öllum í opna skjöldu. Með ótrúlega skjótum hætti tókst að flytja liðlega 5000 íbúa Vestmannaeyja til lands, með öllum tiltækum skipum og bátum, auk flugvéla. Eldsumbrotin mögnuðust skjótt og þeir sem eftir urðu í eynni höfðu hratt á hæli við að forða verðmætum frá eyðileggingu. BLÁA LÓNIÐ VEKUR AÐDÁUN Heilsusamlegt og fagurt lón í úfnu hrauni í Svartsengi nýtur gríðarlegra vinsælda og er á skömmum tíma orðið einn af vinsælustu viðkomustöðum ferðamanna. Tíma ritið National Geographic tíundar Bláa lónið sem eitt af undrum veraldar. TVÍRÆÐUR BOÐSKAPUR Hleypt hefur verið af stokkunum söluátaki sem miðar að því að fjölga ferðamönnum hér á landi utan háannatímans. Sumum finnst langt seilst í boðskapnum og jafnvel gefið í skyn að íslenskar konur séu léttar á bárunni. Einkum hefur forsíðumynd á helgarferðabæklingi Flugleiða vakið athygli en hún sýnir þrjár ungar konur í einni og sömu lopapeysunni.

214 tækifærin gripin Efnahags- og olíukreppan sem lagðist yfir Vesturlönd á fyrri hluta áttunda áratugarins átti sinn þátt í því að draga úr streymi ferðamanna til landsins. Það leiddi til þess að ferðaþjónustan á Íslandi sat sem fastast á sinni skör og þróaðist lítið í nær áratug. Þegar kreppan losaði tökin komst aftur hreyfing á ferðamennina og þeim fjölgaði hér á landi um nokkur þúsund á ári. Á meðan stjórnendur fyrirtækja glímdu við erfitt árferði reyndi á hugvit og frumkvæði markaðsfólksins. Þróun ferðaþjónustunnar hélst mikið í hendur við flugreksturinn og þar reyndu menn að gjörnýta allar vélar og tæki en sækja jafnframt fram með nýjungar. Leiðtogafundir, eldgos, helgarferðir, vöðvatröll og fögur fljóð gerðu einnig sitt til að kynna landið og frumkvöðlar í alls kyns afþreyingu fóru á stjá. Eyjarnar loga Náttúruöflin búa yfir mögnuðu aðdráttarafli. Fátt er eins ógnvekjandi og stórkostlegt í senn og eldgos. Eldsumbrotin sem Eyjamenn upplifðu í janúar 1973 vöktu heimsathygli. Fyrst flykktust þangað fréttamenn til að fylgjast með gosinu en eftir að því lauk tóku ferðamennirnir við. Eldgosið á Heimaey kom öllum algjörlega í opna skjöldu. Með ótrúlega skjótum og skipulögðum hætti var hafist handa við að flytja íbúa Heimaeyjar upp á land. Bregðast þurfti snarlega við, því gosið var kröftugt og magnaðist hratt. Öll tiltæk skip og bátar, auk flugvéla Flugfélags Íslands, voru kölluð til og lagði fyrsti báturinn af stað með flóttafólk hálftíma eftir að gosið hófst. Bátar og flugvélar fluttu svo björgunarsveitir og sjálfboðaliða út í Eyjar. Um morguninn voru allir Eyjamenn komnir upp á land nema þeir sem FERÐAÞJÓNUSTA 213

215 Af þeim húsum sem voru í Vestmannaeyjum árið 1973 fóru 400 undir hraun og önnur 400 skemmdust. Einstakt þykir að manntjón skyldi ekki verða í gosinu og að tekist hafi að bjarga miklu af eigum heimamanna. Gosinu lauk í júlí sama ár. hugðust standa vaktina og bjarga verðmætum eftir föngum. Negla þurfti fyrir glugga, moka gjalli af húsþökum og slökkva elda, enda huldi aska og vikur á skömmum tíma stóran hluta eyjunnar og glóandi hraun tók að renna yfir byggð. Surtseyjargosið árið 1963 hafði vakið mikla athygli erlendis og fóru margir ferðamenn í útsýnisflug á meðan gosið stóð yfir og árin á eftir. Gosið í Heimaey var af öðrum toga, enda hafði ekki áður gosið í byggð á Íslandi. Íslenskir blaða- og fréttamenn voru ekki einir um að vilja komast út í Eyjar, því um 600 erlendir fréttamenn komu til landsins til þess að fylgjast með gosinu. Um leið og því lauk fjölmenntu svo vísindamenn og ferðamenn til Vestmannaeyja til að sjá ummerkin. Næstu tvö árin var mikið að gera hjá þeim sem buðu upp á ferðir út í Eyjar eða útsýnisflug yfir þær því þangað lá leið meirihluta þeirra erlendu gesta sem til Íslands komu. 214 FERÐAÞJÓNUSTA

216 Fjölmennt fylgdarlið Hugsanlega vakti gosið í Heimaey og vel heppnað einvígi Fischers og Spasskís árið 1972 slíka athygli á Íslandi að Reykjavík varð fyrir valinu þegar finna þurfti hlutlausan fundarstað fyrir leiðtoga Bandaríkjanna og Frakklands ári síðar. Tilkynnt var í byrjun maí 1973 að George Pompidou og Richard Nixon myndu hittast í Reykjavík á tveggja daga fundi um mánaðamótin maí júní, m.a. til að ræða nýjan Atlantshafssamning. Undirbúningur fór á fullan skrið enda von á hátt í 300 manns til landsins vegna leiðtogafundarins. Fundurinn kallaði á mikinn viðbúnað og strangari öryggisráðstafanir en Íslendingar höfðu áður kynnst. Ákveðið var að leiðtogarnir hittust á Kjarvalsstöðum. Sérstaklega styrktir öryggisveggir voru settir upp á safninu og plexígler látið fyrir alla glugga fundarsalanna. Þetta er nú tæplega skothelt en áreiðanlega kasthelt, sagði iðnaðarmaðurinn sem fékk verkefnið. 1 Brynvarin bifreið var flutt til landsins fyrir Nixon en stór, svartur Citroën var leigður fyrir Pompidou. Báðir gistu leiðtogarnir við Laufásveg; Nixon í sendiráði Bandaríkjanna en Pompidou á heimili Alberts Guðmundssonar, sem var aðalræðismaður Frakklands. Fundurinn var haldinn í skugga Víetnamstríðs, mótmæla og Watergate-hneykslis. Því var jafnvel spáð að Nixon yrði brátt að segja af sér. Pompidou var helsjúkur, þjáðist af krabbameini en stóð þó enn forsetavaktina. Fundur þeirra vakti því mikla athygli og komu á annað hundrað blaðamenn til landsins til að fylgjast með honum. Utanríkisráðuneytið pantaði öll laus hótelherbergi í borginni og dugði ekki til. Engin sérstök niðurstaða varð af fundinum sem reyndist ekki sérlega merkilegur. Þrátt fyrir veikindi sín gat Pompidou slegið á létta strengi er hann lýsti samræðunum á þennan hátt: Fundurinn hefur fremur verið í líkingu við það að búa til barn en að fæða það. Og getnaðurinn er venjulega miklu skemmtilegri en barnsfæðingin. 2 Dregur úr ferðalögum í olíukreppu Margir telja, að ferðamannamóttaka verði einn helzti tekjuliður Íslendinga í framtíðinni og horfa björtum augum fram á við. Aðrir hrista hausinn og segjast heldur vilja dútla við að flaka fisk í fásinninu en selja útlendingum pylsur og minjagripi í sjoppu á Sprengisandi eða í Jökulheimum. Hvað sem slíkum vangaveltum líður, er það staðreynd að Ísland er í síauknum mæli að verða túristaland. Svo sagði í Þjóðviljanum í júlí Þá hafði erlendum ferðamönnum fjölgað um 28% Alþýðlegur Nixon. Bandaríkjaforseti laumaði sér í göngutúr um miðbæinn að kvöldi til meðan á heimsókninni stóð. Hann var ekki með lífverði með sér en þáði fylgd tveggja íslenskra lögregluþjóna. Forsetinn var hinn kumpánlegasti, tók ýmsa vegfarendur tali og lék á als oddi. Hann var alveg eins og ég átti von á, að vísu dálítið nefþykkur, en annars bara eins og almúgafólk og mjög almennilegur, sagði Guðrún Jónsdóttir íbúi við Laufásveg sem hitti Bandaríkjaforseta á gangi. 4 Með þessu vinalega þeli hefur hann kannski viljað bæta fyrir orðin sem hann á að hafa látið út úr sér við komuna til landsins: God forsaken place, eða Guðs volaða land. Aldrei fékkst þó staðfest að þau hranalegu ummæli hefðu fallið. FERÐAÞJÓNUSTA 215

217 á tveimur árum og talsverð gróska í ferðamálum. Utanlandsferðum Íslendinga hafði líka fjölgað mikið, eða um 40%. Allir virtust á faraldsfæti. En þá kom dýfan. Olíukreppan 1973 hafði gífurleg áhrif á ferðalög fólks um allan heim. Arabaríkin innan OPEC vildu mótmæla afskiptum Bandaríkjamanna af stríðinu fyrir botni Miðjarðarhafs og árás Egypta og Sýrlendinga á Ísrael á Jom Kippur-hátíðinni þetta ár. Þau skrúfuðu því fyrir allan útflutning olíu til Bandaríkjanna í október 1973 og gilti bannið fram í mars Olíuskorturinn kom afar illa við Bandaríkjamenn, enda hafði orðið mikill samdráttur í olíuframleiðslu vestanhafs. OPEC-ríkin ákváðu einnig að draga úr heildarframleiðslunni og höfðu þessar ráðstafanir miklar efnahagslegar afleiðingar. Olíuverð margfaldaðist og verðbólga rauk upp úr öllu valdi. Flugfélög sameinuð á krepputíma Mitt í þessum þrengingum voru íslensku flugfélögin, Loftleiðir og Flugfélag Íslands, sameinuð undir nafninu Flugleiðir. Það tók sex ár að ljúka sameiningarferlinu enda um tvö stórfyrirtæki að ræða. Þótt erfiðir tímar færu í hönd var ráðist í ýmis verk til að gera hið sameinaða flugfélag samkeppnishæfara á alþjóðavettvangi. Flugvélakostur var bættur að einhverju leyti, sölukerfi erlendis samhæfð, keyptur hlutur í Kynnisferðum og ári eftir sameininguna festu Flugleiðir kaup á Hótel Esju. Enn var ferðamannatíminn hér að mestu einskorðaður við sumarmánuðina. Nýting flugvélaflotans var því heldur léleg yfir vetrarmánuðina. Leiguflug með Íslendinga til sólarlanda bætti eilítið stöðu félagsins en mest munaði um pílagrímaflugið sem hófst árið Þá var flogið með fullar flugvélar af múslimum hvaðanæva að til Jeddah í Sádi-Arabíu, en þaðan lögðu þeir upp í pílagrímsför til nágrannaborgarinnar Mekka, helgustu borgar múhameðstrúarmanna. Ferðirnar voru farnar í föstumánuðinum, Ramadan, sem ekki er alltaf á sama tíma í okkar almanaksári. Á þessum árum var Ramadan að vetri til og hentaði því Flugleiðum vel að leigja vélakost sinn í þau verkefni. Þegar leið á áratuginn gerðu Flugleiðamenn tilraun til að reka breiðþotu. Keypt var DC-10 þota sem tók 380 farþega og var ætlað að vera í förum yfir Norður-Atlantshafið. Þegar vélin var tilbúin til notkunar, í byrjun sumarvertíðar 1979, fórst þota sömu tegundar í Chicago. Meðan rannsókn slyssins stóð yfir var flug DC-10 stöðvað um allan heim. Þetta lék Flugleiðir illa og þotan var seld úr landi tveimur árum síðar. Air Viking, Arnarflug og Atlanta Þrátt fyrir erfitt rekstrarumhverfi í flugheiminum á áttunda áratugnum var talsverð gróska í flugmálum hér á landi og samkeppnin jókst. Guðni Þórðarson í Sunnu vildi sjálfur sjá 216 FERÐAÞJÓNUSTA

218 um að koma sínum farþegum á áfangastað. Hann tók því flugvélar á leigu og stofnaði síðan flugfélagið Air Viking árið Þremur árum síðar var félagið með þrjár þotur í sinni þjónustu og voru tvær þeirra í eigu félagsins. Til þess að auka nýtingu vélanna hóf Air Viking pílagrímaflug haustið 1975, nærri ári á undan Flugleiðum. Samkeppni í leiguflugi til sólarlanda var hörð og hafði slæm áhrif á fjárhagsstöðu flugfélaganna. Air Viking varð gjaldþrota árið Guðni sagði síðar að Sunna hefði verið með mesta umfangið í sölu sólarferða og andstæðingar hans á markaði hefðu knúið Air Viking í þrot. 5 Nokkrir af fjölmörgum kröfuhöfum í þrotabú Air Viking stofnuðu í kjölfarið annað flugfélag, Arnarflug. Í fyrstu var félagið einkum í leiguflugi víða um heim en árið 1979 fékk Arnarflug sérleyfi til flugs á nokkrum flugleiðum innanlands og áætlunarflug félagsins til ýmissa borga í Evrópu hófst Um leið tók samgönguráðherra ákvörðun um að svipta Flugleiðir sérleyfi til Amsterdam og Düsseldorf. Rekstur Arnarflugs gekk heldur brösuglega og leituðu forráðamenn þess til Flugleiða árið 1978 um aðstoð. Flugleiðir keyptu þá meirihlutann í félaginu. Tveimur árum síðar var þeim gert að selja starfsmannafélagi Arnarflugs 17,5% af þessum hlut. Það var gert að kröfu ríkisins sem vildi aukna samkeppni í fluginu. Um tíma var starfsemi Arnarflugs nokkuð umfangsmikil og þegar mest var unnu þar um 130 manns. Félagið var rekið allt til ársins 1990 þegar það varð gjaldþrota. Einn af fyrrum flugstjórum Arnarflugs, Arngrímur Jóhannsson, stofnaði ásamt eiginkonu sinni, Þóru Guðmundsdóttur, eigið flugfélag árið Það var flugfélagið Air Atlanta sem byggði meginstarfsemi sína á útleigu flugvéla, bæði farþega- og fraktvéla. Í byrjun tíunda áratugarins hafði félagið nokkrar breiðþotur í sinni þjónustu og þótt starfsemin hafi að mestu verið erlendis, voru þotur félagins nokkrum sinnum fylltar af Íslendingum og flogið með þá suður í höf. Pílagrímaflug hefur einnig verið mikilvægur þáttur í rekstri Air Atlanta allt frá Svo mjög óx þessi þáttur rekstrarins að árið 2013 flutti Air Atlanta fleiri pílagríma en nokkurt annað flugfélag í veröldinni. Eignarhald á Air Atlanta breyttist talsvert í gegnum tíðina en í árslok 2007 keypti hópur lykilstarfsmanna félagið. Fyrirtækið var með 18 breiðþotur í rekstri og flutti rétt um 1,6 milljón farþega árið Flugstarfsemi félagsins er öll erlendis. Hjá því starfa nærri manns, þar af um 250 í höfuðstöðvunum á Íslandi. Starfsemi Arnarflugs var um tíma umfangsmikil. Ferjurnar Smyrill og síðar Norræna reyndust góð viðbót í samgöngumálum Íslendinga. Smyrill fjölgar valkostum Bæjarbragurinn á Seyðisfirði breyttist heldur betur þegar færeyska farþega- og bílaferjan Smyrill hóf siglingar þangað árið Seyðfirðingar voru snöggir að bæta aðstöðuna á hafnarbakkanum; á sex vikum komu þeir upp tollskýli, snyrtiaðstöðu FERÐAÞJÓNUSTA 217

219 Ferjan hefur sett svip á Seyðisfjörð allt frá árinu og öðru því sem til þarf fyrir bílaferju. Fjöldi fólks tók á móti ferjunni þegar hún sigldi inn fjörðinn í fyrsta sinn laugardagskvöldið 14. júní 1975, með 47 farþega og 10 bíla. Yfir sumartímann sigldi Smyrill vikulega milli Íslands, Færeyja, Noregs og meginlandsins. Þar með hófst nýr kafli í ferðamennsku á Austurlandi. Frá upphafi var þessari viðbót við samgöngur og ferðamennsku tekið fagnandi. Fjöldi erlendra gesta sem vildi ferðast á eigin vegum um Ísland nýtti sér ferjuna og sömuleiðis kusu margir Íslendingar að nota þetta tækifæri til að taka bílana sína og jafnvel hjólhýsin með í ferðalag um meginland Evrópu. Sumarið 1975 fór Smyrill 11 ferðir með yfir farþega og nokkur hundruð bíla. Fljótlega heyrðust þó háværar kvartanir yfir holóttum þjóðvegum eystra og fóru fararskjótarnir sumir hverjir illa út úr viðureign sinni við þá. Fram komu hugmyndir um að ferjan sigldi frekar til Reykjavíkur eða Þorlákshafnar, en þar var fyrir ágæt aðstaða vegna siglinga Herjólfs milli lands og Eyja. Á það máttu Austfirðingar þó ekki heyra minnst: Um leið og menn syðra sjá að ef til vill sé hægt að græða á þessu á að hrifsa það til sín án nokkurs tillits til hagkvæmni, sagði Kristinn V. Jóhannsson, framkvæmdastjóri í Neskaupstað í grein í Austurlandi árið Útlendir ferðamenn eru ekki komnir til Íslands til þess að skoða Reykjavík heldur til að skoða landið og miklu skiptir að sá tími sem í siglinguna fer sé sem stystur. Austfirðingar eiga allir sem einn að mótmæla þessum ósvífna þrýstingi bissnessmanna syðra og vonandi sjá þingmenn okkar og ráðherrar til þess að Smyrill fái áfram að sigla í friði til Seyðisfjarðar. Svo fór. Ný ferja leysti þá gömlu af hólmi árið 1983 og tók hún tvöfalt fleiri farþega en 218 FERÐAÞJÓNUSTA

220 Ferju fylgir fjör í bæ Mikil stemning fylgir ávallt komu Norrænu. Skipið leggst jafnan að bryggju klukkan átta á fimmtudagsmorgnum og leggur aftur úr höfn á hádegi. Bærinn smáfyllist af fólki sem vafrar um plássið á meðan beðið er komu skipsins, raðir ökutækja af öllum gerðum teygja sig marga kílómetra eftir hafnarbakkanum og tollverðir gera sig klára í eftirlitið. Ekki hafa samt ferðalögin með ferjunni alltaf verið vandræðalaus. Ýmsir erlendir ferðamenn hafa reynt að spara sér dýran kost á landinu bláa og flutt með sér nánast allt sem þarf til ferðalagsins; rútu, mat, áfengi og hvaðeina. Tollverðir hafa því löngum haft í nógu að snúast við að gera þetta góss upptækt. Á árum áður fluttu sumir jafnvel aukabirgðir af eldsneyti með sér og það gat Tollurinn ekki liðið. Það hefði þó komið sér vel í olíukreppunni 1979 þegar ekkert eldsneyti var til á bílana sem komu með ferjunni. Urðu þá margir strandaglópar á Seyðisfirði um stund. Fjarðarheiðin hefur líka löngum verið talin erfið hindrun ekki síst þeim ferðamönnum sem koma úr góða veðrinu suður í löndum og vita ekkert um fyrsta farartálmann sem mætir þeim: Veg í um 600 m hæð yfir sjávarmáli, stundum ófæran illa búnum ökutækjum. Smyrill eða um þúsund manns og 250 bíla. Hún fékk nafnið Norræna og sigldi næsta aldarfjórðunginn með fólk og farartæki yfir hafið. Heimamenn stofnuðu fyrirtækið Austfar um afgreiðslu ferjunnar árið 1984 og með tímanum eignaðist Austfar lítinn hlut í útgerð Norrænu. Smyril-Line varð síðar alþjóðlegt fyrirtæki með skrifstofur í fjórum löndum. Ferðamannastraumur jókst mikið um Austurland vegna ferjusiglinganna. Árið 1985 var talið að hátt í 20 þúsund ferðamenn hefðu farið um fjórðunginn í tengslum við þær. Árið 1988 var Norræna ferðaskrifstofan sett á laggirnar og annaðist hún sölu ferða með ferjunni og bauð síðar einnig upp á aðra valkosti, svo sem siglingar með norskum skemmtiferðaskipum á fjarlægum slóðum. Áratugalangt samstarf Færeyinga og Austfirðinga um ferjusiglingarnar hefur verið farsælt. Enn var smíðuð ný ferja árið 2003 og fljótlega eftir það sigldi ferjan allt árið. Aðstaða um borð var prýðileg; þrír veitingastaðir, kvikmyndasalur, sundlaug og heitir pottar og leiksvæði fyrir börn. Helgarferðir á lopasýningar Á áttunda áratugnum rann upp blómatími lopans. Íslensk ull hafði auðvitað haldið hita á landsmönnum um aldir og flestir ferðamenn sem hingað komu kipptu með sér lopapeysu eða vettlingapari við brottför. Allt í sauðalitunum og handprjónað af íslenskum konum yfir vetrarmánuðina. En litskrúðugar tískuvörur úr lopa voru nýmæli. Lopinn átti síauknum vinsældum að fagna og upp úr 1970 margfaldaðist framleiðsla á hand- og vélprjón- FERÐAÞJÓNUSTA 219

221 Tískusýningar á ullarfatnaði voru lengi vinsælar. Hér sýnir tískusýningarfólk frá Módelsamtökunum það nýjasta á Hótel Loftleiðum á áttunda áratugnum. uðum ullarklæðum. Fyrirtækin hófu markaðsstarf erlendis og útflutningur á ullar- og skinnvörum jókst um tugi prósenta á ári. Ullarvörudeild SÍS, Álafoss, Hilda, Gefjun og ótal minni prjónastofur gátu vart annað eftirspurninni. Hjá Sambandinu störfuðu allt að manns við ullarframleiðslu og -sölu þegar mest gekk á. Álafoss var með sölufyrirtæki í New York og Hilda hf. rak 30 verslanir í Bandaríkjunum og á eyjum í Karíbahafinu. Álafoss gerði samning við American Express árið 1971 um framleiðslu á 50 þúsund ullarkápum fyrir viðskiptavini kortafyrirtækisins og varð samningurinn mikilvægur grunnur fyrir útflutninginn. Flíkurnar voru sýndar ferðamönnum á tískusýningum sem haldnar voru í salarkynnum hótelanna í Reykjavík og eiginlega hvar sem fólk kom saman. Fagurlimað tískusýningarfólk gekk um svið og palla í litríkum prjónakjólum, skrautlegum peysum, hlýjum legghlífum og þæfðum höfuðfötum. Engin samkoma þótti standa undir nafni nema þar færi fram tískusýning. Ljóshærð blómarós í litríku ullarfati leysti lundann af hólmi sem vörumerki landsins. Flugleiðir notfærðu sér þennan lopaáhuga þegar reynt var að auka eftirspurn eftir vetrarferðum til landsins. Á níunda áratugnum var enn ekki kominn neinn vetrartúrismi á 220 FERÐAÞJÓNUSTA

222 Íslandi en Flugleiðamenn vildu breyta því og nýttu sér meðal annars þessar vinsælu tískusýningar. Búnar voru til helgarferðir, sérstaklega ætlaðar konum í mið-vesturríkjum Bandaríkjanna. Boðið var upp á tískusýningar, hlaðborð og skoðunarferðir, en í þeim var meðal annars farið í ullarverksmiðjur. Þetta markaðsátak leiddi til þess að um hverja helgi komu hundruð kvenna að vestan til að skoða og kaupa tískuvörur úr lopa og ull. Óhagstæðar ytri aðstæður urðu til þess að ullarframleiðslan dróst hratt saman upp úr miðjum níunda áratugnum. Hún lagðist þó ekki af og fyrirtæki eins og Ístex, Víkurprjón og Glófi tóku við kyndlinum. Lopinn seldist áfram vel hér heima, en útrásinni var lokið í bili að minnsta kosti. Hópferðir á jökla Aðdráttarafl íslenskra jökla jókst stórum á síðustu öld. Í stað þess að líta á hvítar fannbreiðurnar sem ógn, fóru menn að sækja þangað í leit að ævintýrum og ógleymanlegri upplifun. Fjallamenn reistu fyrstu háfjalla- og jöklaskálana um 1945 á Fimmvörðuhálsi og Tindfjallajökli og nokkrum árum síðar reistu jöklarannsóknarmenn sinn fyrsta jöklaskála í Esjufjöllum á Vatnajökli. Þegar um miðjan fimmta áratuginn var farið að auglýsa hópferðir á ýmsa jökla og var einkum farið um páska, áður en snjóa leysti. Nokkrir hópar reyndu sig við konung jöklanna, Vatnajökul, og fóru um hann ýmist gangandi eða á snjóbílum og síðar á vélsleðum. Akureyringar létu ekki sitt eftir liggja í þessum efnum. Árið 1971 fór Baldur Sigurðsson ásamt hópi manna í könnunarleiðangur upp á jökulinn um Gæsavötn og Dyngjuháls. Þeir ferðuðust vítt og breitt um Vatnajökul á beltabíl og áðu meðal annars á Bárðarbungu. Skömmu síðar stofnuðu Baldur og eiginkona hans, Stefanía Ármannsdóttir, fyrirtækið Jöklaferðir sem bauð upp á reglulegar ferðir á Vatnajökul í samvinnu við ýmsar ferðaskrifstofur. Yfir sumarmánuðina var farið með hópa íslenskra og erlendra ferðamanna nánast daglega á jökul. Stundum var líka farið í miðnæturferðir. Árið 1973 var skáli Jöklaferða reistur í Gæsavötnum, í 890 metra hæð. Þar höfðust jöklafarar við milli þess sem þeir fóru um snjóbreiðurnar með hópa fólks á ýmsum sérútbúnum farartækjum. Þetta voru allt aðrar aðstæður en við þekkjum í dag, segir Sigurður Baldursson, sonur Baldurs og Stefaníu. 7 Hann erfði jöklaáhuga foreldranna og starfrækir nú eigið fyrirtæki með ævintýraferðir. Ef eitthvað bilaði þurfti maður að aka langan veg eftir varahlut, jafnvel alla leið til Reykjavíkur. Svo hélt maður sömu leið til baka eins og skot það var aldrei stoppað. Á Þrátt fyrir snjó og klaka getur verið mikil veðurblíða á jöklum. FERÐAÞJÓNUSTA 221

223 þessum tíma voru engir farsímar, bara öflugar talstöðvar. Í Gæsavötnum þurftum við helst að fara upp á ákveðinn hól til þess að ná sambandi við Húsavíkurradíó. Hann gekk auðvitað undir nafninu Gólan-hæðir. Aðstæður til ferða á Vatnajökul um Gæsavötn breyttust talsvert í byrjun níunda áratugarnins. Bæði varð vart við mikla bráðnun jökulsins og eins var jarðvegur á norðanverðum Sprengisandi oft svo lengi blautur að ekki var hægt að hefja jöklaferðir fyrr en í byrjun júlí. Vertíðin var því of stutt til að reksturinn bæri sig. Jöklaferðir frá þessum stað lögðust af árið Nafn fyrirtækisins lifði þó áfram því aðrir jöklagarpar tóku við keflinu og fóru skömmu síðar að bjóða ferðir á Vatnajökul að sunnanverðu. Hópur á vegum Jöklaferða á Skálafellsjökli. Jöklaferðir frá Höfn Þetta voru nafnarnir Gísli Geir Sigurjónsson og Gísli Hjálmarsson. Þeir óku með ferðamenn frá Höfn að Breiðamerkurjökli þar sem farið var með snjóbíl upp í Esjufjöll. Þeir keyptu troðara, settu á hann hús og belti til að auðvelda ferðir um ísbreiðurnar en jökullinn reyndist á köflum svo gljúpur að beltin skemmdust. Auk þess myndaðist lón framan við jökulinn sem varð þeim til trafala. Þá kom Selfyssingurinn Tryggvi Árnason til skjalanna en hann á líklega hvað drýgstan þátt í að ferðir á Vatnajökul festust í sessi. Sú barátta kostaði blóð, svita og tár. Tryggvi var sveitarstjóri í Hornafirði þegar hann hóf afskipti af ferðaþjónustunni þar upp úr Það var mjög erfitt að reka þetta fyrirtæki og þeir félagar voru við það að gefast upp, segir Tryggvi um framgöngu Gíslanna. 8 Ég gekk til liðs við þá árið 1984 og fyrsta verk okkar var að fá fleiri til samstarfs. Við fluttum athafnasvæði okkar yfir á Skálafellsjökul, drógum gamlan símavinnuskúr upp á jökuljaðarinn og notuðum hann fyrstu árin sem bækistöð. 222 FERÐAÞJÓNUSTA

224 Forystumenn Jöklaferða buðu fjölda blaðamanna og ferðaskrifstofufólks í kynnisferðir upp á jökul, en illa gekk að selja slíkar ævintýraferðir. Heimamönnum þótti jökullinn ógnvekjandi og höfðu lítinn áhuga á því að aka um hann, segir Tryggvi. Blaðamennirnir skrifuðu jú um ferðirnar en ferðaskrifstofufólkið sem skemmti sér yfirleitt vel í boðsferðunum vildi ekki setja þessar ferðir í sölubæklinga. Menn þorðu ekki að brydda upp á nýjungum, vildu bara bjóða upp á endalausar hringferðir. Okkur var sagt að við þyrftum að sanna okkur áður en þeir færu að auglýsa. Hvernig áttum við að gera það ef enginn vildi selja ferðirnar fyrir okkur? Þrátt fyrir þungan róður börðust Tryggvi og félagar áfram við að bæta aðstöðuna. Gamall virkjunarvegur lá frá Smyrlabjörgum upp að lónunum á heiðinni fyrir ofan. Þaðan lögðu Jöklaferðamenn veg upp á jökulsporðinn og var þá auðveldara að aka með ferðamennina að snjóbílunum sem biðu á ísnum. Veislu slegið upp á jökli. Samstarfið skilaði sér Það var ekki fyrr en eftir fyrstu Vestnorden kaupstefnuna sem eitthvað fór að gerast. Bresk ferðaskrifstofa varð fyrst til að auglýsa ferðirnar okkar í bæklingi. Það hreyfði við fleirum og þá fór þetta loksins að ganga. Fyrst og fremst voru það Bretar, Frakkar og Þjóðverjar sem keyptu ferðir upp á Vatnajökul, segir Tryggvi. Fyrstu árin fóru manns í þær ferðir en þeim fjölgaði smám saman og um miðjan tíunda áratuginn voru þeir orðnir Tryggvi segir að ferðaþjónustan hafi verið stutt á veg komin þegar hann flutti austur um Með aukinni samvinnu hagsmunaaðila á borð við Hótel Höfn, Austurleið, Kaupfélag Austur-Skaftfellinga, Flugfélag Íslands og ferðamálafélögin á svæðinu tókst að þoka þeim málum áfram. Fyrir utan að byggja upp jöklaferðir var ráðist í að bæta tjaldstæðin á Höfn, laga golfvöllinn, skapa aðstöðu í Skaftafelli, fara með ferðamenn í hvalaskoðun á humarbátum og sigla með þá um Jökulsárlón. Okkur tókst að fá Flugfélag Íslands til að fljúga á Höfn tvisvar á dag, fimm daga vikunnar sumarið 1989 og það varð forsenda þess að við gátum boðið helgarpakka sem urðu mjög vinsælir. Þá var farið í hvalaskoðun einn daginn, svo upp á jökul og loks í siglingu um Jökulsárlón síðasta daginn. Þetta varð svo vinsælt að það varð algjör sprenging. Árið 1991 urðu ákveðin tímamót hjá Jöklaferðum. Þá var tekinn í notkun skáli á jökulsporðinum á Hálsaskeri, Jöklasel. Skálinn er á tveimur hæðum með svefnpláss fyrir 25 manns og 80 manna veitingasal. Jöklasel gat státað af því að vera hæsta veitingahús landsins, í 840 m hæð. Hvataferðir voru þá orðnar mjög vinsælar og stórir hópar fóru um jökulinn á snjósleðum eða jeppum. Búið var að fjölga flugferðum austur og aðsóknin jókst gífurlega. Við buðum bæði upp á lengri og styttri ferðir, upp á Hvannadalshnjúk og yfir í Kverkfjöll. Það var mikið um að vera á jöklinum þessi ár en þetta var eilíf barátta við kerfið, barátta fyrir hverju skrefi, segir Tryggvi. Við fengum nánast ekkert fjármagn í verkefnin, Útsýnið skoðað af stærsta jökli landsins.. FERÐAÞJÓNUSTA 223

225 Jökulsárlón er eitt helsta aðdráttaraflið á Suðausturlandi. engin lán eða styrki. Kynnisferðir voru komnar inn í fyrirtækið um 1990 og hluthöfum var fjölgað til að halda þessu úti. En þetta kostaði allt mikla baráttu. Á blómaskeiðinu fengu Tryggvi og félagar margs konar verðlaun fyrir starfsemina. Þá voru vélsleðarnir orðnir 34 og snjóbílarnir þrír. Þegar þetta brölt átti loksins að fara að skila hagnaði, bættist við mikil samkeppni frá öðrum aðilum sem voru að hefja jöklaferðir á Langjökli og síðar Mýrdalsjökli. Þá vorum við aftur komin á byrjunarreit og ég ákvað að losa mig út úr þessu árið Tryggvi lagði sjálfur allt sitt í þennan rekstur en uppskeran var rýr. Ég sé ekki eftir einni mínútu sem fór í þetta. Það er erfitt að tapa peningum en allt það sem gert var til að byggja upp ferðaþjónustu eystra stendur enn. Og ekki fer jökullinn. Siglt á milli borgarísjaka Jökulsá á Breiðamerkursandi rann lengst af beint undan Vatnajökli en um miðja síðustu öld fór jökullinn að hopa og myndaðist þá lón við rætur hans. Það fer stöðugt stækkandi. Fljótandi ísjakarnir eru stórbrotið sjónarspil sem hefur fangað athygli ferðamanna. Á níunda áratugnum datt heimamönnum í hug að sigla með ferðamennina um lónið og eftir að James Bond-myndin A View to a Kill var sýnd árið 1985 snarjókst áhuginn. Upphafsatriði myndarinnar var tekið í og við lónið og gerði það heimsfrægt á svipstundu. Lónið hefur stækkað með árunum og var orðið um 25 km² árið Það er orðið 260 m djúpt og telst vera dýpsta vatn landsins. Guðbrandur Jóhannesson, sem byrjaði með siglingarnar, notaðist í fyrstu við þrjá plastbáta en síðan tóku við svokallaðir hjólabátar sem auðvelt er að aka upp á ströndina. Síðar var farið að bjóða ferðir með gúmmíhraðbátum sem þeysa milli ísjakanna og er sá ferðamáti nú hvað eftirsóttastur. 224 FERÐAÞJÓNUSTA

226 Í lóninu er fjölbreytt fuglalíf og þar gætir sjávarfalla. Því ganga ýmsar tegundir uppsjávar fiska í það, til dæmis loðna og síld. Í humátt á eftir þeim kemur selurinn sem leggur sig gjarnan uppi á ísbreiðunum eftir gómsæta máltíð. Það hefur ekki orðið til að draga úr ásókn ferðamanna. Þeim hefur fjölgað svo mikið að aðstaðan við Jökulsárlón er löngu sprungin. Á stundum getur biðin eftir bátsferð orðið allt að fjórum klukkustundum á annasömustu dögunum. Heimamenn í Öræfasveit tóku sig því til og hófu að bjóða siglingar á öðru lóni, Fjallsárlóni, sem er um tíu km vestan við Jökulsárlón. Jökulsárlóni bregður fyrir í fjölda annarra kvikmynda en A View to a Kill, svo sem í Tomb Raider, Batman Begins, Beowulf and Grendel og annarri Bond-mynd, Die another Day, sem gerð var árið Undursamlegt blátt lón Bláa lónið er einhver fjölsóttasti ferðamannastaður landsins en segja má að töfrar þess hafi uppgötvast nánast fyrir tilviljun. Árið 1976 myndaðist lítið affallslón við jarðvarmavirkjun Hitaveitu Suðurnesja í Svartsengi og vakti blár litur þess strax athygli. Heitt og sérkennilegt lónið freistaði fljótlega baðgesta og ekki dró úr því þegar í ljós kom að þessi blanda af þörungum, steinefnum og kísil reyndist hafa heilsubætandi áhrif. Einna fyrstur til að baða sig í lóninu var psoriasissjúklingur frá Keflavík. Hann fann strax fyrir góðum áhrifum vatnsins á húðina. Þetta vakti áhuga þeirra sem glíma við húðsjúkdóma. Fljótlega komu Samtök psoriasis- og exemsjúklinga þarna upp baðaðstöðu og árið 1983 var opnað lítið hótel sem Þórður Örn Stefánsson rak um tíu ára skeið. Fjórum árum síðar var Bláa lónið opnað almenningi. Æ fleiri sóttu sér heilsubót í lónið en öðrum FERÐAÞJÓNUSTA 225

227 Bláa lónið var valið sem eitt af undrum veraldar af tímaritinu National Geographic. fannst bara notalegt að svamla um í volgum, blágrænum jarðsjó jafnvel um hávetur þegar ekki sá út úr augum fyrir myrkri og gufu. Fjölmargir komu að rekstri, uppbyggingu og rannsóknum við Bláa lónið fyrstu árin, þar á meðal opinberar stofnanir, sveitarfélög á Suðurnesjum, læknar og fyrirtæki. Á ýmsu gekk í rekstrinum þrátt fyrir aukna aðsókn. Grindavíkurbær hafði umsjón með gamla affallslóninu en árið 1992 var stofnað sérstakt hlutafélag, Bláa Lónið hf., um rekstur baðaðstöðunnar með þátttöku Íslenska heilsufélagsins og Flugleiða. Tveimur árum síðar var opnuð meðferðarstöð fyrir psoriasissjúklinga við lónið. Á rannsókna- og þróunarsetri Bláa lónsins eru framleiddar húðvörur úr virkum efnum þess. Innan fárra ára hafði þessi heilsulind öðlast heimsfrægð. Árið 1995 voru gestir lónsins orðnir um 125 þúsund á ári. Fjárfestarnir urðu að líta á þetta sem langhlaup, reksturinn var þungur og fyrirtækið fór ekki að skila hagnaði fyrr en eftir 15 ár. Lónið var flutt til vesturs og stækkað og sumarið 1999 voru tekin í notkun ný og vegleg mannvirki í Illahrauni. Þau voru endurhönnuð og stækkuð árið 2007 og veitingastaðurinn Lava byggður inn í hraunið. Ný lækningalind var tekin í notkun árið 2006 og þangað sækir fólk frá að minnsta kosti 20 þjóðlöndum. Hraunið og náttúran gera upplifun þeirra sem þangað koma mjög sterka. Við höfum 226 FERÐAÞJÓNUSTA

228 lagt okkur fram um að skapa umgjörð við hæfi um þessa auðlind, sagði Grímur Sæmundsen, læknir og framkvæmdastjóri Bláa Lónsins. 9 Þessi heilsulind hefur hlotið margvíslegar viðurkenningar. Árið 2011 valdi t.d. tímaritið National Geographic það sem eitt af 25 undrum veraldar. Bláa lónið var þá orðið einn vinsælasti ferðamannastaður landsins. Um 635 þúsund gestir komu þangað árið 2013, eða liðlega 80% allra erlendra ferðamanna. Rekstur fyrirtækisins gekk líka vel en Grímur telur að góða afkomu megi ekki síst rekja til stefnubreytingar í verðlagningu árið Þá var gjaldskráin hækkuð um 50%. Við erum ekki að verðleggja ferðamannaperlur okkar eins og við ættum að gera, segir Grímur. Hluti hagnaðarins fer í frekari uppbyggingu svo hægt sé að taka á móti vaxandi fjölda gesta. Það er mikilvægt að menn hafi þor til að fjárfesta í uppbyggingu og aðstöðu og verðleggi þjónustuna í samræmi við upplifun og gæði. Um flúðir og fljót Þau bönkuðu hér uppá sumarið 1985 og báðu um að fá að þurrka sokkana en hafa ekki farið síðan, sagði Anna Svavarsdóttir, ein Drumba-systra, í blaðaviðtali árið Með Drumba-systrum var átt við systurnar á Drumboddsstöðum. Þar má segja að hafi verið vagga flúðasiglinga á Íslandi. Þau sem bönkuðu upp á með blauta sokka nefndu sig Bátafólkið og voru meðal frumkvöðla í íslenskum ævintýraferðum. Þetta voru hjónin Vilborg Hannesdóttir og Björn Gíslason, eða Villa og Bassi, eins og þau voru jafnan nefnd. Villa og Bassi voru á þessum tíma að þreifa fyrir sér með bátsferðir á Íslandi. Þau höfðu bæði verið í björgunarsveitum og fallið fyrir fjallaklifri og öðrum ævintýrum í náttúru Íslands. Við horfðum á allar þessar ár og vildum gera eitthvað með þær, segir Vilborg. 11 Við kunnum ekkert í fljótasiglingum en keyptum bók um river rafting. Síðan pöntuðum við bát erlendis frá og smíðuðum árarnar sjálf. Það var ekki til meiri peningur. Báturinn var uppblásinn sex hólfa gúmmíbátur, sérhannaður til flúðasiglinga. Þegar báturinn var kominn var næsta verk að æfa íþróttina í ýmsum ám. Best leist þeim á Hvítá í Árnessýslu. Þau byrjuðu að eiga við flúðirnar þar árið 1983 þegar Vilborg var enn innan við tvítugt. Þau sigldu frá Brúarhlöðum að Drumboddsstöðum og eftir að hafa fengið að þurrka sokkana sína þennan örlagaríka dag sumarið 1985 voru höfuðstöðvar þeirra þar. Systkinin á bænum, þau Anna, Jórunn, Dóra og Sveinn áttu eftir að vinna talsvert með þeim, ýmist með því að sjá um veitingar í landi eða sem siglarar. Við kunnum ekki mikið á þetta og lentum í ýmsu á meðan við vorum að ná tökum á íþróttinni, segir Vilborg. Við veltum bátnum, duttum útbyrðis og hvaðeina, en þetta lærðist allt fljótt í kaldri á. Um haustið var hringt frá Ferðamiðstöð Austurlands og spurt hvort við myndum fara svona vatnaferðir með ferðamenn. Við sögðum bara já og næsta sumar fengum við fjóra hópa. Við sömdum við Jórunni heimasætu um að taka að sér veitingar fyrir hópana og vorum komin í gang. Næstu árin var aðstaðan á Drumboddsstöðum bætt. Bátafólkið keypti skemmu sem þar Villa og Bassi tilbúin í slaginn við fljótið. FERÐAÞJÓNUSTA 227

229 Á fleygiferð um flúðir Austari-Jökulsár í Skagafirði. var, kom fyrir eldhúsi og innréttaði húsnæðið eftir sínum þörfum. Fljótlega fóru gestirnir að skipta þúsundum á hverju ári. Þá þurfti að bæta við starfsfólki og skipuleggja þjálfunina. Útlendingar voru fengnir til að kenna vatnalistirnar og Vilborg og Björn fóru til Noregs þar sem þau fengu meðal annars þjálfun í öryggisatriðum. Jafnframt færði fyrirtækið út kvíarnar og hóf líka siglingar niður Austari- og Vestari-Jökulsá í Skagafirði á gúmmíbátum og kajökum. Þar voru þau í samvinnu við fyrirtækin Hestasport-Ævintýraferðir og ferðaþjónustuna Bakkflöt. Þær ferðir voru fyrir reyndara ferðafólk, enda eru flúðirnar þar talsvert krefjandi og áin talin erfiðust af þeim sem siglt er á hérlendis. Við undirbúninginn var farið að öllu með gát og leitað til reyndra siglara frá Nýja-Sjálandi, Noregi og Nepal. Þjónusta Bátafólksins var vinsæl hjá starfsmannahópum í hvataferðum, bæði innlendum og erlendum. 228 FERÐAÞJÓNUSTA

230 Ævintýraferðir sækja á Bátafólkið var lengi að mestu eitt um hituna. Árið 1997 bættist við fyrirtækið Arctic Rafting. Eftir að Björn lést árið 2000 gekk Vilborg til samstarfs við fjögur önnur fyrirtæki í ferðaþjónustu og í ársbyrjun 2001 var stofnað fyrirtækið Íslenskar ævintýraferðir. Þarna komu saman margir frumkvöðlar í ferðaþjónustu, aðallega í jöklaferðum, þeir Arngrímur Hermannsson, Jón Kristleifsson frá Húsafelli, Garðar K. Vilhjálmsson og Vilborg. Eftir ýmsar hræringar runnu fyrirtækin Arctic Rafting og Bátafólkið saman í eitt. Þeir Torfi Yngvason framkvæmdastjóri Arctic Rafting og Jón Heiðar Andrésson, einn af Bátafólkinu, tóku sig saman árið 2005 og keyptu bæði fyrirtækin. Nýja fyrirtækið hélt nafninu Arctic Rafting og í byrjun voru starfsmenn þar aðeins sjö talsins. Smám saman bættu þeir félagarnir við sig tækjum og tólum og framboðið á ævintýraferðum varð fjölbreyttara. Í byrjun gekk sá hluti starfseminnar þó ekki sérlega vel. Þeir Torfi og Jón gáfu út bæking í 50 þúsund eintökum en seldu ekki eina einustu hjóla- eða fjallgönguferð fyrsta árið. Eftir þrjú ár höfðu þeir farið með 200 manns í Esjugöngu en aðeins ein hjón fóru alla leið upp á topp. Þau voru frá Argentínu. Vegna nafnsins á fyrirtækinu héldu þau að þau væru að fara að bátunum! 12 Þetta átti sannarlega eftir að breytast. Innan við áratug síðar var fyrirtækið farið að reka sjö ferðaskrifstofur, tvær á Íslandi og hinar víða um lönd. Starfsmennirnir voru orðnir um 130 allt árið og 240 á tímabilinu apríl-september. Auk flúðasiglinganna voru þá komnar alls konar ævintýraferðir á dagskrána, svo sem fjallgöngur, hjólaferðir, ísklifur og snorkelköfun, svo nokkuð sé nefnt. Smám saman hafa fleiri boðið upp á ævintýraferðir og framboðið er orðið æ fjölbreytilegra. Kokkar og þjónar á skólabekk Með vaxandi ferðaþjónustu jókst þörfin fyrir menntun starfsfólks í þjónustugreinum. Matsveina- og veitingaþjónustuskólinn hafði reyndar verið starfandi frá árinu 1947 en það var ekki fyrr en um miðjan sjötta áratuginn að hann fékk eitthvert rekstrarfé að ráði. Árið 1971 var nafni skólans breytt í Hótel- og veitingaskólann. Hann hafði verið til húsa í Sjómannaskólanum en fékk nú inni á Hótel Esju við Suðurlandsbraut. Þar deildi hann fjórum kennslustofum með Tækniskóla Íslands. Húsnæðið bauð ekki upp á kennslu í hótelrekstri eða ferðaþjónustu og var námið því takmarkað við matreiðslu- og framreiðslustörf. Hugmyndir um að tengja námið betur matvælaiðnaði og ferðamennsku urðu ekki að veruleika fyrr en árið Leynilöggur á barnum Norrænir hótel- og veitingamenn hafa oft fundað á Íslandi, í fyrsta sinn árið 1950.Þegar þeir þinguðu hér árið 1977 voru helstu umræðuefnin áfengismál og kredit kort, en notkun þeirra var ekki hafin hér á landi. Íslendingar búa við örðugustu áfengislöggjöfina af þessum þjóðum öllum. Þetta er frumskógur af reglum, sem í raun og veru er ómögulegt að framfylgja, sagði Þorvaldur Guðmundsson formaður samtakanna. 13 Hann nefndi sem dæmi að ekki mætti selja dæmdum bruggurum eða smyglurum vín, þótt engin leið væri fyrir veitingamenn að vita hver hefði gerst sekur um slíkt. Ekki mátti selja manni úr flugáhöfn vín ef minna en sex tímar voru liðnir síðan hann kom úr flugi og þá máttu starfsmenn vínveitingastaða ekki neyta áfengis á vínveitingahúsum á þeim tíma sem þau væru opin. Þetta þýddi að jafnvel þótt þeir væru gestir í veislu máttu þeir aðeins drekka óáfenga drykki. Það liggur við að við þurfum að ráða leynilögreglumenn eða lögfræðinga á barina til þess að geta sinnt hinum löglegu skyldum, sagði Þorvaldur. FERÐAÞJÓNUSTA 229

231 Fylgst með verðandi kokkum í sveinsprófi í janúar Góð póstþjónusta á langri leið Í árdaga kreditkortanna voru viðskiptin ekki rafræn heldur var kortið lagt í sérstakt mót, úttektarseðill í þríriti settur ofan á og sleða rennt yfir. Hann þrykkti upplýsingum af kortinu á seðilinn. Seljandinn safnaði svo saman úttektarseðlunum og sendi mánaðarlega í bankann. Viðskiptabanki seljandans flokkaði seðlana, rukkaði kaupendurna um úttektirnar og sendi afrit af seðlunum aftur til seljanda. Veitingamaður sem rak kínverska veitingahúsið Sjanghæ við Laugaveg 28b á níunda áratugnum var í viðskiptum við Alþýðubankann sem var hinum megin við götuna. Þangað fór veitingamaðurinn eitt sinn sem oftar með bunkann sinn og skildi hann eftir hjá gjaldkera. Mánuður leið og ekki fékk veitingamaðurinn afritin sín til baka. Þegar hann hringdi í bankann var honum sagt að afritin hefðu fyrir nokkru verið send í pósti. Enn liðu einn og tveir og þrír mánuðir, en aldrei komu seðlarnir. Það var fyrst fjórum mánuðum eftir viðskiptin að veitingamanninum barst þykkt umslag í pósti. Á það höfðu verið stimpluð ýmis torræð tákn og svo setning á ensku: No such address found in Shanghai þegar skólinn var fluttur í nýbyggingu við Menntaskólann í Kópavogi. Þar fékk skólinn bæði framtíðarhúsnæði og nýtt nafn: Hótel- og matvælaskólinn. Störf kokka og þjóna hafa verið lögvarðar iðngreinar frá árinu Þessar stéttir höfðu gert ýmsar tilraunir til að stofna með sér félög á þriðja áratugnum en í því efni gekk á ýmsu. Deilur leiddu til klofnings, ný félög voru stofnuð, þeim slitið eða þau sameinuð öðrum. Samtök stétta í veitingarekstri miða þó upphaf félagsstarfsins til stofnunar Matsveina- og veitingaþjónafélags Íslands árið Yfirmenn þeirra veitingamennirnir stofnuðu með sér samtök árið Samband veitinga- og gistihúsa nefndust þau og fengu fljótlega aðild að Norræna veitingasambandinu. Auk þess að fá þjálfun í faginu hér heima, sóttu sumir veitinga- og framreiðslumenn sér menntun annars staðar á Norðurlöndum. Þegar leið á 20. öldina fóru Íslendingar í vaxandi mæli til náms á meginlandi Evrópu þar sem lengi hafa verið starfræktir sérhæfðir skólar í hótelrekstri og veitingamennsku. Einkum voru skólar í Sviss vinsælir, t.d. í borgunum Hosta, Bouveret og Brig. Árið 1987 voru t.d. 18 Íslendingar við nám í hótelskólanum í Hosta. Plastpeningabyltingin Kreditkort eiga sér langa sögu í Bandaríkjunum og voru orðin býsna algeng í viðskiptum vestanhafs um miðja síðustu öld. Íslendingar vildu líka njóta slíkrar þjónustu enda tóku þeir vel við sér þegar þessi nýjung stóð þeim loksins til boða upp úr Olíufélögin höfðu útbúið sérstök úttektarkort fyrir stóra viðskiptavini í byrjun áttunda áratugarins en þau voru felld úr gildi í olíukreppunni árið Í október 1979 voru fyrstu kreditkortin viðurkennd af gjaldeyrisyfirvöldum, en aðeins fyrir þá sem gátu sýnt fram á brýna nauðsyn, svo sem vegna viðskiptasamninga erlendis. Sækja þurfti um gjaldeyrisyfirfærslu vegna skuldanna og skipti máli hvers kyns þær voru. 230 FERÐAÞJÓNUSTA

232 Fljótlega vildu allir fá kort. Fyrirtækið Kreditkort var stofnað árið 1980 og hafði umboð fyrir Eurocard/Mastercard. Í fyrstu giltu kortin aðeins á Íslandi og gátu menn tekið út vörur fyrir allt að 800 þúsund gömlum krónum, en fyrir þá upphæð mátti kaupa sæmilega gott myndbandstæki. Engir vextir voru lagðir á úttektarlánið. Menn fóru undireins að hafa áhyggjur af því að fyrirkomulagið leiddi til aukinnar eyðslu. Meðal annars spunnust um þetta umræður á Alþingi og veltu menn því fyrir sér hvort líta ætti á kortin sem greiðslutæki eða lánatæki. Fólk komst þó fljótt að raun um það hversu þægilegur greiðslumáti kortaviðskipti eru. Þróunin var augljóslega í átt að seðlalausu umhverfi. Visa Ísland var sett á laggirnar árið 1983 og í kjölfarið fylgdu önnur fyrirtæki og önnur kort; debetkort, T-kort, E-kort og hvaðeina. Ferðatékkarnir hurfu af sjónarsviðinu. Það var ekki síst í ferðaþjónustunni sem kortaviðskipti ollu gjörbyltingu. Erlendir gestir gátu þá loksins notað kortin sín hér á landi, bókanir og greiðslur urðu einfaldari. Það kostaði að vísu talsvert umstang því í fyrstu þurfti að hringja inn hverja færslu til þess að fá hana samþykkta. En það sem mest var um vert: Menn eyddu meiru og skildu þar af leiðandi eftir meiri gjaldeyri í landinu. Illu heilli átti það reyndar líka við um Íslendinga á ferð erlendis. Vigdís Finnbogadóttir ásamt dóttur sinni Ástríði Magnúsdóttur eftir að úrslit forsetakosninganna árið 1980 lágu fyrir. Konur vekja athygli Aukinn kraftur var settur í landkynningu á níunda áratugnum. Smám saman kynntist heimurinn Íslandi betur og fór að tengja landið við fleira en fisk og eldgos. Ör fjölgun ferðamanna á þessum árum bendir til þess að landkynningin hafi haft góð áhrif, en fleira kom til. Kosning Vigdísar Finnbogadóttur í embætti forseta árið 1980 hafði sannarlega sitt að segja. Hún varð fyrst kvenna til að gegna embætti þjóðkjörins forseta í lýðræðisríki. Hún átti ekki aðra sína líka; vel menntuð og glæsileg einstæð móðir sem flutti ræður á fjölda tungumála. Á þeim 16 árum sem hún gegndi embættinu þreyttist hún ekki á því að upplýsa aðrar þjóðir um sögu Íslands, menningararf þjóðarinnar og sérkenni. Birgir Þorgilsson ferðamálastjóri sagði í viðtali við Frjálsa verslun árið 1986 að opinberar heimsóknir hennar væru ein besta landkynning sem fengist og væri ávallt hægt að merkja mikla aukningu á erlendum ferðamönnum hingað til lands frá þeim löndum sem hún hefði heimsótt. 14 Fleiri íslenskar konur vöktu athygli á Íslandi. Þær sameinuðust um þverpólitískt framboð til Alþingis og buðu fram sérstaka kvennalista til bæjar- og borgarstjórnarkosninga í Reykjavík og á Akureyri. Þessi framboð urðu til þess að fjölga konum í stjórnmálum og framganga þeirra í jafnréttisbaráttunni kom landinu í heimsfréttirnar. FERÐAÞJÓNUSTA 231

233 Kraftar og fegurð selja Hólmfríður Karlsdóttir og Jón Páll Sigmarsson draga út vinningshafa í happdrætti erlendra fréttamanna á leiðtogafundinum Árangur kvennabaráttunnar var lítið nýttur til landkynningar. Lagt var í ýmsar herferðir til að auka ferðamannastrauminn á níunda áratugnum en þar var frekar flaggað fegurðardísum og kraftajötnum en kvenfrelsi. Því hefur löngum verið lýst með stolti að Ísland státi af heimsins fríðustu snótum og ýmislegt sem staðfesti það svo sem góður árangur íslenskra þátttakenda í alþjóðlegum fegurðarsamkeppnum. Guðrún Bjarnadóttir var kjörin Miss Universe International árið 1962 og fleiri stúlkur komust á verðlaunapalla í öðrum samkeppnum. Árið 1985 var svo Hólmfríður Karlsdóttir kjörin Ungfrú heimur og þremur árum síðar sigldi Linda Pétursdóttir í kjölfarið. Þetta þótti einstaklega hátt hlutfall alheimsfegurðardísa hjá fámennri þjóð. Ungfrú heimur ver árinu sem hún ber titilinn í ferðalög heimshorna á milli. Hófí ferðaðist t.d. til liðlega 40 landa. Talið var mikilvægt að nýta tækifærið og kynna íslenska ull, fisk og ferðaþjónustu. Nokkur stórfyrirtæki og stofnanir gerðu samning við Hófí um að aðstoða við landkynninguna. Mörgum þótti ofureðlilegt að hún sinnti hlutverki sérhæfðs sendiherra á meðan hún bar titilinn en samningurinn var þó umdeildur og þótti jafnvel brjóta í bága við jafnréttislög. Fleira var notað í landkynningarskyni en fögur íslensk fljóð. Fremstur í flokki krafta- 232 FERÐAÞJÓNUSTA

234 Molar og Mezzo kynna Ísland Útrás íslenskrar tónlistar hófst á níunda áratugnum. Tvær íslenskar hljómsveitir vöktu þá mikla athygli erlendis þótt afar ólíkar væru: Mezzoforte og Sykurmolarnir. Sú fyrrnefnda var stofnuð 1977 og var tónlist hennar bræðingur af jazzi, fönki og fusion. Grípandi takturinn í laginu Garden Party kom strákunum í Mezzoforte á vinsældalista í Bretlandi og víðar í Evrópu árið 1983 og fór hljómsveitin í tónleikaferðir víða um heim upp úr því. Sykurmolarnir, með söngkonuna Björk Guðmundsdóttur í broddi fylkingar, voru aftur á móti þróað afsprengi pönkbylgjunnar. Hljómsveitin varð bæði umdeild og vinsæl og urðu Sykurmolarnir þekktir víða um lönd, ekki síst vegna óvenjulegrar sviðsframkomu. Eftir að hljómsveitinni var slitið árið 1992, hélt Björk áfram á frægðarbrautinni og fáir ef nokkrir Íslendingar hafa orðið þekktari á alþjóðavettvangi en hún. jötna norðan úr höfum var Jón Páll Sigmarsson. Hann bar sigur úr býtum í keppninni um sterkasta mann heims árið 1984 og hreppti raunar titilinn í þrígang síðar. Hann var ljóshærður, glaðsinna og ófeiminn og vakti alls staðar eftirtekt fyrir skemmtileg tilsvör. Bæklingar, fjöldi plakata og myndbanda voru útbúin með myndum af kraftajötnum og fegurðardísum og þeim flaggað um heim allan. Með góðum árangri. Tvíræðar auglýsingar Skýringuna á auknum ferðamannastraumi hingað á níunda áratugnum má að einhverju leyti rekja til söluátaks í helgarferðum til landsins og þar var þáttur Flugleiða drjúgur. Háannatíminn í ferðamennsku var yfir sumarmánuðina, en upp úr 1980 var margt gert til að reyna að lengja tímabilið. Þriggja til fjögurra daga ferðir til Íslands yfir vetrarmánuðina voru boðnar beggja vegna Atlantsála og seldust ágætlega. Á sama hátt og bandarískar konur voru laðaðar til landsins í lopainnkaup var leitað í hina áttina eftir viðskiptavinum og nú í hópi karla. Ákveðið var að bjóða vetrarflug frá Stokkhólmi. Skemmtun og fjör var málið. Menn gengu langt í því að nýta sér íslenska fegurð í auglýsingum og gáfu ýmislegt í skyn. Auglýsingarnar frá þessum tíma voru margar með tvíræðum undirtón: Touch me and take a closer look var yfirskrift bæklings um ullarvörur frá Álafossi, stúlka sem sat á grófum trékassa í sundbol einum fata auglýsti flugfrakt, Arousing viking feast var innifalið í helgarferð sem Linda Pé auglýsti og í afar umdeildum bæklingi Flugleiða voru þrjár stúlkur á forsíðu klæddar í einu og sömu lopapeysuna. Bæklingurinn kom út 1982 og átti að höfða sérstaklega til sænskra karlmanna. Heitar FERÐAÞJÓNUSTA 233

235 Hótel í höfninni Ferðamálaráði var gert að grípa til ráðstafana vegna skorts á gistirými dagana sem leiðtogafundurinn stóð yfir. Með aðstoð Eimskipafélagsins og Ferðaskrifstofu ríkisins tók ráðið á leigu norsku ferjuna M/F Bolette Skipið þjónaði sem hótel fyrir fréttamenn, segir Magnús Oddsson, sem þá var í framkvæmdastjórn Ferðamálaráðs. 16 Það voru 180 káetur í skipinu og við fylltum það. Þarna gistu fréttamenn frá CBS, ABC og CNN og blaðamenn frá Times og AP. Nóttin um borð í skipinu sem var eins og skemmtiferðaskip kostaði tíu þúsund kall. Það þótti heldur dýrt. En við höfðum þokkalegt upp úr þessu. Íslendingar máttu panta borð í ferjunni og snæða þar kvöldverð og þegar út spurðist að þar mætti kaupa áfengan bjór, varð Bolette vinsælasti skemmtistaður bæjarins. Tvö önnur skemmtiferðaskip komu til landsins, bæði frá Sovétríkjunum: Baltika var notað sem hótel fyrir sovésku pressuna og um borð í Georg Ots bjuggu Gorbatjov-hjónin ásamt fylgdarliði. Baltika var Íslendingum ágætlega kunn eftir frægðarför hennar með fullfermi af söngelskum Íslendingum um Miðjarðarhafið árið umræður spunnust um þessa markaðssetningu sem gaf í skyn að íslenskar stúlkur væru lauslátar. Mörgum var misboðið. Blaðakona sænska blaðsins Expressen sagði t.d. í grein sinni um helgarferðirnar að það væri ósmekklegt að selja grunlausar íslenskar konur sænskum körlum eins og Reykjavík sé ný Bangkok. 5 Markaðsmennirnir voru ekki á sama máli. Að þeirra mati var verið að auglýsa skemmtun í vetrarborginni og herferðin skilaði sér í mikilli söluaukningu helgarferða. Höfði í heimsljósi Skuggi kalda stríðsins hafði vofað yfir hinum frjálsa heimi allt frá lokum síðari heimsstyrjaldar. Bandaríkin og Sovétríkin höfðu att kappi við að koma sér upp slíkum forða af gereyðingarvopnum að ólíft yrði á jörðinni ef þeim yrði nokkurn tíma beitt. Á níunda áratugnum gerðu menn sér grein fyrir því að ekki yrði haldið áfram á þeirri braut en samningar um að farga þessum stórtæku vopnum gengu illa. Leiðtogar stórveldanna hittust í Genf í nóvember 1985 en samkomulag náðist ekki. Ákveðið var að foringjarnir hittust aftur og í byrjun október 1986 var tilkynnt að halda ætti fundinn í Reykjavík. Íslendingar höfðu einungis tíu daga til að undirbúa einhvern mikilvægasta fund sögunnar. Von var á allt að þúsund blaða- og fréttamönnum enda var kastljósi heimsins beint að leiðtogunum tveimur og hvernig þeim tækist að semja. Þrátt fyrir tímaþröng gekk allt upp. Fjarskiptatæki voru leigð um allan heim og flutt til landsins, skólar voru rýmdir og heilu hverfahlutarnir skermaðir af til að standa mætti sem best að fundahöldunum og fréttaflutningi af þeim. Svo hófst fundurinn. Daglangt störðu sjónvarpsáhorfendur á hurðarhúninn í Höfða, hinu virðulega húsi við Sæbraut í Reykjavík. Þar inni sátu Ronald Reagan og Mikhail 234 FERÐAÞJÓNUSTA

236 Gorbatjov ásamt nánustu aðstoðarmönnum og tókust á um málin. Þegar þeir loksins birtust í dyragættinni, þungir á brún, varð ljóst að enginn samningur var í höfn. Hins vegar leiddu viðræður þeirra til samkomulags um lok kalda stríðsins sem var undirritað í Washington ári síðar. Heimsókn leiðtoganna stóð yfir í tvo daga, 11. og 12. október og var mikill viðbúnaður vegna hans; alþjóðaflug var takmarkað yfir Reykjavíkurflugvelli, þyrlur voru á sveimi yfir bílalestum, kafarar könnuðu aðstæður í sjónum úti fyrir Höfða og skrifstofur voru rýmdar í nálægum húsum. Rétt um þúsund manns unnu við öryggisgæslu í tengslum við fundinn.þótt afrakstur fundarins yrði minni en menn höfðu vænst, skilaði þessi athygli sér í auknum ferðamannastraumi til landsins. Höfði, hvíta húsið á Íslandi, varð þekktur um allan heim og einn vinsælasti viðkomustaður ferðamanna um árabil eftir þetta. Hvort á að veiða eða skoða hvali? Ísland komst einnig í sviðsljósið fyrir hvalveiðar. Alþjóðahvalveiðiráðið, sem sett var á laggirnar árið 1946 til að vinna gegn ofveiði hvala, fyrirskipaði algjört bann við hvalveiðum í atvinnuskyni árið Íslendingar mótmæltu banninu og sögðu sig úr ráðinu nokkru síðar. Þeir fengu í gegn undanþágu til að stunda takmarkaðar veiðar í vísindaskyni. Hvalveiðiþjóðir á borð við Norðmenn, Japani og Íslendinga, hafa síðan staðið í deilum við hvalveiðiráðið og hvalfriðunarsinna. Á sama tíma og rekistefnan um hvalveiðar stóð sem hæst, var hafinn undirbúningur að nýrri grein ferðaþjónustu sem átti eftir að vaxa ört: Hvalaskoðun. Í fyrstu tóku menn hugmyndinni með fyrirvara og töldu of kostnaðarsamt að gera út báta til að sigla á miðin upp Lítill heimur Reykjavík fór á annan endann þegar ákveðið var að halda leiðtogafundinn hér. Allt gistirými bókaðist upp á svipstundu. Þeir sem ekki náðu í hótelherbergi fengu inni á heimilum borgarbúa. Hagaskóli og Hótel Loftleiðir voru lögð undir aðstöðu fyrir fréttamenn, Háskólabíó gert klárt fyrir risafréttafundi, Bændahöllin rýmd fyrir fylgdarlið leiðtoganna, símalínur lagðar þvers og kruss um Vesturbæinn og gervihnattadiskum plantað á lóðir skólabygginga. Morgunblaðið starfrækti eigin fréttamannamiðstöð og bauð ljósmyndurum bandarísku fréttastofunnar AP og hinnar sovésku TASS framköllunaraðstöðu. Þar var jafnan líf og fjör og samgangur ljósmyndaranna táknrænn fyrir þíðuna í samskiptum risaveldanna. Heimurinn var að minnka. Einum ljósmyndara AP í New York fannst hann þó furðulega lítill. Hann hafði verið staddur í Green Bay í Wisconsinfylki þegar hann fékk skipun um að fara til Íslands. Við biðjum að heilsa Guðrúnu Ólafsdóttur vinkonu okkar, sögðu blaðamenn Green Bay Press- Gazette þegar hann kvaddi, og sýndu honum mynd frá árinu áður af íslenskum lærlingi á blaðinu. Já, einmitt, miklar líkur á því að hitta hana, svaraði ljósmyndarinn hæðnislega. Hann flaug til Íslands, tók rútuna í bæinn og leigubíl frá Hótel Loftleiðum niður í Aðalstræti og var kominn í upplýsingamiðstöð Morgunblaðsins rétt fyrir lokun. Þar tók á móti honum ung kona - fyrsti Íslendingurinn sem hann talaði við, fyrir utan flugfreyjur Flugleiða. Hann starði lengi á hana og sagði svo: Þú ert Guðrún, er það ekki? Þegar hún kvað já við því, sagði hann: Þetta er fáránlega lítið land! FERÐAÞJÓNUSTA 235

237 Hvalstöðin í Hvalfirði þótti um langt skeið einn markverðasti staðurinn til að sýna ferðamönnum. Um leið og út spurðist að hvalbátur væri á leið í land með eitt eða fleiri stórhveli, flykktust ferðamennirnir að til að fylgjast með skurði þeirra. Ef liðnir voru nokkrir dagar frá því hvalirnir voru veiddir, súrnaði kjötið og mikill óþefur gaus upp þegar skorið var á innyflin. Sá fnykur sem og lyktin frá bræðslunni er mörgum ferðamanninum ógleymanlegur. Hið stóra hjarta Jóhannes S. Kjarval batt ekki alltaf bagga sína sömu hnútum og samferðarmennir og var stundum á undan sinni samtíð. Hann spurði í Morgunblaðsgrein árið 1948: Er nokkuð frjálsara, óháðara og hlutlausara en sjá hvali fara stefnur sínar á flötum hafsins? Þar mælir hann gegn hvalveiðum og leggur til að byggt verði hvalfriðunarskip. Kjarval rökstyður þörfina á að vernda hvali: Hið stóra hjarta heimssálarinnar, hvalanna, sortjerar undir tónbylgjum sem mundu glatast þessum hnetti ef við högum okkur verr en óvitar. [...] Ekki kemur mjer til hugar að hætt verði að veiða hvali fyrir þetta greinarkorn, síður en svo. Það er nú ekki þesslegur veruleikaheimurinn okkar nú. 18 Samt telur listamaðurinn að hægt væri að afmarka hæfilegt svæði þar sem hvalir gætu synt óáreittir: Það eru langar leiðir, lengri en auga mannsins sjer, sem hvalurinn þarfnast. Vegna þeirrar bylgjulengdar, sem hann er uppalinn við, þar koma til greina meginhafsstraumar, himinstjarna skírleiki, allskonar stjörnumerkja aðstæður, auk norðurljósa. [...] Ef við gætum stuðlað að því að byggja hvalafriðunarskip, er spor stigið til lífsins leiða. Og svo getum við byrjað á að taka ofan fyrir hvölunum. á von og óvon, enda stundum erfitt að finna hvalina. Á fundi Landverndar í ágúst 1985 mæltist bandarískur líffræðingur, Robert Payne, til þess að Íslendingar nýttu sér þá möguleika sem hvalaskoðun byði upp á frekar en að stunda vísindaveiðar. Hann sagði hvalaskoðun njóta mikilla vinsælda í sínu heimalandi. Hún væri vaxandi atvinnuvegur sem velti háum upphæðum. Þegar hugmyndin var rædd á Alþingi sagði Eiður Guðnason alþingismaður þessa uppástungu Paynes eina þá fáránlegustu sem hann hefði lengi heyrt og vitna um gífurlega vanþekkingu á íslenskum aðstæðum. 17 Vestnorden skipti sköpum Á níunda áratugnum þótti tímabært að slá í klárinn hvað varðaði sölu ferða til Norðurlandanna sem liggja á vesturjaðrinum: Íslands, Grænlands og Færeyja. Á fundi samstarfsráðherra Norðurlanda á Höfn í Hornafirði árið 1986 var ákveðið að stofna þróunarsjóð til að efla atvinnulíf í þessum löndum og gera það fjölbreyttara og samkeppnishæfara. Ferðamálasamtök landanna skipulögðu í framhaldinu ferðakaupstefnu sem haldin hefur verið árlega allar götur síðan, til skiptis í löndunum þremur. Um 30 íslensk fyrirtæki tóku þátt í fyrstu kaupstefnunni sem var haldin í Laugardalshöllinni í september Þeim fjölgaði þó hratt, enda varð árangurinn af þessari landkynningu skjótt sýnilegur. Þegar Grænlendingar héldu Vestnorden kaupstefnuna í fyrsta sinn í Nuuk árið 1987, sóttu hana 200 manns frá 70 ferðaheildsölum. Aldrei áður hafði komið svo stór hópur til landsins frá öllum heimsins hornum.vestnordenkaupstefnunni óx ásmegin og sóttu hana sífellt fleiri ferðaheildsalar. Þarna kynntu stórir sem smáir aðilar þjónustu sína. Flugfélög, ferðamálaráð og allt niður í lítil afþreyingarfyrirtæki seldu grimmt og voru menn á einu máli um mikilvægi þessa vettvangs til landkynningar. Fyrir suma skipti þessi kaupstefna sköpum: Á Vestnorden tókst okkur að fá auglýstar ferðir hjá erlendum ferðaheildsölum og í kjölfarið fór allt í gang, sagði Tryggvi Árnson hjá Jöklaferðum. 19 Ef Vestnorden hefði ekki komið til, hefði orðið lítil þróun í ferðaþjónustu á Íslandi. Í sama streng tóku forsvars- 236 FERÐAÞJÓNUSTA

238 menn Ferðamálaráðs: Ég er ekki í nokkrum vafa um að Vestnorden kaupstefnan á drjúgan þátt í þeim vexti sem orðið hefur í ferðaþjónustu undanfarin ár, sagði Haukur Birgisson, markaðsstjóri Ferðamálaráðs. 20 Vestnorden er einn liður í þeirri markaðssetningu að koma Íslandi og íslenskri ferðþjónustu á framfæri. Þessi kaupstefna hefur sannað gildi sitt og þegar hún var haldin í Hörpu árið 2012 sóttu hana liðlega 600 manns á vegum 400 ferðaþjónustuaðila. Ferðamálin fjársvelt Lög um skipan ferðamála voru endurskoðuð árið 1976 og voru þá ýmis verkefni sem áður tilheyrðu Ferðaskrifstofu ríkisins færð til Ferðamálaráðs Íslands. Ludvig Hjálmtýsson, sem verið hafði formaður Ferðamálaráðs, var þá skipaður ferðamálastjóri. Ráðið fór með skipulag ferðamála undir yfirstjórn samgönguráðneytisins. Auk þess var ráðinu falið að sinna landkynningu, taka þátt í fjölþjóðlegu samstarfi, skipuleggja nám leiðsögumanna og líta eftir umgengni á ferðamannastöðum. Aðaltekjustofn þess var 10% af söluverðmæti Fríhafnarinnar. Ekki skiluðu peningarnir sér þó alltaf í skúffu ráðsins, því stjórnvöld klipu oftast vel af tekjustofninum og nýttu féð í annað. Lög um ferðamál voru aftur endurskoðuð árið 1985 og var þar gert ráð fyrir því að Ferðaskrifstofa ríkisins yrði gerð að hlutafélagi. Úr því varð þó ekki fyrr en þremur árum síðar þegar Ferðaskrifstofa Íslands tók við rekstrinum, en hún var að tveimur þriðju hlutum í eigu starfsmanna. Meginverkefni skrifstofunnar var rekstur Edduhótelanna, skipulagning orlofs- og hópferða innanlands og einnig tók hún að sér bókanir á ferðum Íslendinga til útlanda. Auk þess sem ráðið rak tvær skrifstofur erlendis á þessum tíma, í New York og Hamborg. Kjartan Lárusson var ráðinn forstjóri nýju skrifstofunnar en hann hafði þá stýrt Ferðaskrifstofu ríkisins um 12 ára skeið. Um öldur Breiðafjarðar Skipuleg uppbygging ferðaþjónustu á Vesturlandi hófst ekki að neinu marki fyrr en á níunda áratugnum. Þá fóru ferðamálasamtök landshlutanna að myndast og árið 1982 voru Ferðamálasamtök Vesturlands sett á laggirnar en það tók tíma að samhæfa fólk í greininni og byggja upp traust fyrirtæki. Árið 1985 voru á Snæfellsnesi fáein hótel og gistihús en utan þeirra var nánast hvergi veitingar að fá nema á bensínstöðvum. Í Stykkishólmi hafði verið starfandi hótel frá því á fimmta áratugnum enda Hólmurinn þá tekinn við sem helsta miðstöð verslunar við Breiðafjörð. Frameftir öldinni voru það helst heimamenn sem nýttu sér þjónustu flóabátsins Íslendingar hafa frá upphafi verið með kynningarbás á stærstu ferðakaupstefnu veraldar, ITB, sem haldin er árlega. Hér heilsar Dr. Richard von Weizsäcker, þáverandi borgarstjóri Berlínar, síðar Þýskalandsforseti, upp á þá Dieter Wendler, frá Flugleiðum í Frankfurt, og Andreas Howaldt, ræðismann Íslands í Berlín, á ferðamessunni þar í borg árið FERÐAÞJÓNUSTA 237

239 Ferðamenn um borð í Særúnu frá Stykkishólmi mynda fugla í einni af óteljandi eyjum Breiðafjarðar. Baldurs, sem siglt hafði milli helstu staða við Breiðafjörð frá árinu Þeir sem vildu auka straum ferðamanna í héraðinu þurftu að hafa talsvert fyrir því að fá fólk til að leggja lykkju á leið sína af þjóðvegi 1 til að skoða helstu perlur Vesturlands. Í Stykkishólmi sáu hjónin Pétur Ágústsson og Svanborg Siggeirsdóttir fram á breytta tíma í útgerðinni með tilkomu nýs kvótakerfis árið Ljóst var að minna yrði að gera í veiðunum á sumrin og því fóru þau að bjóða stuttar skemmtiferðir um Breiðafjörð það sumarið. Gafst það svo vel að þau stofnuðu fyrirtækið Eyjaferðir ári síðar og fjárfestu í stærri bát, Brimrúnu. Sumarið 1986 urðu farþegarnir tæplega Þeir skoðuðu fuglalíf og fagra náttúru, veiddu skelfisk og snæddu um borð. Þar var sniðin fyrirmynd að ferðum sem áttu eftir að njóta mikilla vinsælda næstu áratugina. Einnig buðu þau upp á lengri ferðir út í Flatey og árið 1997 var farið að sigla lengra út á fjörðinn til að sjá stórhveli. Þegar við byrjuðum með þessar skemmtisiglingar var hlegið að okkur og mjög fáir ef nokkrir trúðu því að þetta væri hægt, segir Svanborg um uppátækið. 21 Pétur tekur undir það: Það var erfitt að fá ferðafólk til að prófa nýja hluti. Það skipti reyndar miklu máli að hér var starfandi gott hótel en við þurftum nánast að elta leiðsögumennina uppi til að fá þá í lið með okkur. Þrátt fyrir ýmis áföll héldu þau uppbyggingunni áfram. Þau bættu við öðrum báti, Hafrúnu, og gerðu upp eitt elsta húsið í bænum, Egilsenshús. Þar voru þau með miðasölu, verslun og gistiheimili fyrir ferðamenn. Árið 1997 var enn einn farkosturinn keyptur, fyrsta tvíbytna landsins. Um borð var hægt að halda veislur fyrir farþegana sem fjölgaði jafnt og þétt. Sumarið 2001 voru þeir orðnir Oft hefur gefið verulega á bátinn, en við höfum staðist þau boðaföll og öðlast mikla reynslu, segir Svanborg um starfsemi þeirra sem eftir margra ára þrotlausa vinnu, var farin að skila arði. Talið er að á Breiðafirði séu um eyjar, en aðeins Flatey er í byggð. Þar búa fimm manns árið um kring en á sumrin fjölgar íbúum svo um munar og mikill fjöldi ferða- 238 FERÐAÞJÓNUSTA

240 Söngelskur og framsettur skipstjóri Sæferðir eru í grunninn fjölskyldufyrirtæki og eru margir þeirra sem þar starfa tengdir Pétri og Svanborgu fjölskylduböndum. Pétur er gamall skipstjóri en fleiri úr fjölskyldunni hafa skipstjórnarréttindi, meðal annars dóttir þeirra, Lára Hrönn. Auk þess að fræða ferðafólk um sögu og náttúru eyjanna er hún liðtæk söngkona og syngur gjarnan gömul íslensk lög fyrir farþegana á sama tíma og hún stýrir fleyi sínu um sundin milli eyjanna. Mér er það ógleymanleg sjón þegar ég stóð á bryggjunni í Stykkishólmi einn góðan veðurdag og horfði á Hafrúnu sigla inn, segir Þórdís G. Arthúrsdóttir, fyrrum ferðamálafulltrúi Vesturlands. 22 Á kajanum stóð Svanborg með eitt barnabarnið sitt og beið eftir bátnum. Við stýrið stóð kona með kaskeiti, fallega framsett og söng hástöfum. Ég efast um að margir erlendu ferðamannanna sem um borð voru hafi fyrr eða síðar tekið sér far með svo óvenjulegum skipstjóra! Nokkrir starfsmenn Sæferða, t.f.v. Sigmar Logi Hinriksson, Kristján Jóhann Karlsson, Lára Hrönn Pétursdóttir, skipstjóri, Ómar Örn Gunnarsson og Hrefna Rós Lárusdóttir. manna sækir eyjuna heim. Eyjaferðir sem nú heita Sæferðir héldu sig í byrjun aðallega við siglingar um Suðureyjarnar, en árið 2001 tók fyrirtækið við rekstri flóabátsins Baldurs sem var í reglulegum ferðum milli Stykkishólms og Brjánslækjar með viðkomu í Flatey. Árið 2013 var heildarfjöldi farþega með skipum Sæferða kominn yfir á ári. Flóabáturinn var í eigu íslenska ríkisins og reksturinn styrktur af því og Vegagerðinni enda um mikilvægar almenningssamgöngur að ræða. Nýir hluthafar komu inn í Sæferðir árið 1999 og ný ferja var keypt fjórum árum síðar. Árið 2009 var ferjan í fyrsta sinn rekin án aðkomu ríkisins yfir sumarmánuðina. Um 1990 var gert átak í að gera upp gömul hús í Flatey á Breiðafirði og færa þau í upprunalega mynd. Þorpið ber nú heildstætt og aðlaðandi svipmót liðinna tíma. Lengi vel var þar rekinn veitinga- og gististaðurinn Vogur á sumrin og árið 2006 var hótel Flatey opnað og loks verslun í Bryggjubúðinni árið Allt hefur þetta aukið ferðamannastrauminn um eyjuna. FERÐAÞJÓNUSTA 239

241 Bjartar nætur Lengi fram eftir síðustu öld var framboð á afþreyingu fyrir erlenda ferðamenn í Reykjavík heldur frábreytt. Eitt af því sem þeim stóð til boða var að sækja sýningar á kvikmyndum Ósvaldar Knudsen á vinnustofu hans í Hellusundi. Ósvaldur var líklega fyrstur til að gera heimilidarmyndir á Íslandi og nutu þær mikilla vinsælda, ekki síst myndin um Heklugosið Sonur Ósvaldar, Vilhjálmur Knudsen, starfaði með föður sínum og hélt merki hans á lofti að honum gengnum. Eldfjallakvikmynd þeirra feðga, The Volcano Show, hefur verið sýnd daglega frá árinu 1975 á ýmsum tungumálum.þá hefur Kristín G. Magnús haldið úti leiksýningum á ensku fyrir ferðamenn í Reykjavík á sumrin allt frá árinu Á sýningunni Light Nights er saga Íslands rakin allt frá víkingaöld til nútímans á lifandi hátt með dansi, söng og glensi. Og jafnvel glímu. Sýningin hefur tekið ýmsum breytingum í gegnum tíðina og sýningarstaðurinn hefur ekki alltaf verið sá sami, en þessi sögulega leikgerð er fyrir löngu orðin sígildur hluti ferðaþjónustunnar. Ferðamennirnir kunna líka vel að meta Light Nights:...þar fær maður innsýn í liðna tíð og sögu Íslendinga. Það er algjört möst fyrir ferðamenn að sjá sýninguna til að njóta dvalarinnar hér. Ég fór meira að segja tvisvar, sagði bandaríski presturinn Miller frá Michigan. 23 Franskar, sósa og salat Um 1980 urðu ákveðin tímamót í matarmenningu landsmanna. Um langa hríð hafði þá ríkt nokkur stöðnun í veitingarekstri. Vissulega voru fáein fínni veitingahús starfrækt á landinu, en fólk fór helst ekki út að borða nema tilefnið væri ærið. Íslendingar voru líka vanafastir, vildu helst turnbauta með bernaise þegar þeir snæddu á Grilli, Holti, í Blómasal eða Nausti. Utan Reykjavíkur var veislumat nær eingöngu að fá á hótelum kaupstaðanna. Ódýrari stöðum hafði fjölgað á sjötta og sjöunda áratugnum en þeir voru flestir með áþekkan matseðil; hamborgara eða grillaða kjúklinga og auðvitað franskar og kokteilsósu með. Þar voru staðir eins og Sælkerinn, Brauðbær og Askur í fararbroddi en hinn síðastnefnda stofnaði einmitt höfundur íslensku kokteilsósunnar, Magnús Björnsson. Hann hafði verið veitingamaður í Keflavík og þar varð sósan vinsæla til. Árið 1963 gerði ég mér sérstaka ferð ásamt nokkrum kollegum til Magnúsar í kaffiteríuna Vík til að smakka þessa frægu sósu, segir Bjarni Ingvar Árnason, oftast kenndur við Brauðbæ, um fyrstu kynni sín af kokteilsósunni. 24 Við fengum hamborgara og franskar og biðum svo spenntir eftir sósunni sem Magnús bar fram í djúpum disk með ausu. Hún var svo betrumbætt þegar Magnús opnaði Ask, en einstök er hún, segir Bjarni. Annars konar skyndifæði hafði líka lengi verið í boði: Pylsur í brauði með tilbehør hafði verið hægt að kaupa hjá Bæjarins beztu síðan 1937 og smurbrauð að hætti danskra jómfrúa nánast jafn lengi. 240 FERÐAÞJÓNUSTA

242 Breyttar matarvenjur Nánast fram á níunda áratuginn gilti almennt það viðhorf að menn þyrftu ekki að sækja vatnið yfir lækinn þeir gætu bara borðað heima hjá sér. Það var hins vegar erfitt að reka veitingastað allt árið þegar aðsóknin var lítil nema rétt yfir hásumarið. Þá reyndi á hugvit veitingamannanna sem fundu upp á ýmsu til að lokka landa sína út að borða. Jólahlaðborðin héldu innreið sína í ýmsum útgáfum í byrjun níunda áratugarins og nutu strax vinsælda og á Hótel Loftleiðum var matargesta freistað með auglýsingum um kalt borð, villibráð eða fjölþjóðleg sælkerakvöld. Það þurfti að sækja fólkið, draga það út af heimilunum og inn á veitingastaðina, segir Bjarni. Í Brauðbæ og síðar Hótel Óðinsvéum buðum við upp á ýmiss konar hlaðborð í hádeginu þar sem fiskur var hafður í hávegum. Einna mestu vinsældanna naut samt barnamatseðillinn sem við byrjuðum með árið Þar voru skammtarnir minni og miklu ódýrari. Gosdrykkir voru dýrir á þessum tíma en glasið á barnamatseðlinum kostaði aðeins fjórðung af almennu verði og því fylgdi líka ókeypis áfylling. Þetta kunnu menn að nýta sér. Auðvitað mætti fólk með alls kyns lánsbörn með sér eða drakk sjálft áfyllinguna sem náð var í fyrir barnið en þetta skipti mig engu máli. Ég eignaðist þarna marga góða vini og framtíðarviðskiptavini, segir Bjarni. Matarbyltingin á níunda áratugnum hélst að sumu leyti í hendur við komu fyrstu víetnömsku flóttamannanna hingað til lands árið Nokkrir þeirra fengu vinnu á veitingastöðum í Reykjavík og hófu fljótlega rekstur eigin veitingahúsa. Þeir kynntu til sögunnar framandi matargerð Austurlanda en þó með íslensku ívafi: Sjávarfangi var velt upp úr krydduðu hveiti og dýft í snarkandi olíu, blessað lambið varð óþekkjanlegt undir hjúpi af sterkri karrýsósu og grjónin borin fram með súrsætri sósu. En Íslendingum féll þessi innrás nýrra matarhefða vel í geð. Áratug síðar var búið að opna á annan tug veitingastaða sem sérhæfðu sig í matargerð frá öðrum heimshlutum. Höfuðborgin fékk alþjóðlegra yfirbragð. Leirtauinu stolið Einn af fyrstu asísku stöðunum í Reykjavík var Drekinn, sem opnaður var við Laugaveg árið Hann naut strax mikilla vinsælda og þótt hann tæki aðeins 35 í sæti komu ekki færri en 650 manns í mat þar á Þorláksmessu eitt árið. Eigendur staðarins áttu í fyrstu í erfiðleikum með að finna nægilega mikið hráefni í hina framandi rétti og brugðu jafnvel á það ráð að gera sérstaklega út bát á trjónukrabbaveiðar. Þeir glímdu líka við sitthvað annað: Við vorum með prjóna með matnum og kínverskt leirtau og það var stórvandamál, því þessu var meira eða minna stolið, sagði Bragi Guðmundsson, eigandi staðarins í viðtali árið Prjónar og skálar áttu það til að hverfa upp í ermar gestanna. Jakob Magnússon (annar f.v.) ásamt starfsliði sínu á upphafsárum veitingahússins Hornsins í Reykjavík. Framandi flatbökur Ítölsk matargerð þótti líka nýstárleg á þessum tíma. Líklega varð Naustið fyrst til að auglýsa pizzur á sérstökum Ítalíu-matseðli árið 1960, en staðir eins og Smárakaffi á Laugavegi og Halti haninn á Suðurlandsbraut voru fyrstir til að hafa þær á föstum matseðli. Í Smárakaffi var t.d. hægt að fá frumlegar útgáfur eins og hamborgarapizzu eða pizzur með spaghetti og ananas. Elsta starfandi pizzerían þar sem flatbökurnar eru eldbakaðar fyrir framan viðskiptavinina er Hornið í Hafnarstræti. Jakob Magnússon matreiðslumaður hafði unnið á ítölskum veitingastað í Kaupmannahöfn og ákvað að prófa að opna slíkan stað í Reykjavík. Það gekk þó ekki þrautalaust að fá veitingaleyfið: Við vildum hafa FERÐAÞJÓNUSTA 241

243 Kaffihúsamenning Íslendingar hafa alla tíð elskað molasopann sinn og drukkið kaffi nánast í lítravís daglega í meira en öld. Upp úr miðjum níunda áratugnum urðu nokkur kaflaskil þegar eiginleg kaffihúsamenning hélt innreið sína. Þá kynntust Íslendingar ýmsum erlendum kaffidrykkjum, svo sem cappuchino, expresso og tvöföldum latté og féllu kylliflatir fyrir þeim. Ýmis kaffihús höfðu verið starfrækt fyrir þann tíma, t.d. Mokka við Skólavörðustíg, Adlon-staðir Silla og Valda og Prikið í Bankastræti. En á níunda áratugnum varð hálfgerð sprenging. Kaffihús voru opnuð hvert á fætur öðru. Eitt þeirra var Mensa sem hóf rekstur árið 1981 í Lækjargötu í Reykjavík þar sem tæpri öld áður hafði verið starfandi samnefnd matsala fyrir stúdenta. Yfirbragð staðarins minnti líka á gamla tíma. Mér fannst öll kaffihúsin hérna svo ný og það var allt eins, sagði Ingibjörg Pétursdóttir, eigandi Mensu. 27 Mér fannst vanta gamaldags og rómantískan stað. staðinn opinn og bjartan og það þótti afar skrýtið að engar gardínur ættu að vera í gluggum sem sneru út á götu, segir Jakob sem stýrt hefur staðnum allt frá opnun. 26 Það þótti ekki nógu prívat enda voru á þessum tíma víðast þykk gluggatjöld á veitingahúsum og borðin höfð inni í básum. Það þótti nánast óviðeigandi að glápa á gestina inn um gluggana, þar voru heldur engir básar, engin teppi á gólfunum, bara harðar flísar. Leyfið fékkst þó sumarið 1979 og Hornið var opnað í júlí. Fram að því voru fáir staðir í miðbænum opnir á kvöldin, kannski einna helst Hressó sem var opinn til klukkan níu. Ég kom inn á hárréttum tíma, segir Jakob. Staðnum var mjög vel tekið þótt fólk hafi ekki kunnað nein skil á þessum mat. Það vissi ekkert hvað tagliatelle var, eða parmesan og lasagne. Og sniglarnir sem við bárum fram með hvítlauksolíu þóttu stórfurðulegur matur. Sniglanir mæltust hins vegar svo vel fyrir að 35 árum síðar voru þeir annar af tveimur upprunalegu réttunum sem enn má finna á matseðlinum. Hinn er djúpsteiktur camenbert sem margir kannast við. Fyrsta hótelið í alþjóðlegri keðju Skortur á gistirými meðan á leiðtogafundinum stóð árið 1986 og væntingar um aukinn ferðamannastraum urðu hóteleigendum hvatning til að stækka við sig. Árið 1985 voru rekin 86 hótel á Íslandi, þar af 47 allt árið. Margir hugsuðu sér gott til glóðarinnar: Ný álma var byggð við Hótel Sögu, í Hveragerði reis Hótel Örk með rúmum fyrir 120 manns og sundlaug sem þótti ævintýraleg, viðbygging var fyrirhuguð við Hótel Esju og ráðagerðir heyrðust um byggingu hótels í nýja miðbænum í Reykjavík og risahótels í Kópavogi. Eimskipsmenn ætluðu að byggja hótel við Skúlagötu í samstarfi við alþjóðlega hótelkeðju og í Ármúla fyrirhugaði Ólafur Laufdal að koma upp 120 herbergja hóteli. Hann var umsvifamikill í veitingarekstri á þessum árum, rak Hótel Akureyri og Hótel Borg auk þess að vera ókrýndur konungur skemmtistaða landsins þar sem hann stýrði bæði Hollywood og Broadway í Reykjavík og Sjallanum á Akureyri. Ólafur lagði síðan drög að því að ná 242 FERÐAÞJÓNUSTA

244 sjálfur í gesti á nýja hótelið með stofnun Ferðaskrifstofu Reykjavíkur árið 1987, en þar voru helst í boði pakkaferðir til Íslands. Og hann var langt í frá hættur: Það má segja að það sé veikleiki hjá mér að ég er alltaf að fá nýjar og nýjar hugmyndir, sagði Ólafur í viðtali skömmu áður en Hótel Ísland var opnað sumarið Ég er með í huga 10 nýja staði. Ég veit nákvæmlega hvernig þeir eiga að vera og hvernig á að fara að því að koma þeim af stað. Spurning er bara sú hvort maður nái að halda utan um allan reksturinn. Þar eru manni takmörk sett. Það voru fleiri en sjóaðir veitingamenn sem vildu byggja hótel. Guðbjörn Guðjónsson, fóðurinnflytjanda, hafði alltaf dreymt um að eignast gistihús. Hann fékk lóð við Sigtún í Reykjavík og hófst handa við byggingu 100 herbergja hótels undir merkjum Holiday Inn. Þetta var fyrsta hótelið á Íslandi sem starfaði innan alþjóðlegrar keðju og fyrsta Holiday Inn hótelið á Norðurlöndum. Guðbjörn sá mikla möguleika fólgna í því að komast inn í sameiginlegt bókunarkerfi keðjunnar, auk þess sem nafnið tryggði góða þjónustu og ákveðinn aðbúnað. Hótelið reis árið 1987 en bygging þess fór fram úr kostnaðaráætlun á tímum hárra vaxta. Tveimur árum síðar fór fyrirtækið í þrot. Holiday Inn komst í eigu Íslandsbanka og fjármögnunarfyrirtækisins Glitnis en var árið 1995 selt Ólafi Torfasyni og Guðmundi Jónassyni ehf. Ólafur rak hótelið fyrst um sinn sem Holiday Inn en síðar var nafni þess breytt í Grand Hotel. Ólafur varð umsvifamikill á þessu sviði og rak ásamt fjölskyldu sinni alls 13 hótel undir hatti Íslandshótela árið Þeir eltust ekki allir vel, landkynningarbæklingarnir! Ferðaþjónusta alvöru atvinnugrein Það er hægur stígandi í þróun ferðaþjónustunnar. Hægt og bítandi laðar landið til sín æ fleiri ferðamenn. Íslendingar kynnast eigin landi betur og sífellt stærri hópur fólks hefur atvinnu af því að sinna ferðalöngum. Árið 1982 var talið að manns hefðu beina atvinnu af ferðamálum af einhverju tagi. Fjórum árum síðar taldi þáverandi ferðamálastjóri að talan væri komin í Það fer ekki á milli mála að atvinnugreinin íslensk ferðaþjónusta hefur mikinn meðvind í þjóðfélaginu um þessar mundir, sagði Birgir Þorgilsson, þáverandi ferðamálastjóri, á ferðamálaráðstefnu í Vestmannaeyjum árið Stjórnmálamenn landsins veita nú ferðamálum aukna athygli miðað við það sem áður var og eru að byrja að trúa á ferðaþjónustuna sem alvöru atvinnugrein á Íslandi. En hver var stefna stjórnvalda í ferðamálum á níunda áratugnum? Því veltu menn fyrir sér í ritstjórnargrein Frjálsrar verslunar vorið 1986: aðilar í ferðaþjónustunni [þurfa] að gera sér glögga grein fyrir því að hverju menn vilja stefna. Hve mikinn fjölda ferðamanna viljum við og getum tekið á móti, hvað erum við tilbúnir að fjárfesta mikið í ferðaþjónustunni, ekki síst landkynningu, hve miklu viljum við kosta til að byggja sameiginlega aðstöðu fyrir ferðamenn [ ] stefnum við að því að ná aðeins til ferðamanna sem hafa góðar tekjur og svo framvegis. Eða þurfum við ef til vill ekki neina ferðamálastefnu? 30 Þetta eru spurningar sem voru enn í umræðunni þegar tíundi áratugurinn var í augsýn. En ferðaþjónustan var engu að síður orðin að atvinnuvegi sem miklar vonir voru bundnar við. Nýjustu tölur Árið 1986 voru heilsárshótel á Íslandi 46, sumarhótelin 37 með samtals herbergjum og rúmum fyrir manns. Auk þess var gisting í heimahúsum algeng, talið að 150 rúm væru þar til leigu. Ferðaskrifstofur í landinu voru 30 talsins, þar af 8-10 sem sinntu erlendum gestum. Samkvæmt könnun Hagvangs árið 1984 ferðuðust Íslendingar um eigið land í vaxandi mæli og var þá talið að hver landsmaður 18 ára og eldri færi í ferðalag innanlands annað hvert ár. Um 65% þeirra sem tóku sér sumarleyfi ferðuðust innanlands það ár en 35% fóru utan. Gjaldeyristekjur af ferðaþjónustunni voru 3,5 milljarðar króna árið 1985 sem var um 14% af heildarútflutningstekjum landsmanna. 31 FERÐAÞJÓNUSTA 243

245 RISA - FJÁRFESTINGAR Í FLUGINU Forráðamenn Icelandair eru stórhuga og hyggjast snúa vörn í sókn með gríðarlegri fjárfestingu. Keyptar verða nýjar þotur frá Boeing fyrir í millilandaflugið og nýjar Fokker skrúfuþotur fyrir innanlandsflugið. Hótelin verða tekin í gegn, nýtt flugskýli byggt og floti bílaleigunnar endurnýjaður. Samhliða þessu verði leiðarkerfi félagsins umbylt. B-DAGURINN Hinn 1. mars 1989 var aftur leyft að selja áfengan bjór hér á landi, eftir hartnær 70 ára hlé. Fréttir af afnámi bjórbannsins hafa borist um allan heim, og erlendir fréttamenn hafa fylgst spenntir með niðurtalningunni. EINN FERÐAMAÐUR = EITT TONN AF ÞORSKI Magnús Oddson gat þess nýlega í blaðagrein að gjaldeyristekjur af hverjum erlendum ferðamanni hér á landi væri sambærilegur við tekjur af hverju tonni af útfluttum þorski. Auk þess færi ferðamannastofninn vaxandi á sama tíma og þorskstofninn ætti í vök að verjast. LOKSINS NÝ FLUGSTÖÐ Flugstöð Leifs Eiríksson hefur verið vígð í Keflavík. Hún er um 1400 fermetrar að stærð, þrefalt stærri en sú gamla. Nýja flugstöðin er mikið fagnaðarefni fyrir þá sem sinna ferðamennsku á Íslandi og góður góður grunnur að vexti og viðgang í greininni. HVALASKOÐUN SLÆR Í GEGN Óhætt er að fullyrða að fá nýmæli hafa notið viðlíka vinsælda meðal ferðamanna og hvalaskoðunarferðir. Nú er hægt að skreppa í hvala skoðun frá fjölmörgum stöðum á landinu. Þetta hefur t.d. gerbreytt ásýnd Húsavíkur sem er að verða e.k. Mekka hvalavina, enda bregst sjaldan að hvalirnir birtist á Skjálfandaflóanum. 244 FERÐAÞJÓNUSTA

246 vaxtarsprotinn tekur kipp Þegar hallaði undir lok tuttugustu aldar var ferðaþjónustan hætt að vera eins konar aukabúgrein og orðin mikilvæg atvinnugrein. Vöxturinn var með ólíkindum og inntakið varð æ fjölbreytilegra. Þjónusta við ferðamenn teygði sig inn á sífellt fleiri svið samfélagsins og varð hennar hvarvetna vart. Við aldamót var þessi þjónusta farin að skipta verulegu máli í gjaldeyrisöflun Íslendinga. Sú staða náðist þó ekki fyrirhafnarlaust. R isafjár festing og breytt markaðsstefna Stóra breytingin varð á árunum 1986 til 1988, sagði Steinn Logi Björnsson, þáverandi markaðsstjóri Flugleiða. 1 Við ákváðum að snúa markaðsstarfinu fyrst og fremst að Íslandi og settum mjög mikla peninga í landkynningu. Tekin var meðvituð ákvörðun um það hjá félaginu að taka fullan þátt í ferðaþjónustunni til að skapa aukna eftirspurn í fluginu. Eftir olíukreppu áttunda áratugarins tók nánast við svartnætti í rekstri Flugleiða. Afkoman var afleit. Mikið rekstrartap varð vegna gífurlegrar hækkunar á eldsneyti en einnig vegna harðnandi samkeppni í flugheiminum. Bandarísk stjórnvöld höfðu gefið fargjöld á Norður-Atlantshafinu alveg frjáls og leiddi það til verðstríðs sem reyndi verulega á úthald flugfélaganna. Að auki voru árin frá sameiningu flugfélaganna og fram yfir miðjan níunda áratuginn lituð af átökum á vinnumarkaði, tíðum verkföllum og uppsögnum. Árið 1979 neyddust stjórnendur Flugleiða til að segja upp þriðjungi starfsfólksins, um 500 manns. Í reynd háði félagið varnarbaráttu á þessum árum og rambaði á barmi gjaldþrots. Flugleiðamenn tala um að árin frá hafi verið ár gjörnýtingar, sjö mögur ár. Félagið þurfti stuðning frá hinu opinbera til þess að komast í gegnum erfiðleikana. Ríkið FERÐAÞJÓNUSTA 245

247 Frá vígsluáhöfn Flugstöðvar Leifs Eiríkssonar 15. apríl eignaðist þá 20% hlut í fyrirtækinu og fékk tvo menn í stjórn. Breytingar urðu í brúnni og árið 1984 var nýr forstjóri ráðinn, Sigurður Helgason, oftast kallaður yngri til aðgreiningar frá nafna sínum stjórnarformanninum. Þegar ég tók við sem forstjóri árið 1985 var fjárhagsstaða fyrirtækisins ennþá slæm, lítið eigið fé og öll tæki orðin meira eða minna úrelt, sagði Sigurður Helgason í viðtali árið Framtíðin var ekki sérlega björt. Flugfloti félagsins var orðinn gamall eins og flestar aðrar eigur félagsins, s.s. hótelin og bílaleigubílarnir. Stjórnendurnir lögðust undir feld til að finna nýjar leiðir svo brjótast mætti úr klóm kreppunnar og var niðurstaðan sú að sókn væri besta vörnin. Ráðist var í risafjárfestingar. Stærstu ákvarðanirnar vörðuðu nýja hugsun í leiðakerfi félagsins og kaup á nýjum flugvélum. Á árunum var flugflotanum skipt út. Nýjar Boeing og þotur leystu gömlu vélarnar af hólmi í millilandafluginu og nýjar Fokker F-50 skrúfuþotur voru keyptar fyrir innanlandsflugið. Nýtt flugskýli var byggt, Hótel Loftleiðir og Hótel Esja voru tekin í gegn, floti bílaleigunnar var sömuleiðis endurnýjaður, nýtt farskrárkerfi innleitt og leiðakerfi flugfélagsins umbylt. Þetta voru mestu fjárfestingar sem íslenskt fyrirtæki hafði ráðist í til þessa. Á þessum tíma var um tvennt að velja: Að ráðast af einhug í þessa endurnýjun eða loka fyrirtækinu, sagði Sigurður um þessar afdrifaríku ákvarðanir. 3 Endurnýjunin kostaði 30 milljarða króna, tvöfalda ársveltu félagins. Lán voru tekin fyrir allri upphæðinni. Nýja hugsunin í leiðakerfinu byggði á því að samhæfa komu- og brottfarartíma flugvéla í Keflavík og laða að sér farþega sem voru á leið frá einum áfangastað í Bandaríkjunum til einhverra áfangastaða félagsins í Evrópu og öfugt. Félagið hafði langa reynslu af því að flytja farþega frá Lúxemborg til Bandaríkjanna en gat nú boðið upp á mun fjölbreyttari samsetningu ferðaáætlana en áður. Með því að sækja okkur farþega inn á heimsmarkað, eins og forstjóri félagsins komst að orði árið 2002, inn á hinn risastóra Norður-Atlantshafsmarkað - og leiða þann gífurlega farþegafjölda í gegnum skiptistöð á Keflavíkurflugvelli [...] gátum við byggt upp ferðatíðni til og frá landinu sem var og er langtum meiri en íslenski markaðurinn stendur undir. Þessi aukna tíðni ferða frá Evrópu og Bandaríkjunum bauð upp á alveg nýja möguleika fyrir ferðaþjónustuna, nálægð við markaði og aðgang að öflugum samstarfsaðilum og hafði miklar afleiðingar. Á síðustu árum 20. aldar höfðu Flugleiðir byggt upp leiðakerfi sem tengdi saman áfangastaði í Evrópu og Norður- Ameríku. Á árunum jókst tíðni flugferða til og frá Íslandi um 85% og árið 2000 hafði árlegur heildarfjöldi farþega félagsins þrefaldast frá því sem hann hafði verið í upphafi níunda áratugarins. Aðferðafræðin snerist um að auka eftirspurn með tíðum ferðum og styrkja þannig leiðakerfið sem allt byggðist á hugmyndinni um Keflavíkurflugvöll sem skiptistöð. 246 FERÐAÞJÓNUSTA

248 Flugstöð með stæl Gamla flugstöðin á Keflavíkuflugvelli var orðin löngu úrelt, enda reist til bráðabirgða árið 1949 þegar Íslendingar gengu í Atlantshafsbandalagið. Flugstöðin var í miðri herstöð Bandaríkjamanna og þurftu allir flugfarþegar að fara í gegnum öryggishlið með vopnuðum verði á leið inn og út af herstöðvarsvæðinu. Um 1970 var farið að skoða möguleikana á því að skilja farþegaflug frá herstöðinni og næstu ár fóru í að hanna og teikna upp nýtt skipulag á flugvallarsvæðinu og nýja flugstöð utan herstöðvarinnar. Hönnun flugstöðvarinnar tók óratíma og var fyrsta skóflustungan ekki tekin fyrr en Byggingartíminn var áætlaður fjögur ár og máttu 400 starfsmenn og þúsundir farþega sætta sig við þrengslin í gömlu flugstöðinni allt fram til 15. apríl 1987, þegar Flugstöð Leifs Eiríkssonar var vígð. Hún var m² að stærð eða þrisvar sinnum stærri en sú gamla. Aðstöðumunurinn var gífurlegur. Flugleiðir byggðu þjónustubyggingu skammt frá þar sem flugeldhús, tækjaverkstæði og fraktdeild höfðu aðsetur. Nú fór vel um alla, bæði starfsmenn og ferðafólk, en líklega grunaði fáa að umferð um völlinn myndi aukast svo á næstu árum að huga þyrfti að stækkun flugstöðvarinnar innan tíu ára og svo aftur og aftur. Árið 2014 var flugstöðin orðin m² og enn var þörf á stækkun. Bylting var í móttöku véla og farþega með tilkomu nýju flugstöðvarinnar. Upplýsingamiðstöð loksins! Eitt af því sem augljóslega þurfti að gera var að stórbæta upplýsingagjöf til ferðamanna. Þetta varð öllum ljóst í því mikla fréttafárviðri sem geisaði í kringum leiðtogafundinn Það vantaði skrifstofu sem gæti veitt allar upplýsingar um samgöngur, áhugaverða staði, gistingu í bæjum og sveitum, afþreyingu og hvaðeina annað sem erlendir gestir þurftu að fá að vita. Vasaútgáfa af slíkri miðstöð var starfrækt á 2,5 fm² í gömlum söluturni á Lækjartorgi frá FERÐAÞJÓNUSTA 247

249 miðjum áttunda áratugnum. Þar unnu leiðsögumenn í sjálfboðastarfi. Það var betra en ekkert en dugði engan veginn þegar straumur ferðamanna fór að þyngjast. Í júlí 1987 var því opnuð sérstök upplýsingaskrifstofa í Ingólfsstræti. Að henni stóðu Ferðamálaráð, Ferðamálasamtök landshlutanna og Ferðamálanefnd Reykjavíkur, sem var stofnuð árið Áslaug Alfreðsdóttir hótelstjóri var fengin til að koma skrifstofunni á laggirnar og stýra henni fyrstu árin. Upplýsingaskrifstofan var opin árið um kring og bætti úr sárri þörf. Auðvitað var mest að gera á sumrin en veturna notuðu starfsmenn til að útbúa handbækur og annað kynningarefni. Auk þess að fá upplýsingar gátu ferðamenn komist í síma í miðstöðinni, keypt frímerki og bókað bæði gistingu og veitingar. Samhliða aukinni upplýsingagjöf til ferðamanna var farið að taka saman upplýsingar um þá. Á Hagstofu Íslands var frá árinu 1984 skráður fjöldi gistinátta á hótelum og gistihúsum. Þessi skráning varð mikilvægur grunnur fyrir áætlanagerð og skipulag ferðaþjónustunnar og bættist við upplýsingar um komufarþega flugfélaganna og síðar umferð um Flugstöð Leifs Eiríkssonar. Bjórinn snýr aftur Mikill fögnuður braust út meðal bjóráhugamanna þegar mjöðurinn var loksins leyfður. Hinn 1. mars 1989 var sala á áfengum bjór leyfð á Íslandi eftir 74 ára hlé. Þótt sú ráðstöfun hafi verið umdeild eins og flest það sem að áfengi lýtur hafði söluleyfið mikil áhrif á veitingamennsku í landinu og þar með ferðaþjónustuna. Upp spratt fjöldi veitingahúsa og kráa sem settu bjórinn í öndvegi. Sterkur bjór hafði verið bannaður allt frá árinu 1915 og eina leiðin til að fá sér bjór var lengst af að brugga hann sjálfur. Upp úr 1970 spruttu upp fyrirtæki sem seldu efni og áhöld til ölgerðar og reyndist eftirspurnin mikil. Áhafnir í millilandasiglingum og -flugi höfðu fengið leyfi til að taka með sér nokkrar dósir af bjór við komuna til landsins og árið 1980 fengu almennir millilandarfarþegar sama rétt. Veitingamenn klæjaði í fingurna að fá að selja áfengan mjöð og útsjónarsamir úr þeirra röðum fundu leið framhjá lögunum með því að blanda saman léttöli og sterku áfengi og kalla það bjórlíki. Við höldum því fram að fólk hafi meðal annars komið til að mótmæla bjórlíki í landinu, það kallaði slagorð eins og bjór er þjóðarstolt, sagði Guðvarður Gíslason veitingamaður á Gauki á Stöng árið 1985 þegar hópur manna gekk á milli kránna í miðbæ Reykjavíkur, safnaði bjórlíki í tunnu og jarðaði það á táknrænan hátt á Steindórsplaninu. 4 Gaukurinn var um árabil vinsæll samkomustaður Reykvíkinga, þótt ekki væri hann stór. Ekki síst var hann eftirsóttur fyrir litla tónleika af ýmsu tagi. Dagurinn þegar bjórinn var lögleiddur var nefnd- 248 FERÐAÞJÓNUSTA

250 Þegar Davíð keypti ölið Frá árinu 1965 höfðu áhafnir millilandaskipa og -flugvéla haft leyfi til að taka með sér takmarkað magn af bjór inn í landið en ekki hinn almenni farþegi. Þetta særði réttlætiskennd ýmissa. Davíð Scheving Thorsteinsson, forstjóri Sólar og forystumaður iðnrekenda, lét reyna á réttmæti reglnanna með því að taka hálfan kassa af bjór með sér við komu til landsins í desember Hann var stöðvaður í tollafgreiðslunni og ölið gert upptækt. Davíð taldi það brot á jafnræðisreglunni. Það fauk í mig þegar dóttir mín sem var flugfreyja mátti koma með bjór til landsins en ekki ég, segir Davíð. 5 Og ég iðrast þess ekki að hafa í þetta sinn látið vera að hafa stjórn á skapi mínu. Þessi jafnréttisbarátta hans leiddu til þess að gerð var breyting á bjórreglugerðinni ári síðar. Með henni var almennum farþegum heimilað að flytja inn sama magn af bjór og áhafnirnar. Tólf dósir í hverri ferð. ur B-dagurinn, eða bjórdagurinn. Upphitunin var mikil og umræðan stórkostleg. Liggur nærri að um bjórinn hafi verið skrifaðar þrjár blaðagreinar á dag frá áramótum og fram til stóra dagsins. Virtust sumir eiga von á því að fólk gengi af göflunum við það að geta keypt bjór á löglegan hátt. Erlendir blaðamenn fylgdust með niðurtalningunni og flaug fiskifréttin um afnám bannsins um allan heim. Innleiðing bjórsins fór prúðmannlegar fram en menn áttu von á, en salan var mikil. Þeir hörðustu sváfu í svefnpokum utan við útsölustaðina í 15 stiga gaddi til að vera fyrstir til að kaupa bjórinn. Mikil örtröð var í verslununum og 1. mars seldust um dósir af hinum gullna vökva. Ekki nógu víða og ekki nógu lengi Allt frá því að farið var að líta á ferðaþjónustuna sem mikilvæga atvinnugrein blöstu við tvö stór viðfangsefni: Að lengja vertíðina og fá ferðamenn til að fara víðar um landið. Augljóst var að fjárfestingar í ferðaþjónustu yrðu tæpast arðbærar ef rekstrartíminn næði aðeins yfir tólf vikur á ári. Hitt vandamálið samþjöppun ferðamannanna blasti ekki síður við. Meginþungi umferðarinnar náði ekki að neinu verulegu ráði út fyrir höfuðborg- Deilt um álagningu Það skyggði nokkuð á ánægju veitingamanna með innleiðingu bjórsins að álagning þeirra átti að vera sú sama á bjór og léttvín, eða 40%. Þeir vildu fá frjálsa álagningu eins og tíðkaðist í flestum löndum. Efnt var til fundar á Hótel Sögu. Erna Hauksdóttir talaði við Halldór Ásgrímsson dómsmálaráðherra og sagði honum að haldinn yrði blaðamannafundur eftir fund veitingamanna. Á fundinum var kallað á Ernu í símann. Það var Halldór. Hann sagði: Þið fáið frjálsa álagningu. Það var gaman að fara upp í sal og tilkynna þetta, sagði Erna. 6 FERÐAÞJÓNUSTA 249

251 Öll skilningarvit vakin Þetta var mjög metnaðarfullt starf og leiðandi fyrir aðra klasa víðs vegar um land, sagði Þórdís G. Arthursdóttir, verkefnisstjóri tilraunar sem gerð var með Þeim leiddist ekki í klasasamstarfinu þeim Steinari Berg, Kristrúnu Konráðsdóttur, Kjartani Ragnarssyni, Guðrúnu Bergmann, Unni Halldórsdóttur, Þórdísi G. Arthursdóttur og Hansínu B. Einarsdóttur sem lengst af var formaður klasans. samstarf ferðaþjónustufyrirtækja í sama landshluta. 7 Útflutningsráð Íslands stóð haustið 2004 fyrir námskeiðum um allt land undir heitinu Hagvöxtur á heimaslóð. Þeim var ætlað að auka hagvöxt á landsbyggðinni með öflugu samstarfi fyrirtækja sem annars voru í samkeppni. Í framhaldi af slíku námskeiði ákváðu stjórnendur 17 ferðaþjónustu fyrirtækja á Vesturlandi að vinna saman að ákveðnum markaðs- og gæðaverkefnum. Samstarfið átti að standa í sex mánuði en stóð í sex ár. Klasinn stóð líka að stofnun og rekstri Markaðsstofu Vesturlands og alls komu 38 fyrirtæki að verkefninu. Upplifðu allt á Vesturlandi var kjörorðið og klasinn nefndist All Senses Awoken, enda var höfðað til allra skilningarvita. Þeir sem tóku þátt í þessu samstarfi merktu strax árangur sem var góð viðbót við ánægjuna sem það veitti, sagði Þórdís. All Senses Awoken-klasinn hlaut frumkvöðlaverðlaun Vesturlands árið ina og hefðbundna viðkomustaði í Gullna hringnum. Ef fjölbreytt ferðaþjónusta utan þess svæðis ætti að geta dafnað varð að dreifa ferðamannastraumnum mun betur um landið. Stofnun ferðamálasamtaka fyrir landshlutana á níunda áratugnum var vísir að skipulagi ferðaþjónustunnar utan höfuðborgarsvæðisins. Vesturland, Vestfirðir, Norðurland vestra, Norðurland eystra, Austurland, Suðurland, Suðurnes og höfuðborgarasvæðið höfðu þá eignast samtök sem svo sameinuðust í Ferðamálasamtökum Íslands. Sums staðar voru ráðnir ferðamálafulltrúar, flestir þó í hlutastarf til að byrja með. Með þessu mynduðust tengsl út um landið, sagði Magnús Oddsson sem var markaðsstjóri Ferðamálaráðs frá 1990 og síðan ferðamálastjóri frá 1993 til Einn úr hverjum landshluta átti sæti í Ferðamálaráði. Menn kynntust og ræddu málin. Ferðamálasamtökin voru að verða afl. Þá var á stöku stað komið á upplýsinga- eða kynningarmiðstöðum sem ekki voru þó alltaf í nánum tengslum við ferðamálasamtökin. Víðast stóð fjármögnunarvandi öllu þessu starfi fyrir þrifum, þótt sveitarfélög og atvinnuþróunarnefndir veittu samtökunum styrki. Viljinn til að auka aðsókn að héruðum utan suðvesturhornsins var alls staðar fyrir hendi en menn voru svolítið að vinna hver í sínu horni. Sums staðar tóku aðilar í ferðaþjónustu sig saman og mynduðu klasa þar sem menn beindu viðskiptum hver til annars. Þannig var hægt að bjóða ferðamönnum fjölbreyttari þjónustu og afþreyingu. Göngin breyttu öllu Eftir að Hvalfjarðargöngin voru opnuð fyrir umferð sumarið 1998 dró að vonum stórlega úr umferð í Hvalfirði. En þótt viðskipti í vegasjoppum hafi minnkað verulega og þeim fækkað, voru íbúar á svæðinu síður en svo óánægðir með þróunina. Göngin breyttu öllu, 250 FERÐAÞJÓNUSTA

252 segir Arnheiður Hjörleifsdóttir á Bjarteyjarsandi. 9 Með göngunum varð Hvalfjörðurinn tilvalinn til útivistar. Hér hefur byggst upp frístundabyggð og ferðaþjónusta. Við önnum engan veginn öllum sem koma og því er mikil samvinna hjá okkur sem störfum í ferðaþjónustu á svæðinu. Slík samvinna hefur orðið til víða. Fyrirtæki á afmörkuðum svæðum mynda klasa, þar sem ferðaþjónustufólk vísar á kollega sem gætu veitt þá þjónustu sem óskað er eftir. Arnheiður segir að Hvalfjarðarklasinn hafi reynst vel. Á Bjarteyjarsandi hefur sama ættin búið frá árinu Nú eru þar þrír ættliðir og þar er verkaskiptingin skýr. Tengdaforeldrar Arnheiðar, Sigurjón Guðmundsson og Kolbrún Eiríksdóttir, sjá um útleigu á fjórum sumarhúsum en búreksturinn er að öðru leyti á ábyrgð Arnheiðar og eiginmanns hennar, Guðmundar Sigurjónssonar. Bjarteyjarsandur er gott dæmi um opið býli þar sem gestir geta fylgst með sveitastörfum. Fjölskyldan er með 600 fjár, nokkur útisvín, íslenskar landnámshænur, geit, kanínur, hunda, ketti og hesta. Dýrin gleðja meðal annars skólabörn, aðallega frá Akranesi og höfuðborgarsvæðinu, sem koma í heimsókn til að kynnast sveitastörfum og gefa dýrunum. Sams konar þjónusta er á Grjóteyri og í Miðdal í Kjós og Hraðastöðum í Mosfellsbæ. Ég vildi efla heimsóknir, sagði Arnheiður sem er landfræðingur og með meistaragráðu í umhverfisfræðum. Hér er fullt alla daga í sauðburðinum. Á þeim tíma fáum við 4-5 þúsund gesti. Það sem við erum að byggja upp hérna er afþreying. Við erum með náttúrutengda ferðaþjónustu og framleiðslu beint frá býli. Við höfum aðallega verið tvö í þessu en nú þarf fleiri. Mig langar ekki til að hafa margt starfsfólk. Ég hef unun af því að að vera leiðsögumaður og sýna fólki. Það er líka mikils virði, því víða er það þannig að erlendir ferðamenn hitta ekki Íslending alls staðar eru útlendingar að vinna við móttöku ferðamanna, segir Arnheiður. Stór fæðingardeild Eftir heimsókn í sveitina skrifa skólabörnin gjarnan ritgerð um reynslu sína. Hér er gripið niður í eina þeirra: Á Bjarteyjarsandi er ansi stór fæðingardeild og svo var komið og látið okkur vita af því að kind var alveg að fara að fæða. Við horfðum á fæðinguna, það leið yfir Elfu í fimmta bekk, henni fannst það eitthvað svo ógeðslegt. Lambið sem fæddist var svo skírt Elfa. Það var líka eitt annað sem gerðist, við fengum að halda á lömbum og eitt lambið það skeit í lófann á henni Ásu. FERÐAÞJÓNUSTA 251

253 Of mikill átroðningur? Fjölgun ferðamanna hefur leitt til þess að mannvirki hafa orðið undan að láta. Þegar leið á níunda áratuginn var árlegur fjöldi ferðamanna kominn um og yfir 100 þúsund. Meirihluti þeirra kom að sumarlagi og farið var að ræða um áhrif þeirra á landið. Talið var að ýmsir ferðamannastaðir væru að eyðileggjast vegna of mikils ágangs. Umræðan um umhverfismál ferðaþjónustunnar varð áberandi á níunda áratugnum og sérstaklega eftir 1985, sagði Magnús Oddsson. 10 Þau mál komust svo enn frekar í brennidepil nokkrum árum síðar þegar Ferðamálaráð var orðið skipað 23 fulltrúum frá öllum landshlutum. Fyrsti umhverfisfulltrúinn var ráðinn árið Það var Jóhanna B. Magnús dóttir umhverfisfræðingur sem áður hafði gert úttekt á 47 ferðamannastöðum. Verkefni hennar sem umhverfisfulltrúa var að sinna ráðgjöf vegna uppbyggingar og úrbóta á viðkvæmustu stöðunum. Hún fékk skóflu og hrífu og fór að laga göngustíga, sagði Magnús. Svo fórum við að fá skólakrakka í þetta og fólk frá útlöndum, meðal annars frá samtökunum Seeds. Meðal 252 FERÐAÞJÓNUSTA

254 Viða er land farið að láta á sjá vegna of mikillar umferðar. þeirra sem voru fremstir í flokki í umhverfismálunum á þessum tíma voru Birna Bjarnleifsdóttir leiðsögumaður og síðar Guðlaugur og Guðrún Bergmann á Snæfellsnesi. Gulli barðist fyrir flokkun samkvæmt áætlun um sjálfbæra þróun. Þetta hefur haft mikil áhrif. Heildarfjöldi erlendra ferðamanna Heimild: Útlendingaeftirlitið. Komur erlendra gesta um millilandaflugvelli og hafnir Góðir Íslendingar Sumarið 1992 var gerð könnun á ferðum Íslendinga um eigið land. Könnunin nefndist Góðir Íslendingar og tilgangurinn var meðal annars að auðvelda ferðamálasamtökum og þjónustuaðilum í ferðamennsku að skipuleggja uppbygginguna og gera hana markvissari þannig að hægt yrði að fá Íslendinga til að ferðast meira innanlands. 11 Helstu niðurstöður voru þær að meðalferðalengd var sjö dagar, um 86% ferðuðust á einkabílum og flestir gistu hjá ættingjum og vinum, á tjaldstæði eða í orlofshúsi. Flestar gistinæturnar voru í FERÐAÞJÓNUSTA 253

255 Árnes- og Rangárvallasýslum, en þeir sem ferðuðust um Vestfirði og Strandir höfðu lengsta viðdvöl, 6,8 daga að meðaltali. Í könnun sem gerð var meðal Íslendinga árið 2000 voru niðurstöðurnar svipaðar. 12 Á árinu sögðust 81% svarenda hafa ferðast innanlands, flestir í stuttri skemmtiferð um sumarið. Rúmlega 82% ferðafólksins ferðaðist á einkabílum og sem fyrr virtust flestir gista hjá ættingjum, vinum, á tjaldstæði eða í orlofshúsi. Aðeins 14,5% gistu á hóteli eða gistiheimili. Samkvæmt þessum könnunum ferðuðust Íslendingar aðallega um eigið land í júní, júlí eða ágúst. En þeir voru ekki mikið að nýta sér þjónustu rútufyrirtækja, flugfélaga eða þeirra sem bjóða upp á gistingu gegn gjaldi. Í síðari könnuninni voru ferðamennirnir spurðir hvort þeir teldu fjölbreytta afþreyingarmöguleika vera í boði og 58% taldi svo vera. Í því efni hafði líka margt breyst til batnaðar. Þrátt fyrir heldur óljóst heildarskipulag, vantaði ekkert upp á áhugann og framtakssemina hjá þeim sem veittu ferðamönnum þjónustu á landsbyggðinni. Ísland - sækjum það heim Sumarið 1994 var efnt til átaks til að hvetja Íslendinga til að ferðast um eigið land og vekja athygli þeirra á íslenskri ferðaþjónustu sem atvinnugrein og fjölbreyttum möguleikum til afþreyingar og dægradvalar. Stjórnvöld og ferðaþjónusta tóku höndum saman og markaði það ákveðin þáttaskil. Náttúru og sögu landsins voru gerð góð skil og mikið gert til að vekja áhuga fólks á landi sínu. Yfirskriftin var Ísland - sækjum það heim. Gerðu eitthvað svona ferða! Ásborg Arnþórsdóttir gerðist ferðamálafulltrúi Biskupstungna árið 1995 en starfið þróaðist svo í embætti ferðamálafulltrúa uppsveita Árnessýslu. Starfssvæðið nær frá Þingvöllum að Þjórsá en hún hefur aðsetur í Aratungu. Ásborg hefur starfað á ýmsum sviðum ferðaþjónustu, þar á meðal á Ferðaskrifstofu ríkisins og síðar Íslands. Hún segir að það hafi ekki verið alveg ljóst hvað hún ætti að gera þegar hún hóf störf sem ferðamálafulltrúi. Gísli Einarsson, sveitarstjóri frá Kjarnholtum, lét senda eftir skrifborðinu hennar og setja það upp í Aratungu og sagði svo: Gerðu eitthvað svona ferða! Það gerði hún svo auðvitað og mótaði starfið sem er síbreytilegt. Í byrjun var lítil samræming á starfi ferðamálafulltrúa víðs vegar um landið og hið sama átti almennt við um þá sem unnu að ferðamálum. Það voru allir að gera hlutina hver í sínu horni. Það hafa glatast ýmis tækifæri til þess að einfalda og skipuleggja kerfið hér. Þegar til dæmis netnotkun varð almenn og vefurinn kom til sögunnar hefði verið hægt að setja strax upp flottan ferðavef en í staðinn fóru allir að gera eitthvað á eigin vegum, sagði Ásborg. 13 Af samvinnuþörf var Félag ferðamálafulltrúa á Íslandi stofnað um aldamótin og þar varð til gott samstarf á landsvísu. Í félaginu voru um 30 félagar sem höfðu mismunandi starfsheiti: Ferðamálafulltrúar, forstöðumenn upplýsingamiðstöðva og markaðs- og upplýsingafulltrúar, en áttu það sameiginlegt að vinna að ferðamálum svæða eða sveitarfélaga. Ásborg var einn af stofnfélögunum og segir hún að lögð hafi verið áhersla á að viðhalda léttleikanum í samstarfinu. Síðar átti samstarfið eftir að verða meira landshlutaskipt. Við Sunnlendingar höfum til dæmis gott tengslanet og hittumst reglulega. Samstarfsverkefni verða gjarnan til á vettvangi markaðstofanna og menningarráða landshlutanna. 254 FERÐAÞJÓNUSTA

256 Einn ferðamaður = eitt tonn af þorski Ég held að ég hafi aldrei fengið eins mikil viðbrögð við nokkurri grein, sagði Magnús Oddsson og vísaði til greinar sem hann skrifaði árið Þar vakti hann athygli á því að erfitt væri að fá stjórnvöld til að viðurkenna ferðaþjónustuna sem alvöru, gjaldeyrisskapandi atvinnugrein. Þó væri hún í raun alveg jafn mikilvæg og sjávarútvegurinn. Þetta rökstuddi hann með því að benda á að gjaldeyristekjur af hverjum erlendum ferðamanni væru nokkurn veginn þær sömu og það sem fengist fyrir hvert tonn af þorski. Til að vega upp á móti 50 þúsund tonna niðurskurði í þorskafla þyrfti því að fá 50 þúsund fleiri ferðamenn til landsins. Í ofanálag væri ekki annar kvóti í ferðaþjónustu en takmörk landsins og fjárfestinganna og þar væri enn borð fyrir báru. Ferðamannastofninn færi vaxandi öfugt við þorskstofninn. Með tiltölulega litlum fjárfestingum mætti auka fjölda ferðamanna svo að þeir yrðu fleiri innan sjö ára. Það tókst á innan við sex árum hvað sem fjárfestingum leið. Haustið 2009 var í annarri blaðagrein bætt um betur í samlíkingunni. Þá skrifaði Hallgrímur Lárusson, framkvæmdastjóri ferðaþjónustufyrirtækisins Snæland Grímsson: Eitt tonn af útfluttum fiski gaf okkur 260 þúsund krónur í gjaldeyristekjur í fyrra. Eitt tonn af áli gaf 210 þúsund krónur. Eitt tonn af túristum gaf hins vegar 2,6 milljónir króna (miðað við 12 ferðamenn í hverju tonni). 15 Bakhjarlar átaksins voru Olíufélagið hf. og Mjólkursamsalan en fjölmargir aðrir komu að fjármögnuninni, opinberir aðilar og fyrirtæki. Nánast allir fjölmiðlar landsins sýndu átakinu áhuga og birtu greinar og þætti. Fyrirtæki notuðu merki átaksins, ferðafélög sinntu því í sinni dagskrá, nemendur skrifuðu greinar og loks má geta þess að nærri börn tóku þátt í verkefninu með myndlistarsýningum. Það var sama hvert litið var þetta sumar alls staðar blasti slagorðið góða við. Átakið fór heldur ekki framhjá landsmönnum og viðbrögðin voru góð. Könnun í sumarlok leiddi í ljós að 64% aðspurðra höfðu farið í ferðalag um sumarið og eytt í það að meðaltali 11 dögum. 14% aðspurðra kváðu átakið hafa leitt til ferðalaga, en það samsvarar um þúsund einstaklingum. Þessu markaðsstarfi var haldið áfram næstu árin og skilaði umtalsverðum árangri. Í ársskýrslu Ferðamálaráðs fyrir árið 1996 sagði Magnús Oddsson ferðamálastjóri að orðið hefði athyglisverð fjölgun gistinátta Íslendinga, en þær voru 6,7% fleiri en árið Á næstu árum kom í ljós að átakið hafði áhrif til lengri tíma. Sveitarstjórnarmenn sáu að með því að efna til bæjarhátíða og viðburða af því tagi væri hægt að laða að FERÐAÞJÓNUSTA 255

257 Bæði innlendir og erlendir ferðalangar hafa notið þess að fara á hestum um landið. fleiri gesti. Svo hjálpaði aukin bílaeign og tjaldvagnavæðing til. Ferðalög Íslendinga innanlands héldu því áfram að aukast. Eftir hryðjuverkaárásina á Bandaríkin 11. september 2001 var enn gefið í. Átakið Ísland sækjum það heim fékk aukið vægi og jafnframt var hafin stórsókn á Evrópumarkaði. Sturla Böðvarsson þáverandi samgönguráðherra sagði í blaðagrein að þetta hefði orðið til þess að þrátt fyrir fækkun erlendra ferðamanna til landsins árið 2002 hefði gistinóttum á hótelum og gistiheimilum fjölgað um 6% FERÐAÞJÓNUSTA

258 Frá fjöru til fjalla Það verður ekki annað sagt en að á þessum tíma hafi víða verið leitað fanga varðandi nýjungar í þjónustu við ferðafólk. Stöðugt voru fundnar nýjar aðferðir til að nýta íslenska náttúru og spennandi leiðir til að njóta hennar. Í því efni var horft til allra möguleika, allt frá fjöru til fjalla og hafið var auðvitað líka notað. En það kostar mikla fjármuni, tíma og óendanlega þolinmæði að byggja upp ferðaþjónustu, sérstaklega þegar verið er að byrja frá grunni. Og ekki njóta allir eldanna sem fyrstir kveikja þá. Oftar en ekki brestur úthaldið og frumkvöðlarnir hrökklast frá en aðrir taka við kyndlinum og njóta afraksturs margra ára uppbyggingarstarfs. Eftir því sem nær dró aldamótunum fjölgaði afþreyingarmöguleikum ferðamanna ört og gamlar hugmyndir voru betrumbættar. Fyrirtæki og einstaklingar buðu upp á hestaleigu, ferðir á jökla, hvalaskoðun, sjóstangaveiði, skoðunarferðir á sjó og landi, klettaklifur og köfun. Listinn lengdist stöðugt. Ferðamönnum gafst kostur á að ferðast um landið með leiðsögn, gangandi, hjólandi, ríðandi eða akandi og hvarvetna spruttu upp fjölbreyttir möguleikar á afþreyingu. Það tók þó sannarlega tíma að byggja þessa starfsemi upp. Í raun má segja að fæst þessara fyrirtækja hafi tekið flugið fyrr en með nýrri öld. Hvalaævintýrið mikla Árið 1990 kom út skýrsla frá danska sagnfræðingnum og heimspekingnum Ole Lindquist, þar sem gerð var úttekt á möguleikunum á hvalaskoðun við Ísland. Þar kom fram að hvalategundir væru fjölbreyttar og að fjöldi hvala á grunnslóð gæfi góð fyrirheit um árangursríka hvalaskoðun. Á þessum tíma voru margar þjóðir farnar að bjóða upp á hvalaskoðun og fjöldi hvalaskoðenda í heiminum kominn í eina milljón. Íslendingar voru hins vegar lítið farnir að huga að þessum möguleika og skipulögð hvalaskoðun hófst ekki við Íslandsstrendur fyrr en árið Nokkur ár á undan höfðu þó ýmsir farið með ferðamenn í skemmtisiglingar, bæði til þess að skoða fugla og hval. Þannig fékk fékk Íslandsvinurinn Clive Stacey, stofnandi Arctic Experience í Bretlandi, þá hugmynd sumarið 1992 að fá Tryggva Árnason hjá Jöklaferðum til þess að bjóða upp á hvalaskoðun. Tryggvi útvegaði humarbát í leiðangurinn og fyrsti hópurinn kom síðsumars. Það seldist strax upp, sagði Tryggvi. 17 Ferðirnar voru þannig skipulagðar að flogið var frá Bretlandi til Keflavíkur og þaðan beint til Hafnar. Næstu daga var svo ýmist farið í hvalaskoðun sem tók tíma eða á jökul í 8-10 tíma ferð. Þetta fyrirkomulag hélst í fimm til sex ár en reyndist ekki að öllu leyti vel. Það þurfti til dæmis að sigla nokkuð langt til að sjá hval. Hann sást helst á haustin og þá setti veður oft strik í reikninginn. Tryggvi segir að fyrir hafi komið að þeir hafi tæmt apótekið af sjóveikitöflum. Um svipað leyti var farið að bjóða upp á hvalaskoðun frá Hauganesi í Eyjafirði og Húsavík. Báðir þessir staðir eru skammt frá hvalaslóðum. Eitt sinn bauð Clive vini sínum Ásbirni Björgvinssyni að koma með í hvalaskoðunarferð frá Höfn. Sú ferð breytti lífi Ásbjörns því upp frá því skipuðu hvalir þar stóran sess. FERÐAÞJÓNUSTA 257

259 Hvalur á lofti rétt við landsteinana á Húsavík. Hann var fenginn til að halda þriggja daga vinnufund í Keflavík um hvalaskoðun með áhugasömum ferðaþjónustuaðilum. Sá fundur var haldinn í byrjun júní 1995 og frá því sumri komst hvalaskoðunin á flug. Farið var að bjóða upp á reglubundnar hvalaskoðunarferðir á nokkrum stöðum á landinu og þetta sumar fóru alls ferðamenn í hvalaskoðun á vegum fjögurra fyrirtækja: Jöklaferða, Hvala- og höfrungaskoðunar í Keflavík, Sjóferða á Dalvík og Norðursiglingar á Húsavík. Fólk verður uppnumið af hrifningu, sagði Ásbjörn um viðbrögð ferðalanganna þegar hvalir birtast þeim. 18 Töfrarnir eru ótrúlegir. Ég hef oft séð fólk hreinlega gráta, svo mikil er geðshræringin. Ásbjörn segir að 98% líkur séu á því að sjá hval í ferðum frá Reykjavík og 99% líkur fyrir norðan. Hnúfubakur hefur löngum verið meðal algengustu hvalanna, en hann hefur verið alfriðaður síðan Reiknað er með að stofninn telji nú um 15 þúsund dýr. Mörgum finnst hnúfubakurinn skemmtilegastur. Hann er gæfur, forvitinn og stekkur mikið. Fljótlega eftir að farið var fyrir alvöru að sigla með ferðamenn í hvalaskoðun fjölgaði bátunum. Fyrirtæki sem höfðu verið með skemmtisiglingar fóru að leita hvalina uppi og ný fyrirtæki komu til sögunnar. Árið 2004 voru fyrirtækin orðin ellefu á átta stöðum. Besti hvalaskoðunartíminn er frá byrjun júní og fram til ágústloka, en sum fyrirtækjanna eru farin að lengja vertíðina. Í Reykjavík eru ferðir í boði allt árið og fer um þriðjungur þeirra ferðamanna sem til landsins koma í hvalaskoðun. Vetrinum bætt við Það héldu allir að við værum orðin rugluð þegar við byrjuðum að bjóða upp á hvalaskoðunarferðir á veturna líka, sagði Rannveig Grétarsdóttir, framkvæmdastjóri Eldingar, sem frá árinu 2002 hefur gert út frá Reykjavík. 19 Við hófum reglulega vetrarhvalaskoðun í hruninu árið 2008 þar sem eftirspurn var mikil og hvalur á svæðinu. Vöxturinn í vetrarferðum hefur farið fram úr björtustu vonum og verið nánast ævintýralegur. Grétar Sveinsson, faðir Rannveigar, átti hugmyndina og fyrirtækið var stofnað um aldamót- 258 FERÐAÞJÓNUSTA

260 in Fjölskyldan keypti bátinn Eldingu og hóf hvalaskoðunarferðir frá Sandgerði í samstarfi við veitingahúsið Vitann þar í bæ. Ári síðar var öðrum báti bætt við og starfsemin flutt til Hafnarfjarðar og síðan Reykjavíkur. Þar var þá engin hvalaskoðun í boði. Elding sameinaðist hvalaskoðunarfyrirtækinu Hafsúlunni árið 2007 og við það varð til stærsta hvalaskoðunarfyrirtæki landsins. Boðið er upp á hvalaskoðun, norðurljósaferðir, sjóstangaveiði og lundaskoðun. Bátarnir eru orðnir fimm, auk þess sem fyrirtækið rekur Viðeyjarferjuna og veitingastaðinn MAR við gömlu höfnina í Reykjavík. Við tókum þá ákvörðun snemma að láta umhverfið okkur varða og hófum formlegt umhverfisstarf árið 2006, sagði Rannveig. Það hefur tekist svo vel að fyrirtækið fékk umhverfisverðlaun Ferðamálastofu árið 2008, Fjörusteininn, og fleiri ámóta viðurkenningar fylgdu í kjölfarið. Höfuðborg hvalaskoðunar í Evrópu? Óvíða varð þróun hvalaskoðunar örari en hjá fjölskyldufyrirtækinu Norðursiglingu. Bræðurnir Árni og Hörður Sigurbjarnarsynir vildu bjarga gömlum 20 tonna eikarbáti, Knerrinum, og létu gera hann upp. Hann var tekinn í gagnið sumarið 1995 og þá fóru manns í náttúru- og hvalaskoðun með honum. Fyrir björgun bátsins fengu þeir bræður umhverfisverðlaun Ferðamálaráðs árið Næstu árin fjölgaði bæði farþegum og bátum Norðursiglinga ört og árið 2007 fékk fyrirtækið nýsköpunarverðlaun SAF. Árið 2010 voru bátarnir orðnir sex, allt gamlir, endurbyggðir íslenskir eikarbátar, og farþegafjöldinn kominn vel yfir á ári. Veitingahúsið Gamli Baukur var sett á laggirnar árið 1998 og smám saman var bætt við húsakost og þjónustan aukin. Húsavík hefur að sögn heimamanna getið sér orðspor sem höfuðborg hvalaskoðunar í Evrópu. Páll Þór Jónsson hótelstjóri á Hótel Húsavík, stundum kallaður Hvala-Palli, var með þeim fyrstu sem hvöttu til hvalaskoðunarferða þar um slóðir og hann var einnig helsti hvatamaður þess að komið var upp merkilegu hvalasafni á Húsavík. Páll dró mig norður árið 1997 til að koma þessu safni upp, sagði Ásbjörn Björgvinsson um tildrög þess að hann varð fyrsti safnstjórinn. 20 Fjölskyldan var til í að prófa þetta í eitt ár en við vorum þarna í ellefu ár. Í byrjun var safnið í sal á hótelinu, síðan fékkst pláss fyrir það í verbúðum á hafnarsvæðinu og árið 2003 var það komið í fermetra húsnæði í gamla sláturhúsinu. Safnið gegnir lykilhlutverki í fræðslu og uppslýsingamiðlun um hvali og lífríki þeirra við Ísland. Beinagrindur af tíu tegundum hvala gefa góða mynd af því hversu stór og mikilfengleg þessi dýr eru. Frá stofnun safnsins hafa yfir manns skoðað það. Sum árin hafa gestirnir orðið þúsund talsins. FERÐAÞJÓNUSTA 259

261 Aðsókn í hvalaskoðun á árunum : Eins og sjá má á þessari töflu varð stöðugt mikil fjölgun farþega í hvalaskoðun allt frá árinu Vantar töflu Myndinn verður unnin betur Haftengd ferðaþjónusta Á Hvalasafninu á Húsavík eru beinagrindur af mörgum tegundum hvala. Fjölmörg fyrirtæki veita þjónustu sem á ýmsan hátt tengist hafinu. Flest þeirra einbeita sér að náttúruskoðun þar sem hvalir, fuglar og selir eru meginaðdráttaraflið. 75% þeirra ferðamanna sem spurðir voru hvaða afþreyingu þeir veldu hér á landi nefna annað hvort hvalaskoðun eða bátsferðir. Í bátsferðunum er vinsælt að stunda sjóstangaveiði. Margir 260 FERÐAÞJÓNUSTA

262 ferðamenn sækjast líka eftir að komast í kajaka- eða skútusiglingar, sjósund og sportköfun. Þá eru ótaldir allir þeir möguleikar sem gefast á fágætri upplifun við strendurnar. Söfn sem tengjast hafinu eru víða; sjóminjasöfn í Reykjavík, á Húsavík, Eskifirði, Eyrarbakka og Hellissandi, hafíssetur á Blönduósi og selasetur á Hvammstanga, að ógleymdu Síldarminjasafninu á Siglufirði. Hvataferðir og ráðstefnuhald Svokallaðar hvataferðir fóru að tíðkast í nágrannalöndunum upp úr miðjum níunda áratugnum. Fyrirtæki, aðallega stórfyrirtæki, buðu völdum starfsmönnum í tveggja til þriggja daga ferðir og var tilgangurinn að verðlauna starfsfólk fyrir vel unnin störf eða hvetja það til dáða. Sumar hvataferðir voru þó fyrst og fremst ætlaðar viðskiptavinum og samstarfsaðilum. Þegar fyrstu hóparnir fóru að koma til landsins voru hvataferðir óþekktar hér á landi. Hér var ekki úr miklu að moða í viðburðum handa þessum hópum en við unnum til dæmis með Arngrími Hermannssyni sem fór með fólkið á jökul og Jói [Jóhannes Viðar Bjarnason] í Fjörukránni sá um að fólkið yrði fyrir árásum víkinga, sagði Hrönn Greipsdóttir, einn af örfáum starfsmönnum innanlandsdeildar Útsýnar árið Á þessum tíma var deildin farin að fá fyrirspurnir erlendis frá um möguleika á að taka á móti svona hópum og smám saman fóru að koma fleiri hvataferðahópar, aðallega frá Norðurlöndunum. Það voru ekki margir sem unnu við þetta í byrjun, sagði Hrönn, og það var rosalega vinna í kringum hvataferðirnar enginn tölvupóstur kominn og allt fremur þungt í vöfum. En þetta vatt upp á sig og fljótlega kviknaði mikill áhugi á að beina slíkum ferðum til Íslands. Góður sölumaður Íslands Árið 1972 kom breskur unglingur til Flateyrar, dvaldist þar í eitt ár, vann í fiski og ferðaðist um og kolféll fyrir Íslandi. Nú er hann forstjóri breska fyrirtækisins Discover the World þar sem Íslandsferðir eru ofarlega á baugi. Maðurinn er Clive Stacey sem áratugum síðar sagði að úr öllum hans ferðalögum um heiminn væri tvennt eftirminnilegast; þegar hann sá norðurljósin í fyrsta sinn á Íslandi og þegar hann horfði á hraunrennsli í Kröflueldum. 22 Fyrsta Íslandsheimsókn Clives kom þannig til að móðir hans var pennavinkona móður Ásbjörns Björgvinssonar, síðar stofnanda Hvalasafnsins á Húsavík, og þau samskipti urðu til þess að honum var boðið í heimsókn til Flateyrar þar sem fjölskyldan bjó þá. Árið 1973 var hann kominn aftur heim og í vinnu hjá Scantours sem Íslandssérfræðingur. Næsta áratuginn var sama hvar hann vann, alltaf varð fyrirtækið á stuttum tíma einn stærsti Íslandssalinn í Bretlandi. Clive hefur margsinnis komið til Íslands. Hann á hér marga vini og hefur miðlað ótal hugmyndum um nýja afþreyingarmöguleika á Íslandi. FERÐAÞJÓNUSTA 261

263 Hinsta óskin Sextán ára krabbameinssjúkur piltur, Coty Brown, átti sér þann draum æðstan árið 1995 að sjá hval í öllu sínu veldi. Þetta var hans hinsta ósk og var allt gert til að verða við henni. Þegar hann kom til Húsavíkur var ekkert sjóveður og þannig liðu tveir dagar. Undir lok þriðja dagsins datt hins vegar á stafalogn og þá var ekki beðið boðanna. Með skipverjum voru í för þeir Ómar Ragnarsson og Friðþjófur Helgason og gerðu þeir þátt um Coty í Stiklur Ómars. Ásbjörn Björgvinsson sá um ferðina og sagði hann að hjólastól piltsins hefði verið komið fyrir í skjóli við stýrishúsið. Það var svo skrýtið, að hvalirnir komu allir upp hans megin, sagði hann. 23 Þetta var kvöld sem maður gleymir aldrei. Hafið eins og spegill, miðnætursól og drengurinn himinlifandi. Að þessu ævintýri loknu var send flugvél eftir piltinum frá Bretlandi og daginn eftir var hann allur. Hrönn sagði að þetta hefðu verið ferðir í hæsta gæðaflokki og afraksturinn eftir því, sérstaklega þegar sama fyrirtækið pantaði allt upp í sex sams konar ferðir. Eftir sameiningu Úrvals og Útsýnar 1989 var komin stór deild til að sinna hvataferðum og ráðstefnum og Hrönn hélt þessari vinnu áfram í ört stækkandi innanlandsdeild þar. Áður er langt um leið var fyrirtækið komið með stóra deild til að sinna þessum arðbæru verkefnum. Diljá Gunnarsdóttir og Matthías Kjartansson sem höfðu starfað hjá innanlandsdeild Útsýnar höfðu þá stofnað eigið fyrirtæki um þessi verkefni: Ráðstefnur og fundi hf. Þessi verkefni komu sér vel hjá ferðaþjónustuaðilum, því bæði fundahöld og hvataferðir voru yfirleitt á dauðum tímum yfir veturinn. Aðalráðstefnutímabilið var í maí og júní og svo aftur í lok ágúst og september, og hvataferðirnar voru að vetrarlagi. Þetta hefur gengið ágætlega það sem af er, sagði Matthías í blaðaviðtali árið Við finnum okkur alltaf verkefni, en svona viðskipti þarf að skipuleggja langt fram í tímann. Ráðstefnur þarf til dæmis að skipuleggja með að minnsta kosti tveggja ára fyrirvara og við erum núna að taka niður pantanir um ráðstefnuhöld fyrir árið 1994 svo næstu árin líta vel út. Allir út að veiða Árið 1992 var Ráðstefnuskrifstofa Íslands sett á fót. Markmiðið var að markaðssetja Ísland sem ákjósanlegan stað fyrir fundi, ráðstefnur og hvataferðir og nýta þar með betur utan háannatímans þær fjárfestingar sem fyrir voru í ferðaþjónustunni. Að stofnuninni stóðu Ferðamálaráð Íslands, Flugleiðir, Reykjavíkurborg, Félag íslenskra ferðaskrifstofa og Samband veitinga- og gistihúsa. Júlíus Hafstein, formaður Ferðamálanefndar Reykjavíkur, sagði að aukið ráðstefnuhald væri gífurlega mikilvægt fyrir borgina, ekki síst þær ráðstefn- 262 FERÐAÞJÓNUSTA

264 ur sem fengjust utan háannatímans....það eru engin takmörk á ferðamönnum eins og eru á fiskinum í sjávarútvegi, við þurfum aðeins að vera duglegri að veiða sagði hann. 25 Júlíus hafði reynslu af þessum veiðum, enda átti hann mikinn þátt í fyrsta átakinu í að fá ráðstefnur til landsins. Það hófst í framhaldi af fundi Reagans og Gorbatjovs. Sem formaður ferðamálanefndar fékk Júlíus Jón Hákon Magnússon hjá Kynningu og markaði (KOM) í lið með sér og fóru þeir í umfangsmikla markaðssetningu víða um lönd á ráðstefnuhaldi í Reykjavík. Alls höfðu þeir samband við um fimm þúsund aðila á árunum Við höfðum í raun enga aðstöðu til að bjóða upp á, sagði Júlíus. 26 Við vorum bara með sali á Hótel Loftleiðum og Hótel Sögu sem hægt var að nota fyrir fundi og ráðstefnur og þeir dugðu í raun skammt. Átakið skilaði þó heilmiklu og leiddi til stofnunar Ráðstefnuskrifstofu Íslands. Júlíus varð fyrsti stjórnarformaður og Ársæll Harðarson var ráðinn fyrsti framkvæmdastjóri skrifstofunnar. Stefnt var að því að starfstími hennar yrði þrjú ár. Raunin varð þó önnur, því starfsemin hélt áfram þótt formið breyttist með tímanum. Síðar tók við hlutverkinu Ráðstefnuborgin Reykjavík (Meet in Reykjavík). Upp til fjalla Um leið og farið var að vinna í þessum nýju möguleikum á að lokka gesti til landsins vatt starfsemin fljótt upp á sig. Erlend fyrirtæki litu í auknum mæli til Íslands þegar kom að því að umbuna starfsmönnum og íslensk fyrirtæki tóku upp sama sið en þá yfirleitt með því að halda viðskiptunum heima. Fyrirtækjum í þessum geira óx fiskur um hrygg og þeim fjölgaði hratt. Árið 2002 voru gæðaverðlaun Ferðaskrifstofu Íslands veitt í annað sinn og þá var leitað álits hjá innlendum og erlendum farþegum sem fóru í sérferðir, á fundi og í hvataferðir. Þegar leið á 20. öldina varð æ vinsælla að taka þátt í erfiðum ævintýraferðum um fjöll og firnindi. FERÐAÞJÓNUSTA 263

265 Veisla á Vatnajökli Efnt var til óvenjulegrar hvataferðar til Íslands vorið Þá bauð vínframleiðandinn Cointreau þýskum veitingahúsaeigendum og barþjónum, ásamt nokkrum blaðamönnum, til Íslands til að fá appelsínulíkjörinn á almennilegum ís! Þetta var risaverkefni á þessum tíma. Við Hrönn [Greipsdóttir] vorum fjóra mánuði að undirbúa heimsóknina ásamt þýsku ferðaskrifstofunni sem hélt um þræðina úti, sagði Goði Sveinsson sem var yfirmaður innanlandsdeildar Úrvals Útsýnar á þessum tíma. 27 Skipulagningin hvíldi mest á herðum þeirra og Jöklaferða á Höfn. Flugvél Flugleiða var send eftir gestunum til Frankfurt og við komuna biðu farþeganna þrír Fokkerar sem fluttu þá til Hafnar í Hornafirði. Þar blasti við flugturninn sem hafði verið færður í gervi Cointreau-flösku. Síðan var haldið á Vatnajökul þar sem búið var að höggva út helli, borð og bekki og útbúa þannig bar. Sex metra há flaska með sama lagi og útliti og líkjörinn hafði einnig verið gerð úr klaka Vatnajökuls og úr henni var síðar skotið flugeldum. Allir gestirnir, yfir 150 talsins, fengu hvítar úlpur til að halda á sér hita og síðan var slegið upp dýrindis veislu með fiskiréttahlaðborði við undirleik hljómlistarmanna frá Þýskalandi. Að loknum málsverði var haldið til Reykjavíkur þar sem gleðin var áfram við völd allt þar til gestirnir hurfu til síns heima, rúmum sólarhring síðar. Goði sagði að reynt hafi verið að laða að gesti í hvataferðum utan besta ferðamannatímans og þennan vetur hafi gestirnir orðið um talsins. Meðal annars hefði verið farið með fimm aðra hópa á jökulinn. Fyrirtækin Fjallamenn og Íslandsflakkarar komu best út þeirri könnun, ásamt veitingahúsinu Perlunni. Fjallamenn voru á þeim tíma fyrst og fremst jeppa- og snjósleðafyrirtæki og meðal þess sem þeir tóku að sér voru hvataferðir. Herbert Hauksson, einn Fjallamanna, sagði að slíkum ferðum færi ört fjölgandi og Fjallamenn hefðu veturinn flutt um útlendinga á jökla og í snjósleðaferðir, aðallega á Langjökul og Mýrdalsjökul. 28 Elín Sigurðardóttir framkvæmdastjóri Íslandsflakkara sagði að fyrirtækið hefði gert mikið af því að skipuleggja hvataferðir bæði fyrir útlendinga og íslensk fyrirtæki. 29 Hún sagði að það færðist í vöxt að íslensk fyrirtæki byðu starfsfólki út fyrir bæinn til að efla starfsandann. Farið væri í hellaferð eða skipulagða gönguferð og kannski endað á veitingastað eða grillað úti í guðsgrænni náttúrinni. Eins væri boðið upp á svokallaða leikjadaga sem væru sérsniðnir fyrir hvert fyrirtæki. Útivist og fjallamennska er okkur í blóð borin, sagði Arnar Már Ólafsson markaðsstjóri Íslenskra fjallaleiðsögumanna. 30 Við erum í þessu af lífi og sál. Stofnendur fyrirtækisins höfðu fyrst og fremst áhuga á að hafa atvinnu af sinni ástríðu og tuttugu árum síðar er þetta stórt fyrirtæki á íslenskan mælikvarða með tæplega þrjátíu manns í vinnu á skrifstofu og yfir háannatímann á sumrin margfaldast starfsfólkið þegar leiðsögumenn, bíl- 264 FERÐAÞJÓNUSTA

266 stjórar, eldhúsbílafólk og fleiri koma til starfa. Nú er þetta heilsársstarfssemi og vöruúrvalið eykst stöðugt. Stofnendurnir eru flestir enn innanborðs og við höfum alltaf haft upplifun ferðamannsins og virðingu fyrir náttúru og umhverfi að leiðarljósi í öllu sem við gerum. Íslenskir fjallaleiðsögumenn hafa fengið margar viðurkenningar, m.a. nýsköpunarverðlaun SAF árið Á nýrri öld hafa fjölmörg ný fyrirtæki tekið til starfa í þessari grein ferðamennsku, enda falla hvataferðir vel að starfsemi fyrirtækja sem að miklu leyti byggja afkomu sína á ferðamannastraumi að sumri til. Hellarnir heilla Yfirgnæfandi meirihluti erlendra ferðamanna koma til Íslands í því skyni að upplifa náttúruna, ekki síst á hálendinu eða upp til fjalla. Það er því ekki að undra að sífellt fleiri fyrirtæki sem bjóða upp á ferðir með fjallajeppum skjóta upp kollinum. Þegar við vorum að byrja í þessum bransa fyrir sautján árum voru kannski tvo eða þrjú fyrirtæki í þessu, en nú eru þau orðin svo mörg að ég hef enga tölu á þeim, sagði Kristján Kristjánsson framkvæmdastjóri Mountain Taxi í blaðaviðtali sumarið Björn Hróarsson hjá Extreme Iceland segir að aðsóknin að jeppaferðum hafi jafnvel aukist meira en sem nemur fjölgun ferðamanna. Aðallega eru það erlendir ferðamenn sem sækja í þessar ferðir. Þeir vilja flestir fara inn í Þórsmörk, í Landmannalaugar, á Fjallabaks- Náttúruundrið Þríhnúkagígur Þríhnúkar í nágrenni Bláfjalla geyma náttúrufyrirbæri sem vart á sinn líka í veröldinni, gígrásir sem liggja djúpt í jörðu og gríðarstóran gíghelli á um 120 metra dýpi. Hellirinn er tæmt kvikuhólf eldstöðvar sem gaus fyrir um þrjú til fjögur þúsund árum. Þríhnúkahellir talinn vera stærsti hraunhellir í heimi. Árið 1974 seig Árni B. Stefánsson, augnlæknir og hellaskoðunarmaður, fyrstur manna í gíginn. Hann var svo kannaður ítarlega og kortlagður árið 1991 og frá árinu 2004 hefur verið unnið að undirbúningi þess að gera hann aðgengilegan ferðamönnum. National Geographic gerði þátt um Þríhnúkagíg sem sýndur var árið 2011 og ári síðar skipulagði fyrirtækið Þríhnúkar ferðir fyrir almenning ofan í gíginn. Forsvarsmaður félagsins, Björn Ólafsson, sagði að flestir gestir gígsins væru erlendir ferðamenn en Íslendingar hafi í auknum mæli farið að sýna þessu áhuga. Það er alltaf þannig að fólk er frekar tilbúið að borga fyrir að skoða hluti þegar þeir eru í útlöndum en Íslendingum hefur samt verið að fjölga, sem koma í þessar ferðir, sagði hann. 32 Hellirinn var stórfenglegur og ógnvekjandi í senn, segir Sigríður Ólafsdóttir, fyrrum héraðsdómari, en hún er meðal þeirra sem hafa lagt í að skoða Þríhnúkagíg. 33 Hún segir að hellirinn hafi verið erfiður yfirferðar og hvergi auðvelt að heyfa sig. Ferð í gíginn sé alls ekki fyrir hvern sem er, þótt eftirminnileg sé. FERÐAÞJÓNUSTA 265

267 svæðið og á Langjökul. Fjallajepparnir eru örugg farartæki allt árið og enginn munur á hellunum eftir árstíðum. Björn hefur farið með ótal ferðalanga undir yfirborð Íslands, allt frá árinu Fyrst voru Íslendingar í miklum meirihluta í ferðunum, en útlendingar eiga líklega vinninginn núna. Þetta er langfallegasti hlutinn af Íslandi, segir Björn. 34 Í hellunum ríkir fegurðin ein. Björn er jarðfræðingur og hellafræðingur og hefur starfað við ferðaþjónustu nær samfleytt frá árinu Jafnframt hefur hann skrifað fræðibækur um náttúru Íslands. Hann segir að þegar hann byrjaði í hellarannsóknum hafi um 20 hellar verið þekktir á landinu. Tíu árum síðar voru þeir 150 og nú er fjöldinn kominn vel yfir 500. Silfra stendur undir nafni enda silfurtær. Paradís kafaranna Það er hvergi í heiminum betra skyggni en í Silfru, sagði Héðinn Ólafsson kafari. 35 Hann sagði að skyggnið í gjánni væri yfirleitt 150 metrar en til samanburðar væri skyggnið á einum vinsælasta köfunarstað heims, Rauðahafinu, metrar. Silfra hefur nú öðlast heimsfrægð og er talin vera einn af tíu glæsilegustu köfunarstöðum í heimi. Íslenskir kafarar hafa lengi sótt í gjána og hópur erlendra kafara sem hafa sótt 266 FERÐAÞJÓNUSTA

268 hana heim fer stöðugt stækkandi. Vatnið í gjánni er kristalstært og njóta því margvíslegar hraunmyndanir sér einstaklega vel. Vatnið í gjánni leggur aldrei og því er hægt að kafa allt árið. Köfurum finnst einstakt að kafa á flekaskilum Evrasíuflekans og Norður-Ameríkuflekans, allt niður á metra dýpi og jafnvel þar niðri skapar tærleikinn möguleika á að taka stórkostlegar myndir. Þeir sem ekki hafa tilskilin köfunarréttindi verða að halda sig við yfirborðið. Birtan og skyggnið er nánast af öðrum heimi; blámi vatnsins sem dýpkaði eftir því sem neðar kom, haglélið sem buldi á yfirborðinu og bjó til stjörnublik hið neðra og hvernig sólin lék sér í vatninu. Þessi skáldlegu ummæli viðhafði Ólöf Ýrr Atladóttir ferðamálastjóri eftir að hafa skyggnst undir yfirborðið í Silfru í aprílmánuði árið Árið 1994 hóf Erlendur Bogason köfun með ferðamenn á Pollinum í Eyjafirði í samvinnu við Sportferðir. Kafað var niður að skipsflaki á Pollinum og í einum leiðangrinum árið 1997 fannst fyrsta hverastrýtan í Eyjafirði. Í kjölfarið fundust fleiri og hafa þær nú allar verið friðaðar. Fyrir þetta frumkvöðlastarf fékk Erlendur viðurkenningu á uppskeruhátíð ferðaþjónustunnar á Norðurlandi. Stórafmæli fagnað Í september 1995 var þess minnst að 50 ár voru liðin frá því að Samband veitinga- og gistihúsa var stofnað hinn 6. september Á stofnfundinum voru 36 félagar en á þessum fimm áratugum hafði fjöldinn nærri fimmfaldast. Um 150 veitinga- og gistihús á öllu landinu voru orðnir félagar í SVG. Haldið var upp á afmælið af rausn. Tilefnið var notað til þess að gefa út bók, Gestir og gestgjafar, þar sem byggt var á viðtölum sem höfundurinn, Gylfi Gröndal, og Sigurður Magnússon blaðafulltrúi höfðu tekið við nokkra forkólfa í stéttinni. Til þess að fagna Lenti óvart í hótelrekstri Sumarið 1993 var opnað glæsilegt hótel í Varmahlíð í Skagafirði. Það stóð reyndar á gömlum merg, en búið að endurnýja það og stækka. Fyrir þeim framkvæmdum stóð Ásbjörg Jóhannsdóttir hótelstjóri. Hún hafði keypt hótelið árið 1990 eftir að hafa unnið þar í 18 ár við góðan orðstír. Sérstaklega þóttu kaffiborðin hennar girnileg. Í blaðaviðtali kvaðst hún hafa lent í þessum hótelrekstri óvart og ílenst í honum í 19 ár. Þótt erfitt sé, þá finnst manni þetta eitthvað spennandi. Annars væri maður ekki í því, sagði hún. 37 Enn ein rós í hnappagatið var fyrirsögnin í Pressunni og tilefnið var endurnýjun hótelsins og ný viðbygging við það. 30 Þetta gerði Ásbjörg á eigin spýtur. Þegar upp var staðið var komið heilsárs glæsihótel með 12 tveggja manna herbergjum og veitingasal sem tók á annað hundrað manns. Sjálf gat Ásrún ekki verið viðstödd opnunina. Hún hafði fengið heilaæxli og var að jafna sig eftir brottnám þess. Nokkru síðar var hún komin aftur til starfa á hótelinu, þótt starfsþrekið væri skert. Formaður SVG, Áslaug Alfreðsdóttir, sæmir tvo félaga sína, Einar Olgeirsson, hótelstjóra Esju, og Bjarna Ingvar Árnason í Brauðbæ, heiðursmerki sambandsins á afmælisfundinum. FERÐAÞJÓNUSTA 267

269 Dýrmætur puttalingur Það var ríkjandi hálfgerð andúð á bakpokaferðalöngum á Íslandi og ég var sterklega varaður við að taka upp svona puttalinga á ferðum mínum um landið, segir Ómar Ragnarsson fréttamaður. 38 En ég fór ekkert eftir því og árið 1976 bauð ég meðal annars einum svona ferðalangi far á leiðinni til Akureyrar. Hann heitir Ulrich Münzer og er núna orðinn jarðfræðingur og háskólaprófessor með meiru. Á hverju ári kemur hann með minnst 40 manns til Íslands, nemendur sína. Hann algerlega heillaðist af Íslandi og hefur sýnt það með ýmsu móti. Meðal annars vann hann að landmælingum með Ágústi Guðmundssyni hjá Landmælingum Íslands. Bakpokaferðalangarnir geta sannarlega verið alveg jafn mikils virði og aðrir ferðamenn. tímamótunum fóru félagsmenn og -konur í vínsmökkunar- og sælkeraferð til Frakklands og loks var svo efnt til mikillar veislu í Súlnasal Hótels Sögu. Veislan var gjarnan kölluð veisla aldarinnar í hópi veitingamanna, enda var hún bæði glæsileg og eftirminnileg. Til að stýra undirbúningi ferðalagsins og veislunnar voru fengnir þeir Bjarni I. Árnason, oftast nefndur Bjarni í Brauðbæ, og Óskar Finnsson, veitingamaður á Argentínu. Jóla- og áramótaferðir til Íslands Veturinn 1996 voru jólaferðir til Íslands markaðssettar í fyrsta sinn manns komu til landsins í tengslum við það átak, en að auki komu um erlendir gestir um áramótin, 200 fleiri en árið á undan. Áramótaferðir til Íslands höfðu þá verið í boði í um áratug og í fyrstu ferðinni voru 50 gestir. Síðan jókst eftirspurnin jafnt og þétt og um þessi áramót, , var svo komið að góð nýting var á hótelunum í Reykjavík. Ferðalangarnir komu frá meginlandi Evrópu, Bretlandi, Bandaríkjunum og Japan. Magnús Oddsson ferðamálastjóri sagði að rík hefð væri fyrir því um allan heim að fólk ferðist um áramót. Fólk vill gjarnan upplifa áramót annars staðar en heima hjá sér og sjá eitthvað gjörólíkt, sagði hann. 39 Hér á landi fá erlendir gestir að fylgjast með brennum og því hvernig við lýsum upp himininn með flugeldum. Síðan njóta þeir kvöldsins með mat og drykk og skemmtan. Að sjálfsögðu er svo boðið upp á hefðbundnar skoðunarferðir á þeim slóðum sem þeir dveljast. Það sem þeir sækjast þó fyrst og fremst eftir er að halda upp á áramót í allt öðru umhverfi en þeir eiga að venjast á sama hátt og átta hundruð Íslendingar kjósa að upplifa áramótin erlendis. Ferðaskrifstofa Guðmundar Jónassonar varð fyrst til að bjóða upp á jólaferðir til Íslands og árum saman fögnuðu ferðahópar skrifstofunnar áramótunum með því að fara á brennur og síðan í dýrindis kvöldverð í Perlunni. Til Íslands á hverju ári í 36 ár Ég kom til Íslands í viðskiptaerindum fyrir 36 árum, ætlaði að vera í þrjá daga en þeir urðu sjö. Síðan hef ég komið á hverju ári, stundum oftar en einu sinni, og dvalið í mánuð eða lengur við veiðar, golf og fjallgöngur eða sem trússari fyrir vini mína þegar þeir fara í útreiðartúra, sagði John Mckay, skoskur verkfræðingur og Íslandsvinur, þegar rætt var við hann haustið John er ættaður frá nyrsta hluta Skotlands, þar sem umhverfið er svipað og á Íslandi, en hefur starfað víða um heim. Hann bjó í Ástralíu í sex ár en lét sig ekki muna um að fara alla leið til Íslands á hverju sumri. Hann hefur farið um allt land og þótt sumarið sé í mestu uppáhaldi hjá honum hefur hann líka komið til Íslands að vetri til og farið á skíði í Bláfjöllum. Í Íslandferðunum hefur John eignast fjölda vina og oft hefur hann tekið með sér gesti frá ýmsum löndum. Hann hefur áhyggjur af mikilli fjölgun ferðamanna, sérstaklega er honum hugleikin verndun svæðisins umhverfis Mývatn sem hann telur 268 FERÐAÞJÓNUSTA

270 einstakt. Átta hundruð þúsund túristar eru of mikið fyrir Íslendinga, sagði hann. Þið ættuð að taka gjald af útlendingum fyrir að koma á vinsælustu staðina, eins og Gullfoss, Geysi og Þingvelli. Þetta er gert um allan heim við náttúruundur. Fimm evrur á mann er ekki mikið, en gæti dugað til að halda stöðunum við og vernda þá fyrir kynslóðir framtíðarinnar, bæði erlendra ferðamenn og Íslendinga. Fegurð og náttúru Íslands verður að vernda. Nýjar flugvélar kalla á fjölgun farþega Endurnýjun Flugleiða á flugflota sínum var gífurlegt átak og til að hægt yrði að standa straum af þeirri fjárfestingu var nauðsynlegt að auka ferðamannastrauminn. Vetrarferðamennska var okkur nauðsyn og því fjárfestum við í því sem örvaði hana, sagði Steinn Logi Björnsson. 41 Nýju flugvélarnar urðu að fljúga á hverjum degi, allt árið. Flugleiðir keyptu Ferðaskrifstofu Íslands árið 1996 og þegar búið var að sameina Edduhótelin Hótel Loftleiðum og Hótel Esju var félagið komið í ferðaþjónustuna. Um svipað leyti settu aðilar í ferðaþjónustu saman hópa sem skoðuðu mismunandi málefni sem tilheyrðu henni. Niðurstöður þeirra voru kynntar árið 1997 og jafnframt voru settar fram markaðsáætlanir og markmið varðandi aukningu í ferðaþjónustunni; hvað þyrfti að gerast til að hún næðist. Allir saman nú... Þegar málin höfðu verið vandlega skoðuð varð ljóst að menn yrðu að taka höndum saman. Fyrirtæki í ferðaþjónustu, ríki og borg yrðu að koma saman að málum. Ferðaþjónustan var hins vegar ekki nægilega samstillt. Það vantaði skipulagðari samtök til að ræða við ríki og borg um stuðning við uppbyggingu ferðaþjónustunnar. Það var mikill áhugi á að fara í öflugt markaðsstarf og fá samstarf við ríkið, segir Erna Hauksdóttir, sem þá var framkvæmdastjóri SVG. 42 Vandamálið var að ferðaþjónustan átti sér engan sameiginlegan málsvara sem gæti náð samningum við ríkið. Vissulega þótti það nokkuð byltingarkennd hugmynd að stofna samtök sem öll fyrirtæki í ferðaþjónustu ættu aðild að, hótel, veitingahús, ferðaskrifstofur, flugfélög, bílaleigur og hvaðeina. Hins vegar var staðan sú að frá greininni komu misvísandi upplýsingar sem gerðu stjórnvöldum erfitt um vik að koma að málum og eins vantaði einhvern einn aðila sem fjölmiðlar gætu snúið sér að við öflun upplýsinga. Niðurstaðan varð sú að samstaða náðist um að fara þess á leit við SVG hvort hægt væri að breyta nafninu og víkka þátttöku í samtökunum. Veitinga- og gistihúsaeigendur brugðust vel við og á aðalfundi SVG var samþykkt að breyta félaginu í Samtök ferðaþjónustunnar. Þetta var undirritað hinn kl. FERÐAÞJÓNUSTA 269

271 Þetta var merkileg tímasetning. Eins og kunnugt er lauk fyrri heimsstyrjöldinni hinn Ekki svo að skilja að stofnun SAF hafi þýtt endalok einhverra meiriháttar átaka. Þvert á móti. Samband veitinga- og gistihúsa var af fúsum og frjálsum vilja svo örlátt að leggja til að sambandið yrði opnað, skipt um nafn, lögum breytt og öllum boðin þátttaka. Þannig eignuðust hin nýju samtök atvinnufyrirtækja í ferðaþjónustu, SAF, allar eignir SVG: Eigið fé upp á 30 milljónir króna. Þetta hefur skipt miklu máli. Augljóslega hefði verið erfitt að fara af stað með ný samtök sem ættu ekki krónu. Það var enginn á móti þessu, segir Erna. Í framhaldi aðalfundar SVG var stofnfundur Samtaka ferðaþjónustunnar haldinn. Á fundinum gengu tugir fyrirtækja í samtökin. Jafnframt voru önnur félög sem starfað höfðu á sviði ferðamála, eins og Félag ferðaskrifstofa og Félag sérleyfishafa, lögð niður. Fram kom að mörg stór mál biðu úrlausnar. Þar má nefna mál sem snúa til dæmis að umhverfismálum og gæðamálum, auk þess sem mörg mál á sviði upplýsingatækni og rannsókna liggja fyrir, sagði Áslaug Alfreðsdóttir, síðasti formaður SVG. 43 Verkefnin eru óþrjótandi. Steinn Logi Björnsson framkvæmdastjóri markaðssviðs Flugleiða var kjörinn fyrsti formaður SAF. Með honum í stjórninni voru Einar Bollason, Íshestum, varaformaður, Áslaug Alfreðsdóttir, Hótel Ísafirði, Garðar Vilhjálmsson, Bílaleigunni Geysi, Helgi Jóhannsson, Samvinnuferðum, Ómar Óskarsson, Austurleið og Stefán Sigurðsson, Perlunni. Erna Hauksdóttir var ráðin framkvæmdastjóri samtakanna. Strax í upphafi fór í gang mikið grasrótarstarf. Stofnaðar voru fagnefndir fyrir hverja grein, alls sjö nefndir; afþreyingarnefnd, bílaleigunefnd, ferðaskrifstofunefnd, flugnefnd, gististaðanefnd, hópbifreiðanefnd og veitinganefnd. Þar að auki voru settar á laggirnar nefndir þvert á greinar s.s. umhverfisnefnd sem enn starfar. Fyrstu árin voru þrír starfsmenn á skrifstofu SAF en árið 2005 bættist fræðslustjóri í hópinn. Auk þess hafa fjölmargir félagsmenn verið virkir í starfi samtakanna og haft þar áhrif, meðal annars með þátttöku í nefndum og stjórnum. Breytingar í innanlandsflugi Farþegar í innanlandsflugi 1995 rétt tæplega rétt rúmlega rétt tæplega ca Heimild: Jón Karl Ólafsson, ráðstefna um almenningssamgöngur, apríl Innanlandsflug var gefið frjálst í byrjun júní Reksturinn hafði alltaf verið erfiður, jafnvel hjá Flugleiðum sem höfðu haft sérleyfi á ýmsum áætlunarleiðum. Þegar ljóst var að sérleyfin yrðu afnumin gerðu Flugleiðir ýmsar breytingar á skipulagi innanlandsflugsins. Stofnað var sérstakt félag, Flugfélag Íslands, og innanlandsflug sameinað Flugfélagi Norðurlands. Jón Karl Ólafsson, þáverandi framkvæmdastjóri Flugfélags Íslands, sagði að breytt fyrir komulag innanlandsflugs hafði leitt til verðstríðs sem hafi lækkað verð farmiða of mikið.afkoman hefði því versnað þótt farþegum fjölgaði. Þetta myndi væntanlega leiða til fækkunar áfangastaða. 44 Það reyndust orð að sönnu. Á þessum árum gekk á ýmsu með áætlunarflug innanlands, þótt farþegum fjölgaði um hundrað þúsund manns á tímabilinu 1995 til Flugfélagið Ernir sem verið hafði með áætlunarflug milli Reykjavíkur og Ísafjarðar hætti rekstri árið 270 FERÐAÞJÓNUSTA

272 1995 og hóf ekki rekstur aftur fyrr en árið Íslandsflug, Landsflug og Ernir önnuðust svo flug til Bíldudals, Gjögurs, Sauðárkróks, Húsavíkur, Hafnar í Hornafirði og Vestmannaeyja með hléum þó. Nokkrum árum síðar náði áætlunarflug Flugfélags Íslands aðeins til þriggja staða innanlands, Akureyrar, Egilsstaða og Ísfjarðar. Frá árinu 1986 til 2014 fækkaði áfangastöðum í reglubundnu flugi innanlands úr 30 í 13. Enginn með fimm stjörnur Upp úr 1990 fór að bera á því að erlendir söluaðilar væru farnir að flokka íslenska gististaði í bæklingum sínum og oft var misræmi í flokkuninni eftir því hver sá um hana. Það var ekki fyrr en árið 1998 að ákveðið var að ráðast í að reyna að finna kerfi sem væri til á okkar markaðssvæðum og sem hentaði okkur, sagði Magnús Oddsson. 45 Fyrir valinu varð kerfið sem notað var í Danmörku og síðar víðar. Það var aðlagað íslenskum aðstæðum og ákveðið að eigendur gististaðanna réðu því sjálfir hvort þeir notuðu kerfið. Samkvæmt þessu flokkunarkerfi fengu gististaðirnir stjörnur, eina til fimm. Kerfið er enn í notkun. Það var ákveðið að staðallinn yrði metnaðarfullur og það þyrfti að uppfylla verulegar kröfur til þess að ná fimm stjörnum, sagði Magnús. Samkvæmt kerfinu getur gististaður aldrei fengið hærri einkunn en lélegasta herbergið gefur tilefni til. Magnús taldi afar hæpið að nokkurt hótel myndi í fyrstu umferð uppfylla þær kröfur sem gerðar eru til fimm stjörnu gististaða, en líklega myndu nokkur hótel á landinu geta fengið fjórar stjörnur. Fimmtán árum seinna hafði enginn gististaður á Íslandi enn uppfyllt fimm stjörnu markmiðin. Til þess að ná þeim árangri þyrfti gististaðurinn meðal annars að hafa öryggishólf á hverju einasta herbergi, lyfturnar yrðu að vera jafn margar og hæðirnar, allar innréttingar þyrftu að vera glæsilegar og heilsurækt yrði að vera í hótelinu. Stjörnmerking gististaða hófst formlega á Hótel Ísafirði þegar Sturla Böðvarsson samgönguráðherra hengdi þar skilti með þremur stjörnum 30. ágúst Á myndinn er hann ásamt Magnúsi Oddssyni ferðamálstjóra og hótelstjórahjónunum Ólafur Erni Ólafsson og Áslaugu Alfreðsdóttur. Tónlistin lengir ferðamannatímann Þessi ferð þjónar tvennum tilgangi. Ég er kominn til þess að skoða land sem státar af heitum uppsprettum, miklum jöklum, háum fjöllum, Bláa lóninu fræga, svörtum sandströndum og virkum eldfjöllum. En það sem fékk mig fyrst og fremst til að hoppa upp í flugvél og ferðast svona langt í norður er Iceland Airwaves. Svona fórust blaðamanninum Casey Stegall orð í frásögn sinni af Airwaves hátíðinni árið Fyrsta hátíðin var haldin í flugskýli við Reykjavíkurflugvöll árið Markaðsmenn Icelandair áttu hugmyndina og félagið annaðist undirbúning hátíðarinnar í samstarfi við Reykjavíkurborg. Hún var hugsuð sem kynningarvettvangur fyrir nýja innlenda og FERÐAÞJÓNUSTA 271

273 Iceland Airwaves hátíðirnar hafa alla tíð verið mjög fjölsóttar. erlenda dægurtónlist, en tilgangurinn var ekki síður sá að laða erlenda ferðamenn til landsins utan háannatíma. Iceland Airwaves er umfangsmesta tónlistarhátíðin á Íslandi. Hún hefur verið haldin seint á haustin og hefur þróast í það að verða vinsæl fjölþjóðleg hátíð sem dregur til landsins tónlistarmenn og áheyrendur víða að. Lengst af hefur hátíðin verið haldin í miðbæ Reykjavíkur á ýmsum tónleikastöðum, börum og klúbbum. Hátíðin stendur yfir í fimm daga og á henni koma fram um 170 flytjendur. Um 76% þeirra eru íslenskir. Aðsóknin hefur verið góð og farið vaxandi. Miðarnir hafa oftar en ekki selst upp og Iceland Airwaves hefur náð að marka sér nokkra sérstöðu og gott orðspor. Jafnframt er hún ákjósanlegur vettvangur fyrir unga og efnilega íslenska tónlistarmenn til að láta til sín taka. Eflaust hefur Airwaves-hátíðin átt sinn þátt í því hve margir þeirra hafa náð góðum árangri erlendis. Fyrstu upplýsingarnar sem ég fékk um Ísland var tónlist. Fyrir mér var það Debut [fyrsta plata Bjarkar] og svo keypti ég GusGus-geisladisk árið 1999, Polydistortion, og ég varð bara ástfanginn. Þá vissi ég að mig langaði til Íslands, sagði einn viðmælenda í könnun sem gerð var á mikilvægi íslenskrar tónlistar sem landkynningar. 47 Ársæll Harðarson, forstöðumaður markaðssviðs Ferðamálaráðs Íslands, segir að aukning ferðamanna hafi verið viðbúin. Stjórnvöld hafi lagt mikla áherslu á að markaðssetja Ísland utan háannatíma og það sé farið að skila sér. Menningar- og tónlistarviðburðir af ýmsu tagi séu farnir að trekkja ferðamenn til landsins. 48 Náttúruskoðun og sund Hvað er það sem togar ferðamenn til Íslands? Það er spurning sem margir hafa velt fyrir sér. Þetta hefur auðvitað verið kannað, eins og svo margt annað. Kannanir Ferðamálastofu meðal ferðamanna sem hingað koma benda til þess að langflestir komi með maka, vinnu- 272 FERÐAÞJÓNUSTA

274 félögum eða vinum en án barna. 49 Það bendir til þess að erlendir ferðamenn séu að sækjast eftir upplifun og ævintýraferðum eins og fljótasiglingum, köfun, hjólaferðum og þess háttar. Hægt er að skipta afþreyingu fyrir ferðamenn eftir því hvað hún kostar. Ódýrir möguleikar eru til dæmis hvalaskoðun, ferð í Bláa lónið, Gullni hringurinn, styttri hestaferðir, fjallgöngur og hjólaferðir. Þeim sem hafa meira á milli handanna standa ýmsir aðrir möguleikar til boða. Þar á meðal eru lengri ferðir um fjöll og firnindi á aflmiklum farartækjum og með leiðsögumönnum. Sameinuð á uppleið Um aldamótin varð ekki annað sagt en að útlitið væri skikkanlega bjart hjá ferðaþjónustunni. Á fjórtán árum hafði fjöldi erlendra ferðamanna til landsins þrefaldast og ekkert sem benti til að sú bólga myndi hjaðna. Það munaði miklu að tekist hafði að sameina kraftana með stofnun SAF. Flugleiðir komu af miklu afli í samstarfið og sölustarfsemi þeirra kom samtökunum vel. Undir lok aldarinnar voru til dæmis um 110 manns á söluskrifstofu Flugleiða í Baltimore og manns í öllum helstu borgum Vestur-Evrópu. Alls var þetta um 250 manna markaðs- og sölukerfi með fjárveitingu upp á milljarða. 50 Sundlaugin á Hofsósi hefur hlotið margvísleg hönnunarverðlaun. Könnun á afþreyingu Náttúruskoðun 82% Gönguferðir 50% Sundlaugar og náttúruböð 62% Gönguferð og fjallgöngur 50% Söfn og sýningar 49% Hvalaskoðun 39% Bátsferð 36% Gallerí/Handverksmiðjur 31% Dagsferð með leiðsögn 25% Spa/heilsulind 24% Eldfjallaferð 21% Jökla-/sleðaferðir 17% Hestaferðir 15% Hátíð/viðburður 14% Fljótasigling 5% Stangveiði/skotveiði 5% Lengri ferðir með leiðsögn 10% Á þessari mynd má sjá að náttúruskoðun á vinninginn þegar kannaðar eru vinsældir mismunandi afþreyingar. Sundlaugar og náttúruböð koma þar næst, 62% aðspurðra höfðu valið þau. Færri höfðu sóst eftir erfiðari afþreyingu, eins og jökla- og hestaferðum og fljótasiglingum. á eftir að vinna töflu FERÐAÞJÓNUSTA 273

275 -Aflýsa hefur þurft áætlunarferðum GOSIÐ Í EYJAFJALLAJÖKLI LAMAR FLUG - Gosmökkurinn náði liðlega 6 kílómetra hæð - Aska þekur stór svæði í námunda við jökulinn Flugvellirnir í Keflavík og Reykjavík hafa lokast vegna hamfaragossins í Eyjafjallajökli. Gríðarleg umfjöllun er um eldsumbrotin og landið í fréttamiðlum um veröld víða. Icelandair 274 FERÐAÞJÓNUSTA hefur neyðst til að flytja tengistöð sína tímabundið til Glasgow. Eldgosið hefur haft geysileg áhrif á ferðalög fólks um heim og ljóst er að nokkurn tíma mun taka að vinda ofan af áhrifum þess. Forráðamenn ferðamála hér á landi eru staðráðnir í að snúa vörn í sókn um leið og tækifæri gefst til þess.

276 ferðaþjónustan í fararbroddi Ný öld, nýtt árþúsund rann upp og bar með sér ferska vinda. Stórtíðindin í ferðaþjónustunni voru þau að erlendir ferðamenn sem hingað komu árlega voru orðnir fleiri en íbúar landsins. Ísland hafði markað sér sess sem áhugavert land og spár gerðu ráð fyrir því að ferðamönnum fjölgaði enn frekar. Margir vildu taka þátt í leiknum. Draumarnir voru stórir og fjárfestingarnar risavaxnar. Svo knúði raunveruleikinn dyra; fjármálafótunum var kippt undan þjóðinni og skömmu síðar tóku íslensk eldfjöll að gjósa af slíkum móð að hik kom á alþjóðaflugið. Um tíma leit út fyrir að allt yrði Íslands óhamingju að vopni. En með harðfylgi risu landsmenn upp úr öskustó hamfara og gerðu Ísland að hástökkvara á sviði ferðamála. Flest línurit tóku strikið upp á við, sama hvort um var að ræða vöxt, gjaldeyristekjur eða fjölda ferðamanna. Innan fimm ára frá efnahagshruninu var ferðaþjónustan orðin að risa í íslensku atvinnulífi. Það var þó ekki vandræðalaust að taka á móti slíkum fjölda ferðamanna og ærin verkefni framundan. Skammvinn sæla Upp úr aldamótum hófst efnahagslegt uppgangsskeið. Fjármálakerfi heimsins bólgnuðu út, eignaverð var á hraðri uppleið eins og vextirnir og mikið lánsfjármagn í umferð. Á vissan hátt minnkaði þó veröldin. Netið hafði einfaldað samskipti milli fólks, hvar í heiminum sem það var statt. Flugfargjöld höfðu líka lækkað í kjölfar mikillar samkeppni á alþjóðaflugmarkaði og voru upp úr aldamótum aðeins um þriðjungur af því sem verið hafði um miðjan níunda áratuginn. Íslenska krónan styrktist og Íslendingar streymdu til útlanda. FERÐAÞJÓNUSTA 275

277 Erlendum ferðamönnum hélt áfram að fjölga hér, þrátt fyrir að Ísland þætti dýrt land og gengisþróunin ferðafólkinu óhagstæð. Sumarið 2001 var von á fleiri erlendum gestum en nokkru sinni fyrr og þá kom upp gamalkunnugt vandamál; skortur á gistirými í Reykjavík yfir sumartímann. Ekki voru þá fyrirhugaðar byggingar á nýjum hótelum í höfuðborginni og einstaka hótelhaldarar biðluðu til almennings um að leigja út einkahúsnæði. En þá dró til tíðinda. Hryðjuverk kollsteypa flugheimi Skelfing greip um sig á Keflavíkurflugvelli þegar fréttir bárust af hermdarverkum í Bandaríkjunum 11. september árið Árásir hryðjuverkamanna í New York og Washington hinn 11. september 2001 settu heiminn á annan endann. Öll flugumferð um bandaríska lofthelgi var bönnuð í nokkra daga á eftir en afleiðingar árásanna urðu afdrifaríkar og langvarandi. Farþegaflugvélum var beitt í árásum hermdarverkamanna og lengi á eftir hugsaði fólk sig tvisvar um áður en það lagði í flugferðir. Ferðum til og frá Bandaríkjunum fækkaði um þriðjung næstu mánuðina. Icelandair fór ekki varhluta af þessum hörmungum. Fólk mætti ekki í flug og bókanir drógust strax saman um 20-30%. Rekstrarumhverfið hafði ekki verið flugfélaginu hagstætt tvö árin á undan og höfðu stjórnendur þess legið yfir áætlun um breyttar áherslur í rekstrinum. Sú vinna kom þeim til góða þegar hryðjuverkin dundu yfir og gátu þeir því strax dregið saman seglin og lagað leiðakerfið að breyttum áherslum í alþjóðaflugi. Uppbygging félagsins hafði verið að mestu leyti tengd Norður-Atlantshafsfluginu en nú reyndu menn að hægja á vextinum og auka arðsemi. Dregið var úr rekstrarkostnaði og starfsfólki fækkað. Um allan heim brugðust flugfélög við þessum þrengingum með því að lækka fargjöld enn frekar, jafnvel um allt að 40% í Bandaríkjunum. Ekki dugði það þó öllum og fóru nokkur í þrot. Hremmingum breytt í hagvöxt Eftir hryðjuverkin fraus allt, segir Steinn Logi Björnsson, sem þá stýrði markaðsmálum Icelandair og gegndi formennsku í Samtökum ferðaþjónustunnar. 1 Dagskrá ferðamálaráðstefnu á Hvolsvelli var breytt í skyndi og þar komu fram miklar áhyggjur af afleiðingum voðaverkanna. Helmingur fulltrúanna sagðist þegar hafa fundið fyrir samdrætti en allir voru sammála um að hér væri líka tækifæri til þess að auglýsa Ísland sem öruggt land. Niðurstaða fundarins var að leggja strax í mikla kynningarherferð. Ríkið lagði til 150 milljónir króna í átakið og Icelandair og fleiri fyrirtæki innan SAF lögðu fram aðrar 150 milljónir. Á meðan aðrir hörfuðu í skjól, fórum við af hörku í sókn, segir Steinn Logi. Ísland var eina landið í heiminum sem ákvað að stíga á bensín 276 FERÐAÞJÓNUSTA

278 gjöfina í stað bremsunnar. Þarna kom sér vel að ferðaþjónustan var búin að finna sameiginlegan takt, allir unnu saman að því markmiði að koma ferðamönnunum aftur af stað. Icelandair hafði þegar hafið stóra vetrarferðaherferð og sett upp auglýsingar um Íslandsferðir í ýmsum borgum í Bandaríkjunum og Evrópu. Þegar hefði átt að taka þær niður var það ekki gert. Allir hættu að auglýsa nema við. Þetta skilaði sér margfalt. Það sáum við ári seinna þegar flugfélagið var komið í miklu betri stöðu og ferðamennirnir streymdu að. Iceland naturally Bandarískum ferðamönnum hafði fjölgað talsvert á Íslandi á síðustu árum 20. aldar og þeir sóttu frekar í ferðir hingað utan háannatímans. Þeir áttu þannig sinn þátt í því að lengja ferðamannatímann. Eftir að könnun leiddi í ljós að hinn almenni Bandaríkjamaður vissi nánast ekkert um landið en tengdi það helst á einhvern hátt við náttúruna, var ákveðið að það yrði útgangspunkturinn í Iceland naturally, einu öflugusta landkynningarverkefni sem lagt hafði verið í. Niðurstaðan var sú að þessi sérstaða Íslands væri besta leiðarljósið, sagði Einar Gústavsson, sem stýrði verkefninu í Bandaríkjunum og Kanada. 2 Átakið hófst árið 2000 og átti að standa í fimm ár. Að því stóðu íslenska ríkið, Icelandair og nokkur sjávarútvegsfyrirtæki. Þetta bar árangur. Það mátti t.d. merkja af umfjöllun um landið í fjölmiðlum og framboði Íslandsferða. Árið 1990 höfðu um tíu ferðaheildsalar Íslandsferðir á boðstólum en tíu árum seinna eru þeir ekki færri en 300 talsins, sagði Einar í viðtalinu árið Það ár komu um bandarískir ferðamenn til Íslands en áratug áður voru þeir Kynning á íslenskri menningu er hluti af verkefninu Iceland naturally. Hér er fjölþjóðlegur hópur tónlistarmanna að búa sig undir flutning tónverksins Light of Air eftir íslenska tónskáldið Önnu Þorvaldsdóttur. FERÐAÞJÓNUSTA 277

279 Milljón ferðamenn kanntu annan? Yfirskrift aðalfundar Samtaka ferðaþjónustunnar árið 2001 var Milljón ferðamenn Hvernig tökum við á móti þeim? Árið 2015 var nefnt sem ögrun, sagði Steinn Logi Björnsson, þáverandi formaður SAF. 4 3 Mörg erindin sem flutt voru á fundinum eiga alveg við í dag. Það var mikið rætt um vegina og umgengni um vinsælustu ferðamannastaðina. Fólki fannst þessi umræða absúrd, enda hljómaði þetta eins og útópía þegar horft var til þess að árið 2000 voru ferðamennirnir 300 þúsund. En við voru að ögra fólki og vekja athygli á fundinum. Þetta reyndust þó aldeilis orð að sönnu. Í janúar 2014 spáði greiningardeild Arionbanka því að fjöldi ferðamanna á Íslandi myndi ná einni milljón árið 2015 og sjö þúsundum betur. Í þeirri spá var unnið út frá því að árið 2013 komu rúmlega 780 þúsund ferðamenn til landsins um Keflavíkurflugvöll. Frá árinu 2010 hafði þeim þá fjölgað um 70%. Nokkuð dró úr straumnum í kjölfar hryðjuverkanna Þegar heimurinn jafnaði sig smám saman á þessum voðaatburðum jukust ferðalög á ný og árið 2004 var farþegafjöldinn sem leið átti um Flugstöð Leifs Eiríkssonar orðinn svipaður og hann var fyrir hryðjuverkin, eða tæplega ein og hálf milljón manna. Átakið Iceland naturally var framlengt og fleiri fyrirtæki bættust í hópinn. Það var talið eiga sinn þátt í því að bandarískum ferðamönnum hingað fjölgaði. Árið 2012 komu 95 þúsund Bandaríkjamenn til Íslands - fleiri en frá nokkru öðru landi. Ísland gerðist aðili að Schengen-samningi Evrópuríkja í mars Hann átti að auðvelda ferðalög fólks milli aðildarríkjanna án vegabréfaeftirlits. Á hinn bóginn skyldi herða eftirlit við ytri landamæri Schengen. Ísland varð einn af útvörðunum og það kostaði sitt að taka að sér það hlutverk. Byggja þurfti sérstaklega við flugstöðina fyrir farþega á leið Food and fun Íslensku veitingahúsin eru í stöðugri sókn; góður og ferskur matur, unninn úr ómenguðu hráefni vekur áhuga fólks í Bandaríkjunum, það er stöðutákn að vera sælkeri og það er inni, eins og sagt er, sagði Einar Gústavsson, sem stýrði átakinu vestra. 4 Árið 2002 var skipulögð sérstök sælkerahátíð í febrúar sem fékk nafnið Food and fun festival. Tíu gestakokkar frá fjórum löndum öttu kappi í matreiðslukeppni og lögðu jafnframt línurnar með matseðil fyrir heila viku á ýmsum veitingastöðum í Reykjavík. Hátíðin festist í sessi og var haldin árlega eftir þetta. Tilgangur hátíðarinnar er að laða erlenda aðila til landsins og fá umfjöllun um íslenskar landbúnaðarafurðir, hreinleikann, öryggið og landsins gæði. Það hefur tekist og það er varla fjallað um landið í dag án þess að minnast á matinn sem einkennir okkur, sagði Sigurður Hall matreiðslumeistari árið 2011 en hann og Baldvin Jónsson áttu hugmyndina að sælkerahátíðinni FERÐAÞJÓNUSTA

280 inn og út af Schengen-svæðinu. Hin nýja m² suðurbygging flugstöðvarinnar var tekin í notkun í mars 2001 og var heildargólfflötur stöðvarinnar þá kominn í m². Enn átti Leifur Eiríksson eftir að breiða úr sér því norðurbyggingin var stækkuð á árunum og var þá flugstöðin orðin m² að stærð. Breytt umhver fi ferðaskrifstofa Síðustu ár liðinnar aldar einkenndust af mikilli samkeppni milli ferðaskrifstofa sem sáu um að flytja Íslendinga til útlanda. Ferðaskrifstofuflóran var fjölbreytt en mikið var um sameiningar þar sem einingarnar voru of litlar. Netið breytti miklu: Fólk gat bókað ferðir sínar og hótelgistingu sjálft og ekki var lengur þörf á mörgum heimsóknum á ferðaskrifstofu. Ýmsar þeirra hurfu af sviðinu eftir aldamót og þær urðu færri en stærri. Mörgum brá við fréttir af gjaldþroti ferðarisans Samvinnuferða-Landsýnar árið Einstaka ferðaskrifstofa færði samt út kvíarnar, eins og til dæmis Heimsferðir sem Andri Már Ingólfsson stofnaði árið Síðar festi hann kaup á flugfélaginu Primera Air sem sá um að flytja farþega á vegum Heimsferða í leiguflugi. Einnig lagðist Andri í víking og reyndi fyrir sér með ferðaskrifstofurekstur víðar á Norðurlöndunum. Árið 2014 var Primera Travel Group samstæðan með rekstur á öllum Norðurlöndunum og í Eistlandi. Þótt aðeins um 3% af veltu félagsins tengdist Íslandi var aðsetur móðurfélagsins hér og taldist Primera Travel Group vera 14. stærsta fyrirtæki landsins árið 2013 og eitt stærsta ferðaþjónustufyrirtæki á Norðurlöndum. 6 Í lok síðustu aldar var algengt að fólk leitaði upplýsinga á ferðaskrifstofunum. Netið hefur breytt því. FERÐAÞJÓNUSTA 279

281 Utanlandsferðir Íslendinga Heimild: Hagstofan Stundum þarf fleiri atrennur Mýmörg dæmi eru um hugmyndaríka frumkvöðla sem hafa farið af stað í uppbyggingu í ferðaþjónustu með takmarkað eigið fé og lent í greiðsluþroti. Oft hefur þurft að taka tvær til þrjár atrennur að slíkum rekstri áður en hann fer að skila arði. Það er landlægt í greininni að nánast allir byrja með tvær hendur tómar og djöflast svo áfram upp á guð og lukkuna. Sumum tekst það en öðrum ekki, segir Pétur Snæbjörnsson, hóteleigandi í Reynihlíð við Mývatn. 7 Þetta á við um allar greinar ferðaþjónustunnar: Hótelrekstur, afþreyingu og veitingastaði. Pétur segir að illa gangi að fá fjárfesta að borðinu þegar byggt sé upp í ferðaþjónustunni enda hafi þeir í gegnum tíðina haft óraunhæfar hugmyndir um arðsemi og endurgreiðslu fjárfestinganna. Einstaka dæmi eru þó til um velheppnað samband frumkvöðla og fjárfesta, eins og til dæmis þegar Baðfélag Mývatnssveitar var stofnað árið 1998 um uppbyggingu jarðbaðanna. Það tók félagið sex ár að gera viðskiptaáætlanir og safna kjölfestufjárfestum en Jarðböðin við Mývatn voru opnuð í lok júní Sögu gufu- og jarðbaða á þessum stað má reyndar rekja allt til 13. aldar þegar Guðmundur góði vígði gufuholu til baða. Enginn hafði trú á þessari hugmynd sem nú malar gull, eins og ég alltaf vissi, segir Pétur. Okk Jarðböðin í Mývatnssveit eru einn fjölsóttasti ferðamannastaðurinn á Norðurlandi. 280 FERÐAÞJÓNUSTA

282 ur tókst með harðfylgi og heppni að fjármagna alla þá fjárfestingu með eigin fé og á opnunardegi skuldaði félagið ekki krónu. Einn stofnfjárfestirinn var sjóður sem ætlað var að fjárfesta í áhættusamri nýsköpunarstarfsemi. Stjórnendur hans voru sannfærðir um að þeir hefðu verið plataðir og vildu losna sem fyrst. Þeir sitja nú sem fastast og þetta er satt að segja ein af fáum fjárfestingum þeirra sem þeir hafa ekki þurft að afskrifa. Sama gildir um Byggðastofnun sem var einn af þremur kjölfestufjárfestum í Böðunum. Þar á bæ voru menn sannfærðir um að þetta væri ónýtt á opnunardegi. Þeir seldu hlut sinn fimm árum síðar með fádæma ávöxtun. Krónurnar telja en ekki fjöldinn Þótt vöxturinn væri talsverður í ferðaþjónustunni á fyrstu árunum eftir aldamót var arðsemin óviðunandi. Ferðamönnunum fjölgaði en tekjurnar voru minni. Ýmsar skýringar voru á því, til dæmis hátt gengi íslensku krónunnar og flugfargjöld sem höfðu lækkað vegna mikillar samkeppni á flugmarkaði. Gistinóttum fjölgaði um 32% frá árinu 2001 til 2005 en auknar skattaálögur hindruðu frekari vöxt.á ýmsan hátt voru þessi ár ferðaþjónustunni erfið. Menn vilja vera bjartsýnir eins og siður er í ferðaþjónustunni, sagði Erna Hauksdóttir framkvæmdastjóri SAF í viðtali árið 2006 en bætti því við að fjölgun ferðamanna skilaði sér ekki í hærri tekjum. 8 Það er ekki hausafjöldinn sem telur heldur krónutölurnar upp úr kassanum, sagði hún. Annað sem hefur mikil áhrif á arðsemi í ferðaþjónustunni er starfsemi leyfislausra fyrirtækja. Allt atvinnulíf á Íslandi hefur lengi strítt við þann vanda sem skapast af svartri atvinnustarfsemi og getur skekkt samkeppnisumhverfið verulega. Barátta gegn slíkri háttsemi hefur verið meðal brýnustu verkefna hagsmunasamtaka innan ferðaþjónustunnar allt frá því að þau voru stofnuð. Framboð af leyfislausri gistingu jókst umtalsvert á nýrri öld sem hafði áhrif á nýtingu hótelgistingar. Í mörgum tilvikum var um gistingu í heimahúsum að ræða og töldu margir að flókið umsóknarferli fyrir leyfisveitingu væri ákveðinn hvati til undanskota og að einföldun þess væri verðugt framtíðarverkefni stjórnvalda. Ferðamarkaðurinn breyttist nokkuð á þessum fyrstu árum 21. aldar. Netbókanir gerðu fólki auðveldara að hafa styttri fyrirvara á ferðum sínum. Það var auðvitað þægilegra fyrir ferðalanginn, en að sama skapi gerði það áætlanagerð og skipulagningu örðugri. Markhópurinn breyttist líka á fyrsta áratug nýrrar aldar. Áður hafði megináherslan verið lögð á ferðamenn frá Norður-Ameríku og Evrópu en eftir aldamót beindust sjónir í vaxandi mæli að ferðamönnum frá Austur-Asíu, Kyrrahafslöndum og fyrrum Austur-Evrópulöndum. Mennt er máttur Eitt af helstu áherslumálum SAF allt frá stofnun hefur snúið að menntamálum í ferðaþjónustu. Lengi vel dugði mönnum að kunna svolítið í ensku eða dönsku til að setjast upp í rútu og leiðsegja ferðamönnum. Menn treystu á hyggjuvitið og þeir voru vinsælastir sem sögðu skemmtilegustu sögurnar. Á síðustu 30 árum hafa verið þróaðar alls kyns leiðir að FERÐAÞJÓNUSTA 281

283 Hverasvæðin hafa stöðuggt aðdráttarafl. aukinni menntun innan ferðaþjónustunnar. Námsframboð er talsvert, bæði hagnýtt og fræðilegt. Það telst sjálfsagt ekki til menntunar í ferðaþjónustu að kunna að elda, keyra rútu og skrifa reikninga, en það eru nú samt undirstöðuatriðin í því að geta þjónað ferðamönnum, segir Hildur Jónsdóttir, kennari við Ferðamálaskólann í Kópavogi sem er móðurskóli fyrir nám í ferðaþjónustu. 9 Eins og Hildur bendir á eru grunnstoðirnar greinarinnar veitingar og gisting, samgöngur og afþreying. Kokkar og þjónar hafa notið menntunar um áratugaskeið en frá árinu 1996 hefur allt nám tengt hótel- og veitingaþjónustu farið fram í Menntaskólanum í Kópavogi. Í Hótel- og matvælaskólanum er kennd matreiðsla, framreiðsla, kjötiðn og bakstur. Árið 2007 var svo bætt við hótelstjórnun sem kennd er í samstarfi við virtan hótelskóla í Sviss, César Ritz. Ferðamálaskólinn hefur verið starfræktur í MK síðan 1987 og býður upp á hagnýtt nám á framhaldsskólastigi, öflugt starfsnám þar sem kappkostað er að undirbúa nemendur undir alhliða störf í ferðaþjónustu. Leiðsögumenn þurfa líka leiðsögn. Námsframboð fyrir þá hefur aukist mikið frá því að eingöngu voru í boði nokkurra vikna námskeið á vegum Leiðsöguskólans um miðjan áttunda áratuginn. Náminu var síðar komið fyrir í MK og er nú eins árs nám á háskólastigi. 282 FERÐAÞJÓNUSTA

284 Skólinn hefur aukið sérhæfingu í þessu námi undanfarin ár. Til dæmis eru nú sérleiðir fyrir fjallaleiðsögumenn og afþreyingarleiðsögn, segir Hildur. Leiðsögumenn geta einnig sótt þriggja missera nám á háskólastigi innan Endurmenntunar Háskóla Íslands og Háskólans á Akureyri sem Samtök ferðaþjónustunnar höfðu forgöngu um að koma á í samstarfi við Leiðsöguskólann. Að auki er boðið nám í svæðisleiðsögn víða um land. Fræðin kennd á ýmsum skólastigum Með árunum varð til sérstök fræðigrein þar sem ferðamennska og áhrif hennar á náttúru og samfélag eru skoðuð. Ýmsir framhaldsskólar bjóða upp á áfanga í ferðamálafræði en fræðin eru líka kennd í Háskóla Íslands og Háskólanum á Hólum. Í Háskólanum á Bifröst er einnig hægt að nema viðskiptafræði með áherslu á ferðaþjónustu. Ýmiss konar framhaldsnám tengt ferðaþjónustu er svo í boði í endurmenntunardeildum háskólanna í Reykjavík, á Akureyri og Bifröst. Ekki eru samt allir sem starfa við ferðaþjónustuna með próf upp á vasann. Á nýrri öld gætti enn mikilla árstíðarsveiflna í greininni sem kallaði eftir stórauknu vinnuafli á sumrin. Með auknum ferðamannastraumi fjölgaði sumarstarfsfólki sem ekki hafði sérhæfða þekkingu eða reynslu. Til þess að átta sig betur á því hvar úrbóta væri þörf, gengust Samtök ferðaþjónustunnar fyrir viðamikilli þarfagreiningu árið 2004 í samstarfi við ýmis starfsgreinaráð og sjóði. Í ljós kom að meðal annars væri brýn þörf á fræðslu fyrir ófaglærða, en hlutfall þeirra sem ekki höfðu lokið nokkurs konar formlegu námi var mjög hátt eða 30-40%. 10 Í kjölfar greiningarinnar réðu Samtök ferðaþjónustunnar Maríu Guðmundsdóttur í starf fræðslufulltrúa. Það var mikilvægt að allir hagsmunaaðilar legðust á eitt við að auka samkeppnishæfni ferðaþjónustunnar og hæfni vinnuaflsins, segir María. 11 Samtökin höfðu forgöngu um gerð tveggja nýrra námsskráa undir heitinu Færni í ferðaþjónustu, til að styrkja grunnmenntun þessa hóps. Annars vegar var um 60 klst. námskeið að ræða og hins vegar 100 stunda grunnnám. Námið skilaði sér strax og var hlutfall ófaglærðra komið niður í 19% árið Við erum mjög stolt af árangrinum. Á sjö árum hafa um 800 manns lokið þessu námi, segir María. Samtökin hafa stuðlað að aukinni fagmennsku með því að hvetja stjórnendur til að efla menntun, þjálfun og tækifæri til starfsþróunar í greininni. Þetta er afar mikilvægt nú þegar unnt verður að bjóða heilsársstörf í auknum mæli, segir María. Fyrirtæki hafa verið hvött til þátttöku í verkefninu Fræðslustjóra að láni þar sem mannauðsstjóri er fenginn til aðstoðar við að sérsníða fræðsluáætlun í fyrirtækjum og auka tækifæri til starfsþróunar innan þeirra. Vorið 2006 var ákveðið að sameina starfsemi fjögurra fræðsluráða í iðnaði og ferðaþjónustu undir nafninu IÐAN fræðslusetur. Samtök ferðaþjónustunnar eru meðal eigenda stöðvarinnar en hún annast m.a. fræðslumál á sviði matvæla- og veitingagreina. Upphaf fræðslustarfs af hálfu SAF má rekja til stofnunar Fræðsluráðs hótel- og veitingagreina árið Það var gert að frumkvæði Wilhelms Wessman sem þá stýrði Sambandi veitinga- og FERÐAÞJÓNUSTA 283

285 Enskukennsla í farsíma. Samtök ferðaþjónustunnar hafa gengist fyrir ýmsum nýjungum á sviði fræðslumála og beitt nýstárlegum kennsluaðferðum. Til dæmis fengu dyraverðir snaggaralegt 24ra stunda samskiptanámskeið og bílstjórum hjá Kynnisferðum var boðin enskukennsla með aðstoð sérstakrar lófatölvu sem svipar til farsíma. Við fengum þessi tæki lánuð en með þeim lærðum við bæði framburð og stafsetningu ýmissa orða, segir Magnús Jónsson bílstjóri. 12 Við hittumst nokkrum sinnum í fundarsal Kynnisferða í Kópavogi en að öðru leyti fór námið fram heima. Ég var mjög ánægður með þetta. Ég lærði heilmikið sem ég get nýtt mér í mínu starfi við að aka erlendum ferðamönnum. gistihúsa og lét sig menntamál innan greinarinnar miklu varða. Félag matreiðslumanna og Félag framreiðslumanna gengu síðan til liðs við fræðsluráðið og var þá meðal annars byrjað að taka þátt í Norrænu nemakeppninni. Ein námsleiðin enn bættist við í ferðaþjónustunni árið 2013 þegar Íþróttaakademía Keilis bauð í fyrsta sinn upp á nám í ævintýraferðamennsku í samstarfi við kanadískan háskóla. Eitt af meginmarkmiðum Samtaka ferðaþjónustunnar er að bæta arðsemi og samkeppnishæfni fyrirtækja. Hluti af því er að stjórnendur veiti starfsfólki tækifæri til þjálfunar og menntunar. Samtökin hafa árlega veitt sérstaka starfsmenntaviðurkenningu til fyrirtækja sem þykja skara fram úr á því sviði. Að auki hafa samtökin staðið fyrir sérstakri ráðstefnu á Degi menntunar í ferðaþjónustu og tekið þátt í Menntadegi atvinnulífsins. Fljótandi hótelum fjölgar Sífellt fleiri skemmtiferðaskip komu til Íslands eftir aldamót. Flest höfðu þau viðdvöl í Reykjavík og mörg þeirra komu við á ýmsum öðrum stöðum á landinu, s.s. Akureyri, Ísafirði, Vestmannaeyjum, Seyðisfirði, Grundarfirði og jafnvel á Bíldudal og Djúpavogi. Nokkur fyrirtæki höfðu sérhæft sig í móttöku skipanna og flutningi farþega um skoðunarverða staði í landi og árið 2004 sameinuðust þau undir merkjum Cruise Iceland. Innan vébanda þeirra eru 26 fyrirtæki og hafnir. Eftir að farþegaflug varð almennt um miðja síðustu öld breyttist hlutverk farþegaskipanna. Í stað þess að vera fyrst og fremst samgöngutæki urðu þau fljótandi lúxushótel með mörgum veitingastöðum, sundlaugum, bókasöfnum, skemmtistöðum, spilavítum og hvaðeina. Um aldamótin komu um 40 skemmtiferðaskip til Reykjavíkur og þá lá fyrir að þeim myndi fjölga enn á komandi árum. Í Sundahöfn var byggður 500 metra viðlegukantur og aðstaða til móttöku fyrir farþega í landi. Nýja aðstaðan var vígð í júní árið Skemmtiferðaskipunum fjölgaði enn; árið 2006 höfðu 77 skip viðdvöl í Reykjavík og vertíðin lengdist. Síðasta skipið fór þá ekki fyrr en í lok september. Hvert metið á fætur öðru var slegið. Hinn 9. júlí 2013 komu fimm skip sama daginn til Reykjavíkur og Hafnarfjarðar með manns, þar af farþega.stærsta skipið sem hingað kom, Adventures of the Seas, var jafnframt stærsta skip sem lagst hafði að bryggju á Íslandi, 137 þúsund tonn. Við erum að markaðssetja Reykjavík og vinnum í því að fá skipafélögin til þess að sigla hingað og það er mjög hörð samkeppni við önnur Evrópulönd, sagði Ágúst Ágústsson, markaðsstjóri Faxaflóahafna í ágúst árið Vöxturinn hefur verið jafn og stöðugur hjá okkur og nú eru að koma hátt í 90 skip til okkar í sumar þannig að þetta gengur ágætlega. Skemmtiferðaskipin fara stækkandi enda er hagkvæmara að reka stærri einingar en litlar. Á árunum 2002 til 2013 þrefaldaðist farþegafjöldinn en skipakomurnar tvöfölduðust. 14 Því fylgja ákveðin vandamál eða úrlausnarefni fyrir litla staði eins og Ísland. Skipin hafa gjarnan viðdvöl í fleiri en einni höfn og sigla þá á milli þeirra á nóttunni. Þá 284 FERÐAÞJÓNUSTA

286 þarf að ferja leiðsögumenn og tómar rútur um landið þvert og endilangt að næturlagi svo allt sé klárt til að taka á móti þessum stóru hópum á nýjum stað að morgni. Það sem veldur hins vegar meiri áhyggjum heimamanna er hinn mikli fjöldi sem fer að skoða náttúruperlur Íslands samtímis. Að jafnaði hefur farþegum skemmtiferðaskipa fjölgað um 12,4% á ári frá aldamótum.hinn 19. júní 2012 var metdagur. Þann dag voru farþegar skemmtiferðaskipa á flakki milli skoðunarverðra staða sunnanlands. Var þá þröng á gömlum þingstað sem og við Gullfoss og Geysi og þótti brýnt að stýra betur flæði farþegaskipanna og dreifingu milli hafna. Húsin í Akureyrarbæ verða agnarsmá í samanburði við hið risavaxna fley. Tafla yfir skipakomur og farþega Ár Skipakomur Farþegafjöldi þúsund þúsund þúsund þúsund Um 96% skemmtiferðaskipa koma við í Reykjavík Aðrar hafnir: Akureyri, Ísafjörður, Grundarfjörður, Vestmannaeyjar, Seyðisfjörður, Djúpivogur, Húsavík... Frá Þingvöllum metdaginn 19. júní Heimild: Ferðamálastofa Ferðaþjónusta á Íslandi í tölum, apríl 2013 FERÐAÞJÓNUSTA 285

287 Reykingabann Tímamót urðu í hótel- og veitingarekstri á Íslandi 1. júní 2007 þegar bann við reykingum tók gildi. Reykleysi hafði verið til umræðu í nokkur ár og árið 2005 voru 80 veitingahús þegar orðin laus við mökkinn. Ýmsir veitingamenn settu sig upp á móti banninu og töldu að það myndi draga úr aðsókn. Merkilegra þótti þó að veitingamenn innan SAF studdu reykbannið og fögnuðu þessum áfanga. Nægar tekjur af skipunum? Enn eitt álitamálið í tengslum við skemmtiferðaskipin var hversu ábatasamt það væri fyrir íslenska ferðaþjónustu að komum þeirra fjölgaði. Tekin voru dæmi um farþega sem keyptu sér heildarpakka með skipi hingað þar sem allt var innifalið og engin ástæða til að kaupa svo mikið sem en einn kaffibolla í landi. Sagt var að ferðaskrifstofurnar fengju sitt og eins rútufyrirtækið og leiðsögumennirnir en önnur viðskipti væru lítil. Þetta hefur að einhverju leyti breyst. Áður stoppuðu skipin sjaldnast lengur en 8-10 klst. en mörg þeirra fóru síðar að hafa lengri viðdvöl í höfn. Ferðamennirnir keyptu sér þá gjarnan málsverð í bænum, minjagripi eða fatnað. Hafnir landsins höfðu af þessu ágætar tekjur, til dæmis var innkoma Hafnasamlags Norðurlands af viðdvöl skemmtiferðaskipa á Akureyri árið 2013 um 120 milljónir króna eða um fjórðungur af heildarveltu samlagsins. 15 Á meðan ýmsir sáu vaxandi ferðamannafjölda á skipunum sem ógn, sáu aðrir tækifæri: Við teljum að þetta geti skapað góðar tekjur og mikla vinnu fyrir þá aðila sem að þessu koma, sagði Einar Þ. Einarsson hjá Icecard í bréfi til Faxaflóahafna þegar hann óskað eftir að fá að setja upp sölutjöld á Skarfabakka. 16 Tekist á við hrun Eins og hjá öðrum skapaðist mikil óvissa í ferðaþjónustunni við hrun bankakerfisins, segir Árni Gunnarsson, framkvæmdastjóri Flugfélags Íslands, sem tók við formennsku í SAF vorið Hann hafði ekki verið lengi í því hlutverki þegar efnahagsbólan sprakk eftir mikla uppsveiflu áranna á undan. Við vorum í fyrstu alls ekki viss um hvernig og hvort kerfið virkaði hvernig greiðslur milli landa gengju fyrir sig, hvort hér yrði vöruskortur eða hvort ferðamennirnir kæmu yfirleitt. Seðlabankinn var allt í einu kominn í hlutverk viðskiptabanka og átti að taka á móti greiðslum frá erlendum ferðaskrifstofum fyrir hópa sem von var á hingað til lands. Allt fór þetta í flækju sem tók tíma að vinna úr. Sem betur fer varð hrunið ekki á háannatíma svo við höfðum svolítið svigrúm til að greiða úr málum. Eftir áramótin héldum við fundi með helstu söluaðilum Íslandsferða í sendiráðum erlendis því það var afar mikilvægt að halda viðskiptavinum okkar upplýstum. Þetta var mjög óþægilegur tími en það sýndi hve aðlögunarhæfni mannsins er mikil að okkur tókst að stýra þessu í ákveðið horf. Helst höfðum við áhyggjur af því að ímynd Íslands myndi skaðast. Sem betur fer reyndist hún byggja meira á náttúrunni og sögunni en að hér væri hrunin mikil fjármálamiðstöð. Hálfu ári síðar fóru menn að anda rólegar og afleiðingar hrunsins urðu minni en menn óttuðust. Raunar mátti finna jákvæðar afleiðingar þess: Fram að falli íslensku krónunnar hafði Ísland vermt sæti eins dýrasta lands í heimi en nú varð skyndilega ódýrt að ferðast hingað. Þótt ferðamennirnir kæmu ekki beinlínis vegna hagstæðs gengis, gerðu þeir betur við sig og gátu líka gert góð kaup á ýmsum varningi, segir Árni Gunnarsson. Í flugstöðinni á Reykjavíkurflugvelli hafði til dæmis aldrei þurft að hafa tax free umslög en eftir hrun urðum við að koma upp slíkri aðstöðu því Færeyingar voru fljótir að finna það út að það væri hægt að kaupa ýmis tæki og munaðarvöru á miklu lægra verði hér en í Færeyjum eða Danmörku. 286 FERÐAÞJÓNUSTA

288 Matarsendingar í kreppu Þegar við hófum hótelrekstur árið 2006 var fyrsti hópurinn okkar þýskur, eins og svo margir síðan, sagði Stefán Tryggvason á Hótel Natur, Þórisstöðum á Svalbarðsströnd. 18 Þar sem þetta var fyrsti hópurinn tók hann myndir af fyrstu kvöldmáltíðinni. Þegar fjölskyldan svo fór að skoða þær, mundu synir hans sérstaklega eftir fjórum körlum, aðallega vegna þess að einn þeirra hafði gefið þeim merktar derhúfur. Ekki var þó samræðunum fyrir að fara því þeir töluðu enga ensku og við ekki þýsku, sagði Stefán. Segir nú ekki frekar af þessum ágætu gestum fyrr en undir jól, að kassi frá Þýskalandi kemur í hús. Þar kenndi ýmissa grasa, dagbækur á þýsku, reiknivélar, úr, pennar og fleira, allt merkt fyrirtæki. Merkið var það sama og á derhúfunum og fjölskyldan fékk aðstoð við að skrifa þakkarbréf og með því sendu þau ljósmyndabók frá Íslandi. Næstu jól endurtók þetta sig, en þriðju jólin gerðist ekkert fyrr en um miðjan janúar. Þá kom tilkynning frá tollinum um upptöku á hrárri matvöru. Við vorum undrandi, áttum ekki von á neinu slíku. En skýringin kom fáeinum dögum síðar. Þá kom kassi sem innihélt mat af ýmsu tagi, kex og kökur, sælgæti og niðursoðnar pylsur! Og þá rann upp fyrir okkur ljós. Þýski vinur okkar hafði auðvitað heyrt af kreppunni ógurlegu á Íslandi og vildi leggja okkur lið. Þrátt fyrir þetta fækkaði erlendum ferðamönnum lítillega milli ára, en þeir voru hálf milljón talsins árið 2008 fyrir utan farþega skemmtiferðaskipanna. Þótti það góður varnarsigur. Úr öskunni í eldinn Menn voru varla búnir að safna vopnum sínum eftir hrun þegar eldgos hófst á Fimmvörðuhálsi 20. mars Það kom jarðvísindamönnum reyndar ekki á óvart því umbrot og hræringar höfðu mælst á þessu svæði í langan tíma. Gosið á Fimmvörðuhálsi var tiltölulega lítið og gerði nánast engan óskunda. Þvert á móti dró það að áhorfendur í þúsundavís, bæði innlenda og erlenda. Um páskana var stöðugur straumur bíla austur í Fljótshlíð þar sem útsýnið yfir gosstöðvarnar var einna best. Margir nýttu sér líka tilboð um útsýnisflug yfir svæðið, m.a. með þyrlum sem fóru frá Skógum eða Hótel Rangá. Fólk gat líka gengið eða ekið upp á Eyjafjallajökul og komist þannig mjög nálægt gosstöðvunum. Túristagosinu góða á Fimmvörðuhálsi lauk 12. apríl. En þá dró til verri tíðinda. Tæpum tveimur sólarhringum síðar fékk Eyjafjallajökull sjálfur útrás og spjó vel og dyggilega yfir réttláta og rangláta. Komst Ísland þá enn og aftur í heimspressuna. Gosið var kröftugt og náði gosstrókurinn upp í meira en sex kílómetra hæð þegar mest var. Askan barst yfir stórt svæði sunnanlands svo vart sá út úr augum. Rýma þurfti bæi, búfé var í hættu og vegir skemmdust. Og það sem meira var: Öskuskýið náði langt út á haf og raskaði flugumferð í margar vikur. Í fimm sólarhringa lagðist hluti farþegaflugs í Evrópu að miklu leyti af. Aflýsa þurfti um áætlunarferðum. Margir urðu strandaglópar hér og hvar í heiminum vegna öskunnar. Þeir bölvuðu Eyjafjallajökli hraustlega, jafnvel þótt þeir gætu alls ekki borið fram nafnið. Fyrstu dögunum vörðu flugfélögin í að reyna í samvinnu við Veðurstofuna að halda FERÐAÞJÓNUSTA 287

289 Gosið á Fimmvörðuhálsi var sannkallað sjónarspil. Glóandi hraun fossaði niður hlíðarnar í áttina að Þórsmörk og dró að þúsundir ferðalanga. öllu gangandi, segir Árni Gunnarsson. 19 Fljótlega varð svo ljóst að það þurfti að bregðast við þessu ástandi sem enginn vissi hvað myndi vara lengi. Þeir voru margir krísufundirnir sem við áttum þessa daga. Flugvellirnir í Keflavík og Reykjavík lokuðust oft á gostímanum en Icelandair nýtti hvert tækifæri sem gafst til að halda uppi loftbrú milli Evrópu og Bandaríkjanna. Tengistöð félagsins fyrir millilandaflug var þá tímabundið flutt til Glasgow í Skotlandi. Um fimmtungur af áætlunarflugi Iceland Express og Icelandair féll niður á gostímanum og farþegum fækkaði umtalsvert. Bændur og íbúar í grennd við jökulinn urðu verst úti. En þetta gos kom sér líka afar illa fyrir ferðaþjónustuna. Í stað þess að ferðamannastraumurinn ykist um 10% eins og áætlanir höfðu gert ráð fyrir, hætti fólk við að koma. Stórkarlalegar lýsingar í erlendum fjölmiðlum gáfu þá mynd að landið allt væri meira eða minna ófært vegna öskufalls. Þetta jók á hræðslu ferðamanna og afbókanir tóku að berast í stórum stíl. Þá sneru menn bökum saman, settu undir sig höfuðið og sóttu fram. 288 FERÐAÞJÓNUSTA

290 Innblásin af Íslandi Nokkrum dögum eftir að gosið hófst voru hagsmunaaðilar í ferðaþjónustunni kallaðir á fund hjá Katrínu Júlíusdóttur, þáverandi iðnaðarráðherra, sem fór með yfirstjórn ferðamála. Skipaður var samráðshópur stjórnvalda og ferðaþjónustu, eins konar viðbragðshópur, sem átti að vinna í því að mæta áhrifum eldgossins. Í stað þess að horfa á neikvæð áhrif gossins ákváðum við að reyna að nýta okkur athygli heimsins. Landið var í brennidepli, segir Erna Hauksdóttir sem átti sæti í samráðshópnum. 20 Frá Icelandair komu hugmyndir um markaðsherferð til að koma í veg fyrir þann samdrátt á bókunum sem útlit var fyrir. Eins og eftir hryðjuverkaárásirnar 2001 lögðu allir í púkk, nú samtals um 700 milljónir króna. Ríkið setti 350 milljónir í átakið. Hitt kom frá Reykjavíkurborg, Icelandair og um 80 aðilum innan vébanda SAF. Árið 2006 höfðu verkefni skrifstofu Ferðamálaráðs verið færð í nýja stofnun: Ferðamálastofu. Sumarið 2010 tók svo ný stofnun, Íslandsstofa, til starfa og yfirtók hún meðal annars verkefni Útflutningsráðs og markaðsmál erlendis sem Ferðamálastofa hafði áður haft með höndum. Þar með var öll kynning á viðskiptalegum hagsmunum Íslands erlendis komin á einn stað og starfsfólki Íslandsstofu falið að leiða markaðsátakið í kjölfar gossins. Í maí 2010 leit svo herferðin Inspired by Iceland dagsins ljós. Henni var ætlað að sýna að Ísland væri bókstaflega að springa úr orku. Herferðin var í ótal útfærslum og birtingarmyndum og beint bæði að ferðasöluaðilum og almenningi í helstu viðskiptalöndum okkar. Markmiðið var að bjarga afkomu íslenskrar ferðaþjónustu með því að grípa strax inn í þróunina og hafa jákvæð áhrif á umræðu um gosið og landið í fjölmiðlum. Sett var upp vefsíða fyrir átakið með fjölbreyttri sýn á landið. Á síðunni var hægt að horfa á beinar útsendingar um vefmyndavélar frá nokkrum ferðamannastöðum. Þar mátti líka nálgast íslenska tónlist og hlusta á frásagnir erlendra ferðamanna sem hingað höfðu komið. Þeim varð tíðrætt um hve áhrifamikið það væri að kynnast landinu og sækja í það innblástur. Þá var búið til myndband þar sem fjöldi fólks túlkaði sérstöðu lands og þjóðar með fjörugum dansi og söng. Í því birtist sjálfsmynd þjóðarinnar sem lýst var einhvern veginn svona: Hvatvís og pínu klikk, bæði þjóðleg og alþjóðleg, forn og nútímaleg í senn. 21 Náttúran var auðvitað líka í aðalhlutverki sem ætíð fyrr. Myndbandið fór sem Mikil hugkvæmni einkenndi myndatökur og uppsetningu átaksins Inspired by Iceland.. FERÐAÞJÓNUSTA 289

291 Mikil hugkvæmni einkenndi myndatökur og uppsetningu átaksins Inspired by Iceland. eldur í sinu um netið. Samfélagsmiðlar á borð við Facebook voru þá orðnir gríðarlega útbreiddir og þegar átakið hófst kom í ljós hvers þeir voru megnugir. Netið bauð upp á stórkostlega nýja möguleika fyrir aðila sem ekki höfðu ótakmarkaða fjármuni til að auglýsa, segir Kjartan Lárusson, sem starfaði að ferðamálum í áratugi. 22 Fram að því þurftu menn að eiga fulla vasa fjár til að kaupa hálfsíðu í New York Times. Netið fer um allt og hægt er að ná til nánast allra. Þar stöndum við loksins jafnfætis öðrum. Herferðin átti sinn þátt í þeim árangri sem náðist. Reiknað hafði verið með talsverðum samdrætti í ferðalögum hingað yfir sumarmánuðina, jafnvel hátt í 20%. Þess í stað fjölgaði ferðamönnunum um 0,6% frá sama tímabili árið áður. Haustmánuðirnir urðu líka mun betri með 3,2% aukningu. Kannanir sýndu auk þess talsvert jákvæðara viðhorf til landsins en það var fyrir gos og vildu margir þakka það herferðinni. Á vefnum jókst jákvæð umfjöllun um Ísland á þessum tíma um 89%. 23 Aðstandendur herferðarinnar töldu markmiðum þess hafa verið náð því ferðasumarið 2010 reyndist koma vel út, þrátt fyrir gos. Alls komu erlendir ferðamenn til landsins. Skilaboðin um að óhætt væri að koma hingað náðu í gegn. Það skipti aðalmáli, segir Árni Gunnarsson. 24 Viðbragðsáætlun ferðaþjónustunnar kom að góðum notum vorið eftir þegar aftur fór að gjósa. Menn trúðu vart eigin eyrum þegar spurðist að gos væri hafið í Grímsvötnum í Vatnajökli 21. maí Þetta var stærsta gos í eldstöðinni í heila öld en varði sem betur fer ekki lengi, aðeins sex og hálfan sólarhring. Lítils háttar röskun varð á flugi þessa daga og gjóska lá nokkuð lengi í loftinu en lítið var um afbókanir. Í heildina hafði gosið lítil áhrif á ferðaþjónustuna. Inspired by Iceland var fylgt eftir næstu árin með ýmiss konar útfærslum. Ferðamennirnir héldu áfram að streyma að, voru orðnir árið 2011 og ríflega hundrað þúsund fleiri ári síðar, eða FERÐAÞJÓNUSTA

292 Beint flug: Akureyri Ljubljana Helena Dejak hefur búið á Íslandi í 40 ár. Sem barn las hún allar bækur Jóns Sveinssonar Nonna og hreifst af lýsingum hans á þjóðinni í norðri og fannst hún vera komin heim þegar hún heimsótti slóðir hans fyrst. Helena er menntaður ferðamálafræðingur og var fararstjóri hjá íslenskum ferðaskrifstofum sem sendu sóldýrkendur í þúsundatali á strendur við Adríahafið í lok áttunda áratugarins. Atvik höguðu því þannig að hún fluttist til Akureyrar og stofnaði eigin ferðaskrifstofu árið Stofuna kenndi Helena við hinn þekkta norðlenska prest, Nonni Travel heitir hún. Ég elska Ísland og þá sérstaklega Norðurland, segir Helena. 26 Ég vildi leyfa fleirum að uppgötva þennan landshluta og sérhæfði mig í móttöku erlendra ferðamanna á Akureyri. Reyndar er Helena líka ákaflega hrifin af Grænlandi, stofnaði fyrirtæki með heimamönnum í Scoresbysundi og hefur selt mörgum ferðir þangað frá Akureyri. Mikið hefur verið reynt til þess að fá beint millilandaflug til Akureyrar þótt reglubundið flug hafi enn ekki náð að festa sig í sessi. Helena hefur lagt hönd á þennan plóg. Hún hefur m.a. staðið fyrir dagsferðum frá London til Norðurlands og var tilgangurinn að sýna fólki Mývatn og nágrenni og auðvitað Akureyri. Þetta gekk ágætlega. Hún fékk svo upphringingu árið 2010 frá sendiherra Slóveníu í Kaupmannahöfn. Til að minnast þess að Íslendingar hefðu orðið fyrstir til að viðkenna sjálfstæði Slóveníu árið 1991 vildi sendiráðið skipuleggja ferð til Íslands á 20 ára afmælinu. Helena tók vel í það og sagði: Ekkert mál, svo framarlega sem þið komið til Akureyrar! Það gekk eftir og ári síðar lenti Airbusvél full af Slóvenum á Akureyri. Vélin fór til baka með fólk frá Norður- og Austurlandi sem dvaldi í níu daga við Adríahafið. Síðan hefur verið árlegt flug beint á milli Ljubljana og Akureyrar, Slóvenar hingað og Íslendingar út. Helena lætur alla landa sína gróðursetja tré í sérstökum vinalundi landanna tveggja í Kjarnaskógi. Lundurinn stefnir í að verða myndarlegur. Ferðaskrifstofan Nonni hefur dafnað vel. Ef Helena er í vafa um hvaða verkefni hún eigi að ráðast í næst, segist hún leita ráða hjá vini sínum. Ég spyr bara Nonna hann er með mér í þessu og leiðir mig alltaf áfram. Hátt skrifuð farfuglaheimili Farfuglaheimilin hafa löngum haft það orð á sér að vera helst fyrir unga bakpokaferðalanga. Þessi ímynd ætti að vera á undanhaldi, enda hafa flest heimili farfugla nálgast mjög venjuleg hótel í öllum aðbúnaði. Þá hafa þau verið framarlega í flokki þeirra sem leggja áherslu á umhverfismál og ótal viðurkenningar hafa fallið þeim í skaut á því sviði. Ferðamenn sem velja þennan gistimöguleika eiga þess kost að gefa heimilunum einkunn og íslensk farfuglaheimili hafa margsinnis verið þar ofarlega á blaði. Þó eru þau FERÐAÞJÓNUSTA 291

293 Á mörgum farfuglaheimilunum er lögð áhersla á að skapa heimilislegt andrúmsloft. Frá Kex Hostel við Skúlagötu í Reykjavík. innan við einn hundraðasti af farfuglaheimilum heimsins. Á lista yfir þau tíu bestu hafa til dæmis komist farfuglaheimilin á Dalvík, Selfossi, Kópaskeri og Laugarvatni, Loft Hostel við Bankastræti og Reykjavík Downtown á Vesturgötu. Reykjavík Downtown hefur verið á listanum yfir 20 bestu farfuglaheimili í heimi frá því það var opnað 2009 og við fikrum okkur sífellt upp listann, segir Sigríður Ólafsdóttir rekstrarstjóri farfuglaheimilanna í Reykjavík. 27 Þau fengu umhverfisverðlaun Ferðamálastofu árið 2010 og þau eru með Svaninn, opinbert umhverfismerki Norðurlanda. Á þeim tíma voru þau jafnframt einu umhverfisvottuðu gistihúsin á Reykjavíkursvæðinu. Aðstaðan í Laugardalnum í Reykjavík er oft nefnd þegar talað er um góða, ódýra gistingu. Á tjaldsvæðinu eru árlegar gistinætur komnar yfir þrjátíu þúsund og farfuglaheimilið í dalnum er farið að líkjast meira hóteli en farfuglaheimili. Alls voru gistinætur á íslenskum farfuglaheimilum árið 2013 rúmlega Þá höfðu bæst við tvö glæsileg farfuglaheimili í höfuðborginni. Nokkrir félagar opnuðu gististaðinn Reykjavík Backpackers að Laugavegi 28 í hálfgerðu bríaríi en reka nú jafnframt hótel á Akureyri og gistiheimili að Skógum. Hinn gististaðurinn, Kex Hostel við Skúlagötu, hefur líka slegið í gegn. Það bætist stöðugt við flóruna og um leið verður auðveldara fyrir peningalitla ferðamenn að komast til Íslands. 292 FERÐAÞJÓNUSTA

294 Aukin áhersla lággjaldaflugfélaga á ferðir til Íslands hefur bætt aðgengið fyrir sparsama ferðamenn sem eru einmitt að leita að þessari tegund gistingar, segir Björk Kristjánsdóttir, framkvæmdastjóri Reykjavík Backpackers. 28 Hún lætur vel af gestunum: Ég hef starfað í ferðaþjónustugeiranum um langt skeið, m.a. sem leiðsögumaður, og ég er ekki frá því að bakpokaferðalangar séu rjóminn af ferðamönnum, segir hún. Ferðamenn sem gista á farfuglaheimilum eru oftast víðsýnir, opnir fyrir því að kynnast öðru fólki og reyna nýja hluti. Þess vegna gengur fyrirkomulagið vel upp. Skoða norðurljós á náttfötum Aðdráttarafl norðurljósanna hefur farið vaxandi á 21. öldinni og þeim hefur verið hampað af alefli í ferðaþjónustunni. Ferðamönnum sem hingað koma gagngert í þeim tilgangi að sjá þau hefur fjölgað gífurlega. Árið 2013 fóru ekki færri en eitt hundrað þúsund ferðamenn í sérstaka ferð til að leita þeirra. Áhugamenn fylgjast með sérstökum langtímaspám Veðurstofunnar um norðurljós en þær ganga ekki alltaf eftir. Ef við erum heppin þá finnum við norðurljós, segir Þórir Garðarsson, sölu- og markaðsstjóri Iceland Excursions sem er annað stærsta hópferðafyrirtæki landsins. 29 Þau sýna sig ekki alltaf í næsta nágrenni við Reykjavík og lengst höfum við þurft að senda bílana okkar austur undir Skóga, norður í Hrútafjörð eða vestur á Mýrar til þess að komast á annað veðursvæði með hagstæðara skýjafari. Friðrik Pálsson hótelhaldari á Hótel Rangá hefur verið óþreytandi við að vekja athygli ferðamanna á háloftadansi norðurljósanna. Við getum selt myrkrið, ég hef talað fyrir því í mörg ár og myrkrið vekur athygli útlendinga sem hafa jafnvel aldrei séð það áður, segir Friðrik. 30 Hann byrjaði að gera sérstaklega út á norðurljósin árið 2004 og hefur sá þáttur ferðamennskunnar vaxið mikið. Það er afar skemmtilegt að sjá fullt af fólki á náttfötum úti á hlaði um miðjar nætur að skoða norðurljósin, sagði hann árið Til þess að hinir áhugasömu gestir þyrftu ekki að standa fáklæddir úti í íslenskum norðangarra lét Friðrik þremur árum síðar útbúa sérstaka aðstöðu skammt frá hótelinu sem tekin var í notkun í mars Tveimur öflugum stjörnusjónaukum var þá komið fyrir í 25 m² skýli með þaki sem hægt er að renna af þegar réttar aðstæður skapast. Þar geta gestirnir virt fyrir sér norðurljósin og stjörnurnar og reyndar líka tunglið og sólina í gegnum sólarfilter. Norðurljós eftir pöntun Norðurljós eru ekki gefin veiði og sumir eru heppnari en aðrir. Svo var um Bretann sem pantaði gistingu hjá Birgi Þórarinssyni á Minna-Knarrarnesi á Vatnsleysuströnd eina helgi í nóvember. Hann spurði hvort hægt væri að sjá norðurljósin þar og fékk þau svör að svo væri við réttar aðstæður. Föstudagurinn rann upp og gestirnir, ungt par, renndu í hlað á bílaleigubíl. Allan þann dag var súld og rigning og laugardagurinn leið á sama hátt. Parið tók stefnuna á Gullna hringinn og kom ekki heim fyrr en klukkan að verða ellefu um kvöldið. Stuttu síðar varð Birgi litið út um eldhúsgluggann og viti menn stór norðurljósasveigur blasti við. Hann gerði parinu strax viðvart og þau þustu út, svo við lá að þau hlypu Birgi um koll. Hann heyrði þau dásama norðurljósin hástöfum, svo kom hlátur og síðan þögn. Ungi maðurinn hafði sem sé notað tækifærið og borið upp bónorðið. Nokkrum mínútum síðar fór aftur að rigna. 32 Hótel Rangá. baðað norðurljósum. FERÐAÞJÓNUSTA 293

295 Utan alfaraleiða Gönguferðir á Hornströndum eru krefjandi en útsýnið er stórfenglegt. Sumir þéttbýlisstaðir landsins eru þannig í sveit settir að þeir liggja ekki beint við sem viðkomustaðir ferðamanna. Jafnvel þegar komið var fram á 21. öldina og ferðafólk þusti um landið í stríðum straumum virtust sumir landshlutar vera utan sjónsviðsins. Árið 2013 nefndi Tímaritið Time til dæmis Vestfirði sem eitt af best varðveittu leyndarmálum heims. Samkvæmt tölum frá komu þangað aðeins 4,6% erlendra ferðamanna að vetrinum og 13,9% á sumrin. 33 Þó er þar rómuð náttúrufegurð og fjölmargir áhugaverðir staðir. Þarna eru svartar, hvítar og rauðar strendur, eyðifirðir, Látrabjarg, Hornstrandir, fossinn Dynjandi og náttúrulaugar, svo nokkuð sé nefnt. Vestfirðir eru hins vegar utan við hringveginn og akvegir þar eru víða erfiðir ferðalöngum á vetrum. Áslaug Alfreðsdóttir og eiginmaður hennar, Ólafur Örn Ólafsson, hafa starfað við hótelrekstur um áratugaskeið og eiga drjúgan þátt í uppbyggingu ferðaþjónustunnar á Vestfjörðum. Þegar við komum vestur árið 1989 trúðum við því að það væri auðveldara en raun bar vitni að fjölga ferðamönnum og lengja ferðamannatímabilið, sagði Áslaug. 34 Þá var starfandi Ferðaskrifstofa Vestfjarða sem skipulagði ferðir um nágrennið fyrir ferðamenn. Við tókum m.a. þátt í því að kaupa bát til að fara í skoðunarferðir í Æðey og Vigur og yfir á Hornstrandir. Þegar ferðaskrifstofan lagði upp laupana fengum við Ferðaskrifstofu Íslands til að stofna með okkur Ferðaskrifstofuna Vesturferðir árið 1993 sem allar 294 FERÐAÞJÓNUSTA

296 götur síðan hefur verið með margvíslegar ferðir um Vestfirði, auk þess að annast þjónustu við skemmtiferðaskipin sem sækja Ísafjörð heim á sumrin. Hægt og bítandi fjölgaði í greininni og árið 2013 töldust um 200 aðilar sinna ferðaþjónustu í landshlutanum og stórhugur var í mörgum. Á Patreksfirði tók t.d. til starfa ný ferðaskrifstofa árið 2013, Westfjords Adventures, sem bauð upp á alls kyns ferðir, hvort sem var á sjó eða landi. Sama ár var þar einnig opnað nýtt hótel á vegum Fosshótela, veitingastaður og kaffihús. Einn helsti vaxtarbroddurinn í ferðaþjónustunni á Vestfjörðum er tengdur sjónum. Sjóstangaveiði hefur dregið að þúsundir ferðamanna á ári hverju og Ísafjörður hefur orðið eins konar miðstöð fyrir sjósport. Lítil ferðaskrifstofa á Ísafirði, Borea Adventures, hefur sérhæft sig í ferðum fyrir náttúruunnendur. Stefna eigendanna er að leyfa ferðamönnum að kynnast landinu með þeim hætti að þeir skilji eftir sig sem fæst umhverfisspor. Þeir kjósa að fara hljóðlega um og nota helst aldrei vélknúin ökutæki til að koma sínu fólki á áfangastaði. Í þjónustu Borea er 60 feta skúta, Aurora sem tekur 12 manns. Á vetrum gegnir hún hlutverki fljótandi gistihúss fyrir fjallaskíðamenn. Þá er siglt með skíðafólkið yfir í Jökulfirði og beðið meðan ofurhugarnir renna sér niður snarbrattar hlíðar fjalla sem alla jafna eru lítið heimsótt af mannfólki. Þótt menn hafi tekið upp á ýmsum nýjungum í ferðaþjónustunni á Vestfjörðum segir Áslaug að enn sé margt ógert. Það þurfi að bæta innviðina og efla vöruþróun. Slíkt skili sér ekki strax. Það geti tekið allt að fimm ár að fara að fá tekjur af nýjungum. Fjallasíðamennska hefur rutt sér æ meir til rúms. Borga fyrir að fara í leitir. Ferðir um hálendi Íslands, fótgangandi, akandi eða á hestum eru smám saman orðnar svo eftirsóttar að varla verður þverfótað fyrir ferðamönnum. Meira að segja hefðbundnar göngur bænda á afréttum eru orðnar eftirsóttar af innlendum og erlendum ferðamönnum. Þeir reynast meira en tilbúnir til að borga fyrir að fá að fara með í leitirnar. Dæmi um það er Landmannaafréttur en í leitum þar taka þátt margir aðrir en þeir sem þurfa að ná í fé sitt af fjalli. Kristinn Guðnason fjallkóngur Landmanna sagði í blaðaviðtali haustið 2013 að það væru alltaf margir fjallmenn í þessum leitum: Við eigum að vera eitthvað um þrjátíu en ég held að flesta dagana höfum við verið eitthvað yfir sextíu, sagði hann. 35 Gistimöguleikar eru orðnir allgóðir á fjöllum og því er orðið gerlegt að fara með fjölmenna hópa um öræfin, hvort sem það er vegna fjárleita eða bara náttúruskoðunar. Hjónin Vilborg Guðmundsdóttir og Loftur Jónasson á Myrkholti í Biskupstungum eru meðal þeirra sem þar hafa lagt hönd á plóg. Þau reka fyrirtækið Gljástein sem leigir út fjóra fjallaskála á Kili, auk þess sem þau byggðu nýjan gistiskála heima á Myrkholti sem veitir sömu þjónustu. Upphaflega voru skálarnir fyrir hestamenn og gangnamenn en síðar fóru ferðaskrifstofur að panta gistingu í þeim fyrir sitt fólk, auk þess sem færst hefur í vöxt að fólk taki sig saman um að leigja skála yfir helgi. FERÐAÞJÓNUSTA 295

297 Ótryggar samgöngur eru ein helsta hindrunin fyrir uppbyggingu vetrarferðamennsku á Vestfjörðum og því hafa margir hikað við að hella sér alfarið í ferðaþjónustu margir sem reka ferðaþjónustufyrirtæki þar um slóðir líta frekar á þetta sem hlunnindi með öðrum búrekstri. Ferðamenn á Hesteyri í Jökulfjörðum. Einstakar Hornstrandir Fjölgun ferðamanna er ekki öllum kappsmál. Nær allt svæðið norðan Drangajökuls um 600 km² heyrir til Hornstrandafriðlands sem stofnað var árið Hin síðari ár hefur svæðið verið flokkað sem víðerni (wilderness) eftir skilgreiningu alþjóða náttúruverndarsamtakanna IUCN. Þetta er eina svæðið á Íslandi sem er þannig flokkað. Þar er náttúran í fyrsta sæti og maðurinn verður að laga sig að henni. Aðgengi er þar jafnan erfitt, engir akvegir, engin þjónusta og innviðir frumstæðir. Um ferðamenn leggja leið sína á Hornstrandir árlega, helmingurinn Íslendingar. Dagsferðalöngum hefur fjölgað mikið hin síðari ár, aðallega eru það farþegar af skemmtiferðaskipum sem koma með áætlunarbátum frá Ísafirði. Fólkið kemur þá til Hesteyrar og dvelur í nokkrar klukkustundir. Fær sér kaffi í Læknishúsinu eða fer í stuttar gönguferðir. Þessar ferðir hafa minnst áhrif á viðkvæma náttúruna enda dvölin stutt og hópunum stýrt í gegnum svæðið, segir Jón Björnsson landvörður á Hornströndum. 36 Hann segir það ekkert sérstakt keppikefli aðstandenda friðlandsins að fjölga ferðamönnunum utan Hesteyrar. Mikil fjölgun ferðamanna myndi sennilega hafa neikvæð áhrif jafnt á náttúru svæðisins sem upplifun gesta, enda sækja flestir Hornstrandir heim vegna einangrunar og fámennis. Gildi svæðisins felst ekki síst í því. Menn hafa verið meðvitaðir um þennan þátt og hafa reynt að stýra ferðamannastraumnum með verðlagningu og öðrum úrræðum. Hornstrandir eru erfitt landsvæði; þar eru sumrin stutt og veðurfar umhleypingasamt. Yfirleitt er snjór á svæðinu fram í júní og þar haustar snemma. Oft er komið næturfrost í byrjun ágúst. Um 30% þeirra sem sækja Hornstrandir heim eru göngufólk, bæði Íslendingar og erlendir náttúruskoðarar. Vegna aðstæðna á svæðinu gerir friðlandið miklar kröfur til gesta sinna um reynslu, þekkingu á óbyggðaferðum og útbúnað, segir Jón. Langstærsti hluti gesta uppfyllir þær og sækir reyndar í heimsóknir á svona svæði. Þeir ganga vel um og eru meðvitaðir um skyldur sínar gagnvart náttúru og umhverfi svæðisins svo og nærsamfélagi þess. Íbúafjöldinn margfaldast á sumrin Sívaxandi ferðamannastraumur hefur leitt til þess að jafnvel afskekktustu staðir landsins lifna við á háannatíma ferðaþjónustunnar. Það á við um nyrsta og fámennasta sveitarfélag Strandasýslu, Árneshrepp. Hinn 1. janúar 2013 töldust íbúar þessa landmikla hrepps vera 54 og flest hús eru komin í eyði. Samgöngur á vetrum eru mjög erfiðar og því lítið um gestakomur þá mánuði. Samt er heilsárshótel í Reykjarfirði, Hótel Djúpavík. Frá árinu 1985 hafa þau Eva Sigurbjörnsdóttir og Ásbjörn Þorgilsson staðið þar vaktina, þrátt fyrir 296 FERÐAÞJÓNUSTA

298 heldur litla umferð ferðamanna. Á sumrin gjörbreytist þessi staða. Í júní, júlí og ágúst búa um 400 manns í Árneshreppi og jafnvel á Norðurfirði þar sem aðeins búa átta manns allt árið iðar allt af lífi. Það er ævinlega fullt af gestum og um það bil helmingur þeirra eru erlendir ferðamenn af margvíslegu þjóðerni, segja hjónin Sveinn Sveinsson og Margrét Nielsen sem reka Kaffi Norðurfjörð, fullbúið veitingahús í eigu Árneshrepps fyrir allt að 50 gesti. 37 Sveinn hefur verið veitingastjóri og rekstrarstjóri í nærri hálfa öld, fyrst á Hótel Sögu, þar sem hann vann í 35 ár og síðan í Bláa lóninu og Sjávarkjallaranum. Á Kaffi Norðurfirði er lögð áhersla á mat úr héraðinu, heimabakað brauðmeti og fiskurinn er auðvitað úr Norðurfirði. Veitingahúsið er opið þrjá mánuði á ári, frá byrjun júní til loka ágúst. Ferðamannatíminn er ekki lengri þar um slóðir, en á meðan á honum stendur eru hreppsbúar nærri tífalt fleiri en á öðrum árstímum og flestir sinna þá ferðamönnum. Nokkur hús sem ekki þjóna lengur upprunalegu hlutverki sínu hafa verið innréttuð á ný með þarfir ferðamanna í huga og nokkur sumarhús hafa verið reist í Norðurfirði og víðar. Dæmi um það er gistiaðstaðan Urðartindur þar sem fjögur herbergi með baði eru komin á gamla hlöðuloftið. Þar eru líka sumarhús og tjaldstæði, auk þess sem hægt er að komast í siglingar, m.a. til Hornstranda. Á Norðurfirði má því segja að allt sé til alls. Í næsta nágrenni er náttúrulaug í fjöruborðinu, Krossneslaug, og Sveinn og Margrét eru með frumlegasta golfvöll landsins. Völlurinn er hafið sjálft: Af mottu í fjörunni er boðið upp á að slá teighögg út á Atlantshafið með sérstökum flotkúlum sem svo skila sér flestar með haföldunni í fyllingu tímans. Í Norðurfirði má æfa sveifluna og slá kúlur í fang Ægis sem skilar þeim oftast aftur. Hér munda þau Margrét og Sveinn kylfurnar að vísu í öfuga átt. Ferðamannafjós Þjónusta við ferðamenn á landsbyggðinni tók miklum breytingum með auknum ferðamannastraumi. Hefðbundin sveitastörf urðu í vaxandi mæli aðdráttarafl fyrir ferðamenn og víða skutu upp kollinum veitingahús við fjós, svokölluð ferðamannafjós. Vogafjós við Mývatn var meðal þeirra fyrstu. Það var opnað árið 1999 og þar er bæði hægt að fylgjast með kúnum meðan borðað er og kaupa afurðir beint frá býli. FERÐAÞJÓNUSTA 297

299 Á hjara veraldar Raufarhöfn er annar afskekktur en áhugaverður staður. Norðurhjari, klasi ferðaþjónustuaðila allt frá Kelduhverfi til Bakkafjarðar, leggur áherslu á að efla ferðaþjónustu á þessu svæði og veitir ekki af. Þar hefur aukinn ferðamannastraumur til landsins ekki breytt miklu fyrir íbúana og fólki fækkar. Hátt í 500 manns bjuggu á Raufarhöfn á velmektarárum bæjarins , en árið 2013 töldust þeir vera 169. Tækist að tengja betur norðausturhornið og gersemar þess við hina hefðbundnu ferðamannastaði Norðurlands yrði það mikil lyftistöng fyrir ferðaþjónustu austan Tjörness, segir í þingsályktunartillögu sem lögð var fram á Alþingi Bent er á að hátt í 100 þúsund ferðamenn komi í Ásbyrgi og þjóðgarðinn í Jökulsárgljúfrum árlega. Fæstir þessara ferðamanna skila sér til Raufarhafnar. Hópurinn hefur þó heldur stækkað allra síðustu ár. Áætlað er að árið 2005 hafi ferðamenn komið til Raufarhafnar, en árið 2012 voru þeir , liðlega helmingurinn Íslendingar.Hótelstjórinn á Raufarhöfn, Erlingur B. Thoroddsen, finnur ekki fyrir mikilli aukningu. Gestafjöldinn hefur verið mjög svipaður hér þau 18 ár sem ég hef rekið Hótel Norðurljós, segir hann. 39 Munurinn felst einkum í því að nú er minna um hópa og meira um einstaklinga. Það er löng leið frá Reykjavík til Raufarhafnar. Að vísu varð nokkur aukning í gestakomum eftir að hótelið var gert upp árið 2000, en mestu breytti þó að við fengum vandlátari viðskiptavini eftir breytingarnar. Við höfum opið allt árið þótt lítið sé að gera að vetrinum, enda búum við hér, fjölskyldan. Hluti Heimskautsgerðis við Raufarhöfn en fullgert verður það líklega stærsta útilistaverk landsins. 298 FERÐAÞJÓNUSTA

300 Samgöngur á Norðausturlandi hafa batnað nokkuð síðustu árin. Sumt af því hefur komið byggðunum á Melrakkasléttu til góða, annað hefur ef til vill hamlað för ferðamanna á þær slóðir. Þannig varð mikil bót af hinum nýja Hófaskarðsvegi, en á móti kemur að nýr og betri vegur að Dettifossi virðist hafa leitt til þess að ferðamenn láta duga að fara þangað. Fjöldi ferðamanna að Dettifossi jókst um 30% á tveimur árum, úr árið 2010 í árið Á sama tíma fjölgaði ferðamönnum aðeins um 2% í Ásbyrgi. Munaði þar mestu að íslenskum ferðamönnum fækkaði um 7%. 40 Uggur ferðaþjónustuaðila á norðausturhorninu um að hálfur Dettifossvegur væri verri en enginn fyrir ferðaþjónustu á svæðinu virðist því hafa verið á rökum reistur. Þetta horfir þó til bóta, því seinni áfangi Dettifossvegar í Kelduhverfi er á áætlun. Heimskautsgerðið sem hafin var bygging á árið 2008 mun eflaust laða fleiri til Raufarhafnar. Erlingur er hugmyndasmiðurinn og segir hann að yfir sumarið sé geysimikil umferð fólks sem kemur til að skoða mannvirkið. Gerðið verður stærsta útilistaverk á Íslandi og einstakt á heimsvísu. Það mun virkja miðnætursólina við heimskautsbaug og rís utan um goðsögulegan hugarheim og dvergatal Völuspár. Heimskautsgerðið verður 52 metrar í þvermál þegar byggingu þess lýkur. Hátíð í bæ Landið er fagurt og frítt en ekki síður fjörugt. Bæjarhátíðir af ýmsu tagi fóru snemma á öldinni að draga að sér fjölda ferðamanna, einkum þó Íslendinga. Flestar hafa hátíðirnar verið haldnar á sumrin og fljótlega gat fólk auðveldlega varið sumarfríinu í að flakka á milli þeirra og taka hringferð um landið í leiðinni. Yfirbragð hátíðanna er mismunandi og allt mögulegt haft í hávegum svo sem menning, matur, tónlist, bílar, söfn eða súpur. Svo dæmi sé tekið þróaðist bæjarhátíðin á Dalvík í árlegan stórviðburð. Fiskidagurinn mikli varð ein stærsta útihátíð landsins með tugi þúsunda gesta. Upphaflegu hugmyndina átti Þorsteinn Aðalsteinsson fiskverkandi sem lengi hafði dreymt um að hóa saman Dalvíkingum niður við höfn með grillin sín og gefa þeim fisk á glóðirnar. Hann fékk fleiri í lið með sér og fyrr en varði var hugmyndin orðin að heilmikilli matarhátíð. Meistarakokkurinn Úlfar Eysteinsson, frá Þremur Frökkum í Reykjavík, útbjó fjölda rétta úr alls kyns sjávarfangi fyrir gesti. Fyrsta hátíðin var haldin árið 2001 og var búist við þrjú til fimm þúsund gestum. Þegar Úlfar heyrði að ekki stæði til að rukka neitt fyrir matinn, þagði hann um stund og sagði svo: Nú, þetta er bara Fiskidagurinn mikli. Nafnið festist við hátíðina sem haldin er fyrrihluta ágústmánaðar. Gestir á fyrsta Fiskideginum héldu sumir að það væri eitthvað í smáa letrinu í boðskortinu sem gerði það að verkum að þeir þyrftu að lokum að borga. En það er ekkert Allt að manns hafa lagt leið sína til Dalvíkur á Fiskideginum mikla. FERÐAÞJÓNUSTA 299

301 Siglufjörður blómstrar á ný Þegar síldin hvarf af miðunum Norðanlands árið 1964 lauk blómaskeiði nyrsta kaupstaðar landsins, Siglufjarðar. Þar höfðu búið rúmlega manns þegar best lét auk fjölda farandverkafólks sem þar vann á vertíðum. Stundum lágu hundruð skipa á firðinum þegar ekki gaf á sjó og fjölgaði þá enn í fjörugum bæ. Síld var unnin og brædd á 20 stöðum, reknar voru fjölmargar verslanir yfir vertíðina, flautað á stúlkurnar á planinu og dansað á hótelunum Hvanneyri og Höfn um helgar. Yfir firðinum sveimuðu litlar flugvélar í síldarleit og vísuðu skipunum á silfur hafsins. Þegar gullárin voru að baki hófst tími hnignunar. Fólkinu fækkaði, fyrirtæki hurfu og þótt síðar kæmi til annars konar útgerð og vinnsla sjávarfangs, varð yfirbragð bæjarins aldrei samt og áður. Til að minnast fornrar frægðar var Síldarminjasafnið opnað árið 1991 og hefur síðan árlega laðað að þúsundir gesta. Safnið hefur hlotið margskonar viðurkenningar fyrir framsetningu, m.a. Evrópuverðlaun safna árið Siglfirðingar gerðu átak í því að laga ásýnd bæjarins, gera upp hús og mála í glaðlegum litum. Héðinsfjarðargöng voru opnuð árið 2010 og bættu þau samgöngur á norðanverðum Tröllaskaga verulega. Umferð til Siglufjarðar stórjókst og ferðamönnum fjölgaði. Mikil uppbygging hófst í ferðaþjónustu og afþreyingu í kjölfarið: Smábátahöfnin var löguð, kaffihús og veitingastaðir voru opnuð á kæjanum, golfvöllur og skíðasvæði voru endurbætt og fyrirhuguð var bygging hótels við höfnina. Margt af þessu var að frumkvæði Rauðku, félags í eigu athafnamannsins Róberts Guðfinnssonar. Fleiri skipulögðu lúxusferðamennsku á svæðinu sem tengdist meðal annars veiðiskap í Fljótum og þyrluskíðaferðum á Tröllaskaga. Allt í því augnamiði að gera Siglufjörð að eftirsóttum ferðamannastað. smátt letur og hefur aldrei verið, segir Júlíus Júlíusson sem hefur verið framkvæmdastjóri hátíðarinnar frá upphafi. 41 Gestirnir á Fiskideginum fyrsta voru ríflega sex þúsund en þeim fjölgaði ár frá ári. Flestir hafa þeir orðið Það var árið Austfirðir taka við sér Þróun ferðaþjónustu á Austfjörðum var lengi vel nokkuð hægari en víðast annars staðar á landinu. Margir fóru um landsfjórðunginn en flestir virtust á leið eitthvert annað og stöldruðu stutt við. Þessu vildu Austfirðingar breyta og sömdu ýmsar áætlanir á tíunda áratugnum til þess að laða að fleiri ferðamenn. Helst var lögð áhersla á matarmenningu, veiðar og bátsferðir. Upp úr aldamótum var náttúran sett í forgrunn í allri kynningu enda leiddu kannanir í ljós að ferðamenn sæktust einkum eftir því að njóta sérstæðrar náttúru og landslags. Ferðaþjónustan á Austurlandi fékk vind í seglin og fjölgaði gistinóttum á hótelum og gistiheimilum eystra um heil 190% á árunum Flestir ferðamenn á Austurlandi fara um Egilsstaði. Reynt var að fá þá til að staldra við á minni stöðum og skoða perlur á borð við Steinasafn Petru á Stöðvarfirði, Hengifoss í 300 FERÐAÞJÓNUSTA

302 Fljótsdal, trjásafnið og skóginn á Hallormsstað, svo eitthvað sé nefnt. Sérstæður fjallahringurinn á Borgarfirði eystri hefur lengi heillað ferðamenn. Um aldamótin bjuggu þar aðeins um 150 manns. Hins vegar fór aukið líf að færast í þorpið Bakkagerði á sumrin þegar ferðamönnum fjölgaði þar ört á nýrri öld. Frá Bakkagerði leggja margir upp í göngur um fjöll og nærliggjandi sveitir, þar á meðal Loðmundarfjörð. Hin árlega tónlistarhátíð, Bræðslan, hefur einnig dregið marga að, enda troða þar upp margir af helstu tónlistarmönnum landsins. Færri komast þar að en vilja en frá því að hátíðin var fyrst haldin árið 2005 hefur nánast alltaf verið uppselt á hana. Þetta litla bæjarfélag getur ekki tekið á móti ótakmörkuðum fjölda gesta og eru því aðeins seldir 850 miðar á hátíðina. Bakkagerði tekur þá á sig mjög breytta mynd, sönglandi fólk hvert sem litið er og tjaldbúðir í flestum húsagörðum. Drífandi fólk er víðar að finna á Austfjörðum. Á Fáskrúðsfirði var lagt í stórt verkefni til að bæta ásýnd bæjarins og gera hann að viðkomustað ferðamanna. Einn af þremur spítölum sem franska ríkið byggði á Íslandi til að þjóna frönskum fiskimönnum var reistur á Fáskrúðsfirði árið Þegar þeim veiðum var hætt um 1940 var spítalinn fluttur í Hafnarnes þar sem hann var nýttur sem íbúðarhús og skóli.húsið mátti muna sinn fífil fegurri þegar hafist var handa við endurgerð þess undir stjórn Minjanefndar nærri sjötíu árum síðar. Þá var það flutt á upprunalegan stað neðan við Læknishúsið og húsin tvö tengd með göngum undir Hafnargötuna. Þar var sett upp miðstöð ferðaþjónustu fyrir svæðið og Fosshótel tóku hluta hússins á leigu fyrir þriggja stjörnu hótel. Jafnframt var þar opnaður veitingastaður og sýning um veiðar franskra sjómanna við Íslandsstrendur sem spönnuðu nærri fjórar aldir. Franski spítalinn á Fáskrúðsfirði hefur tekið miklum stakkaskiptum. Sagan í máli og myndum Við vorum lengi leiðsögumenn hjá Íshestum og þar kynntumst við því hve mikils virði það er að geta sagt ferðamönnum sögu, segir Sigríður Margrét Guðmundsdóttir sem árið 2006 kom upp Landnámssetri Íslands í Borgarnesi ásamt manni sínum, Kjartani Ragnarssyni. 43 Þau sáu í starfi sínu þá miklu möguleika sem felast í sögu landsins og koma að gagni í ferðaþjónustu. Í Íslendingasögunum eru staðháttarlýsingar svo nákvæmar að það FERÐAÞJÓNUSTA 301

303 Kjartan og Sigríður Margrét við Landnámssetrið í Borgarnesi. Vesturfarasetrið setur mikinn svip á Hofsós. er hægt að sjá enn í dag hvar hvað gerðist og örnefnin eru ennþá þau sömu. Þetta kveikti hugmyndina um að nýta menningararfinn. Þau ákváðu að fara í vikulangt ferðalag og kynna sér uppbygginguna í Flatey, á Ísafirði og Siglufirði þar sem búið er að gera mikla andlitslyftingu á gömlum húsum. Þau lögðu líka leið sína á Hofsós þar sem Drangeyjarsafn og Vesturfarasetrið draga að sér þúsundir ferðamanna ár hvert. Allir þessir staðir og margir fleiri hafa lagt áherslu á menningartengda ferðaþjónustu. Markmiðið var ekki ferðaþjónusta. Hún er afleiðingin, segja þau. Við getum sagt sögurnar hvort sem þær eru sannar eða ekki. Þetta er menningararfur. Við erum að reyna að lyfta honum upp og útlendingum finnst sagan frábær og merkileg. Landnámssetrið er mitt í sögusviði Egilssögu og þar eru sýningar þar sem landnámssagan og saga Egils Skallagrímssonar eru raktar með mjög myndrænum hætti og hljóðleiðsögn sem hægt er að fá á 14 tungumálum. Eins hefur verið útbúin leiðsögn í snjallsíma um sögusvið Egilssögu á þeim stöðum sem atburðirnir gerðust. Gestir Landnámsseturs urðu um 40 þúsund á ári þegar komið var fram á 21. öldina og útlendingar voru þá ríflega helmingur gesta, aðallega Norðurlandabúar. Landnámssetrið er að stofni til í litlu pakkhúsi frá tímum Thors Jensen en það hefur verið stækkað svo lítið ber á. Undir súð í þessu litla húsi er svo leikhús þar sem settar eru upp margar og frumlegar sýningar á hverju ári við góða aðsókn. Við ætluðum aldrei að reka þetta, segir Kjartan. Við réðum okkur bara í einn vetur til að þróa hugmyndina og gera viðskiptaáætlun. En við erum hérna enn. 302 FERÐAÞJÓNUSTA

304 Meiri menning Menningartengd ferðaþjónusta hefur víðar unnið sér sess í þjóðfélaginu. Sögusetrið á Hvolsvelli á sér orðið nokkra sögu. Það varð til fyrir aldamótin 2000, kannski ekki síst fyrir tilstilli Arthurs Björgvins Bollasonar og hefur æ síðan hýst merkar sýningar og söfn, auk þess sem boðið er upp á alls kyns menningarviðburði. Brennu-Njálssaga vekur athygli erlendra gesta og á góðum degi má sjá hópa víkinga á stjái með vopn sín og verjur. Starfsfólk á Sögusetrinu fer auk þess gjarnan í ferðir með fólk um sögusvið Njálu og veitir því fræðandi leiðsögn á nokkrum tungumálum. Á Vesturfarasetrinu á Hofsósi er þeirra Íslendinga minnst sem fluttust til Norður-Ameríku á árunum Safnið var stofnað árið 1996 og markmiðið var að segja sögu fólksins sem fór og efla tengslin milli afkomenda þeirra og frændfólksins á Íslandi. Þetta hefur tekist með miklum ágætum. Starfsemi safnsins hefur eflst með hverju árinu og aðsókn er mikil. Í rannsókn á menningartengdri ferðaþjónustu voru talin alls 18 setur, söfn og sýningar á Vestfjarðakjálkanum. Liggur nærri að í hverjum þéttbýliskjarna landshlutans hafi verið stofnað til starfsemi sem tengist ferðaþjónustu. Þar á meðal er sýning um galdramál 17. aldar á Hólmavík, galdrasýningin Strandagaldur. Hún var opnuð árið 2000 og laðar árlega að sér þúsundir gesta, aðallega útlendinga. Skrímslasetrið á Bíldudal sem tók til starfa árið 2009 í gömlu iðnaðarhúsi er annað vel heppnað dæmi. Þar er haldið utan um skrímslasögur úr Arnarfirði og á margmiðlunarborði í safninu öðlast þær líf. Náttúra Arnarfjarðar er stórbrotin og margt hefur virst ógnvænlegt þegar fólk þurfti að ganga langar leiðir með hrikaleg fjöll á aðra hönd og ólgandi hafið á hina. Fjöldi brottfluttra Arnfirðinga vildi leggja gömlu heimabyggðinni lið við að gera hana eftirsóknarverðan viðkomustað ferðamanna. Það var sýnt í verki með því að leggja þúsundir vinnustunda í að gera iðnaðarhúsið að safni og síðan hefur bæst við veitingasala og sitthvað fleira. Utar í Arnarfirði er svo Selárdalur þar sem Samúel Jónsson, oft nefndur listamaðurinn Næturferð Illt er að vera einn á gangi úfið svarrar brim við hlein, fjörulalli felst í þangi, ferlegt skrímsl á bak við stein. Harður ótti vitund vekur, vefur myrkur freðna jörð. Hugur sagnir rammar rekur reimleika við Arnarfjörð. (Hafliði Magnússon frá Bíldudal) FERÐAÞJÓNUSTA 303

305 með barnshjartað, skildi eftir sig einstæð verk, höggmyndir og byggingar. Veður og vindar höfðu leikið þær grátt en hópur áhugamanna tók sig til og vann ötullega að endurreisn þessa óvenjulega listasafns. Þar með gátu ferðamenn aftur notið þess að heimsækja þennan eftirtektarverða stað. H olly wo o d norðursins Erlendar stórmyndir hafa vakið athygli umheimsins á Íslandi. Ben Stiller er einn þeirra sem komst þannig í hóp Íslandsvina. Veitingavagn farandmötuneytisins minnir um margt á bandarískan diner. Íslenskt landslag hefur af og til verið bakgrunnur í erlendum auglýsingum og fáeinum kvikmyndum. Um aldamótin var gerð tilraun til að laða að erlenda kvikmyndaframleiðendur með því að bjóða allt að 20% skattaafslátt fyrir myndir sem teknar væru upp hérlendis. Endurgreiðslan var þó háð því að myndin kynnti íslenska náttúru eða þjóðlíf. Erlendir kvikmyndaframleiðendur nýttu sér þetta í vaxandi mæli á fyrsta áratug aldarinnar en á árinu 2012 tók þessi grein flugið. Hver stórmyndin á fætur annarri fékk íslenskt yfirbragð og heimsþekktar stórstjörnur settust hér að um stundarsakir meðan á tökum stóð. Ísland varð Hollywood norðursins. Dvöl stórleikaranna hafði þannig áhrif á marga þeirra að þeir eru óþreytandi við að bera lof á land og þjóð í viðtölum erlendis. Í fyrsta lagi er það sú mikla starfsemi og gróska sem er í kringum þennan iðnað. Aðilar eins og framleiðendur Game of Thrones, Oblivion og Walter Mitty hafa komið hingað til lands og það skapar mikla atvinnu og umsvif, sagði Jón Ásbergsson framkvæmdastjóri Íslandsstofu. 44 Síðan vekur þetta athygli erlendis þegar menn átta sig á því að það sé verið að taka upp á Íslandi. Í þriðja lagi er að fara í gang ferðaþjónusta sem snýr að því að heimsækja þessa tökustaði og fá að sjá hvar ákveðin skot úr þessum myndum voru tekin upp og annað slíkt. Þannig að þegar upp er staðið tel ég að heildaráhrifin af þessu geti verið ansi mögnuð. Hliðaráhrif kvikmyndagerðarinnar eru því umtalsverð og margs konar. Þannig sáu veitingamennirnir í Laugaási tækifæri í þessari nýju grein. Feðgarnir Ragnar Guðmundsson og Guðmundur Kristján Ragnarsson höfðu lengi rekið umsvifamikla veisluþjónustu samhliða veitingahúsinu í Laugarásnum og höfðu þjónustað erlend sjónvarps- og kvikmyndatökulið frá árinu Oft þurftu þeir að koma upp skyndi-mötuneyti utan bæjarmarkanna. Ýmsar tökur fóru fram á hálendinu, þar sem hvorki er að finna rafmagn né rennandi vatn, svo feðgarnir fjárfestu í fullkomnu farandeldhúsi frá Þýskalandi. 304 FERÐAÞJÓNUSTA

306 Þetta er sérsmíðað torfærutröll með eigin rafstöð og vatnskerfi sem þolir 35 gráðu frost. Að Hvert fara rúturnar á veturna? Frá því snemma vors og fram á haust má hvarvetna sjá rútur í öllum regnbogans litum. Um 40 rútufyrirtæki voru starfrækt á landinu árið 2014 með samtals hópferðabíla í sinni þjónustu. Á haustin um það leyti sem farfuglarnir fljúga suður á bóginn verða þessi stóru ökutæki minna áberandi. En hvað verður um þau? Fyrir aldamót var talsvert gert af því að leigja rúturnar í verkefni erlendis yfir veturinn, en það er lítið um það núorðið, segir Þórir Garðarsson hjá Iceland Excursions/ Allrahanda. 45 Hjá okkur er mun meira að gera yfir veturinn en áður, þannig að nýtingin á rútunum hefur batnað frá því sem var og það á við um fleiri rútufyrirtæki. Bílaleigubílarnir eru líka tæki sem eru misjafnlega eftirsótt eftir árstíðum. Þeim hefur fjölgað geysimikið og skipta þúsundum. Á sumrin eru þeir vel yfir talsins. Stærsta bílaleiga landsins, Bílaleiga Akureyrar sem hefur starfað frá árinu 1966 rekur 16 afgreiðslur víðsvegar um landið og hún er með bíla í gangi á sumrin og að vetrinum. Steingrímur Birgisson forstjóri fyrirtækisins segir að það hafi aukist að Íslendingar leigi bíla á veturna, yfirleitt sem aukabíl á heimilið, og það dragi örlítið úr sveiflum. Engu að síður sé þó taprekstur á bílaleigunum um níu mánuði á ári, en það jafnist yfirleitt út á sumrin.þetta breytist lítið með aukinni vetrarferðamennsku, þótt vissulega hafi eftirspurn aukist. Ferðamenn leigi sér þá mun sjaldnar bíl en á sumrin. Ég geri ekki ráð fyrir miklum breytingum á þessari þróun, segir hann. 46 Megnið af vetraraukningunni skilar sér meira í rútu- og jeppaferðir. Steingrímur varar við gullgrafaraæði sem hann telur vera víða í ferðaþjónustu. Það sé of mikið um óskráðan rekstur og í bílaleigubransanum sé stundum boðið upp á gamla bíla sem jafnvel sé undir hælinn lagt hvort hafi verið skoðaðir eða tryggðir. auki var smíðaður tengivagn sem hægt er að smella aftan í eldhúsbílinn og draga hvert á land sem er. Í honum er veitingasalur með sæti fyrir 32 gesti nánast fullkomin eftirlíking af bandarískum diner. Það hefur aðeins reynt á kuldaþolið, segir Guðmundur Kristján í samtali árið Við vorum með bílinn á Mývatni í vetur þar sem verið var að taka upp auglýsingu fyrir Goodyear og frostið fór niður í 25 stig. Með vindkælingu var í raun enn kaldara. En bíllinn klikkaði ekki. Feðgarnir eru orðnir sjóaðir í þessum veitingarekstri og hafa verið í allt að sex vikna úthaldi með eldhúsbílinn á hálendinu. Eitt sinn þurftum við að útbúa kvöldverð fyrir 350 manns við Heklurætur með aðeins klukkustundar fyrirvara. Þá var gott að eiga birgðir í búrinu. Í gegnum starf sitt hefur Guðmundur kynnst mörgum af stærstu stjörnum kvikmyndanna en er þögull sem gröfin þegar hann er beðinn um sögur af þeim. Segir þó þetta: Eiginlega hefur mér fundist þeir auðmjúkari eftir því sem þeir eru frægari. Einna sterkustu nærveru fannst mér þó Anthony Hopkins hafa ég er stoltur af því að hafa eldað fyrir hann góðan, íslenskan mat. FERÐAÞJÓNUSTA 305

307 Gríðarleg sókn í ferðaþjónustunni FERÐAÞJÓNUSTAN SKAPAR MESTAR GJALDEYRISTEKJUR Samkvæmt nýjustu útreikningum Hagstofunnar er ferðaþjónustan sú atvinnugrein sem skapar þjóðarbúinu mestar atvinnutekjur. Vöxturinn í greininni er með ólíkindum og ljóst er að ekki er langt í að árlegur fjöldi erlendra ferðamanna á Íslandi nái einni milljón. BORGA FYRST SKOÐA SVO Gjaldtaka á ferðamannastöðum virðist vera að færast í vöxt og sýnist sitt hverjum. Nauðsynlegt er að hlúa að vinsælustu stöðunum og byggja þar upp þjónustu, og það kostar vissulega sitt. Brýnt er að mótuð verði stefna í þessum málum sem allra fyrst. Lonely Planet: ÍSLAND Í EFSTA SÆTI Eitt þekktasta ferðamálafyrirtæki heims, Lonely Planet, setti Ísland í efsta sæti lista síns um áhugaverðustu staði veraldar árið 2010.Árið 2012 var landið enn á meðal 10 efstu staðanna og Reykjavík var valin áhugaverðasta borgin. 306 FERÐAÞJÓNUSTA HVAÐ ÞOLIR HÁLENDIÐ MIKIÐ ÁLAG? Stjórnvöld hafa sett af stað rannsóknarvinnu sem miðar að því að meta hvar þolmörkin liggja í víðernum Íslands, hvað fjölda ferðamanna varðar. Íslenskar óbyggðir og víðerni eru gersemar sem hlúa þarf að, annars er hætt við að landið glati sérstöðu sinni.

308 horft til framtíðar Saga ferðaþjónustunnar er enn í mótun. Líklegast er hápunktur hennar ekki einu sinni í augsýn. Það hefur hins vegar margt gerst á langri vegferð allt frá því fyrstu erlendu gestirnir fóru að sækja Íslendinga heim til að njóta einstæðrar náttúru landsins og gestrisni íbúa þess. Í hugum margra Íslendinga varð ferðaþjónusta lausnarorðið eftir bankahrun og eldgos í Eyjafjallajökli. Margir hugðu gott til glóðarinnar, breyttu um starfsvettvang og helltu sér í ferðaþjónustu. Að sama skapi fjölgaði ferðamönnum mjög hratt á þessum árum og horfðu menn til þess að þeir gætu orðið ein milljón árið 2014 eða þrefaldur íbúafjöldi landsins. Ferðaþjónusta er í gífurlegri sókn og náði því í fyrsta sinn árið 2013 að verða sú atvinnugrein sem skapaði mestu gjaldeyristekjurnar. Slíkur vöxtur hefur bæði kosti og galla enda fylgir vandi vegsemd hverri. Máttur samstöðunnar Undir hatti ferðaþjónustunnar rúmast ótalmargt. Tugþúsundir Íslendinga hafa atvinnu af þjónustu við ferðamenn en margfeldisáhrif greinarinnar eru miklu víðtækari; áhrifa hennar gætir á nánast öllum sviðum samfélagsins. Sá sem selur bensín á bílaleigubílinn á Þórshöfn, afgreiðir ís í brauðformi í Hveragerði, þvær línið af hótelinu á Höfn, prentar bæklingana fyrir Sæferðir í Stykkishólmi, þrífur snyrtiaðstöðu í Leifsstöð, hefur umsjón með sundlauginni í Neskaupstað, selur sætabrauð í bakaríinu í Vestmannaeyjum eða útbýr vefsíðu fyrir ferðaþjónustuna að Hofi í Öræfasveit allt tekur þetta fólk beint eða óbeint þátt í ferðaþjónustu. Einhverjum taldist til að greinar hennar væru ekki færri en FERÐAÞJÓNUSTA 307

309 Fjöldi rúma á hótelum og gistiheimilum: aukning upp á 123% (fá tölurnar fyrir árin 2000, 2005, 2010 og 2013) þrjátíu og fyrirtækin innan þeirra ólík. En hagsmunirnir fara iðulega saman. Þess vegna hefur reynst mikilvægt að hafa sameiginlegan málsvara. Starfið hefur ekki síst verið fólgið í því að vera á verði og hindra að slæmar hugmyndir verði að veruleika, svo sem stórhækkanir skatta og gjalda, segir Erna Hauksdóttir sem var í forsvari fyrir ferðaþjónustuna um áratugaskeið. 1 Fyrst starfaði hún hjá Sambandi veitinga- og gistihúsa en síðar hjá Samtökum ferðaþjónustunnar þar sem hún var framkvæmdastjóri frá stofnun þeirra til ársloka Samtökunum tókst t.d. að hnekkja áformum stjórnvalda um hækkun virðisaukaskatts á gistingu haustið Það taldi formaður SAF mikinn sigur. Enn gætir þó nokkurs misræmis í skattlagningu ferðaþjónustunnar allrar og við höfum lagt til að heildarendurskoðun verði gerð á þessari hraðvaxandi atvinnugrein, segir Árni Gunnarsson. 2 Baráttunni fyrir hagsmunum ferðaþjónustunnar er langt í frá lokið. Það hefur orðið talsverð breyting víða í rekstrarumhverfinu frá stofnun SAF og oft þurfti að berjast hart fyrir jákvæðum breytingum, segir Erna. Við höfum líka lagt mikla áherslu á að koma ferðaþjónustunni og málefnum hennar á framfæri í fjölmiðlum. Það var oft örðugt í upphafi. Áhuginn var takmarkaður, en það hefur gjörbreyst eftir að ferðaþjónustan efldist eins og raun ber vitni. Lán samtakanna hefur verið að hafa öfluga forystu, formennina Stein Loga Björnsson, Jón Karl Ólafsson og Árna Gunnarsson, auk þess sem margir stjórnarmenn hafa lagt mjög mikið af mörkum til starfsins. Ísland allt árið vax tar verk ir Markaðsherferðin Inspired by Iceland þótti takast einkar vel. Hún var því höfð til fyrirmyndar þegar ákveðið var að gera átak í að lengja ferðamannatímann. Ísland allt árið var yfirskrift þriggja ára átaksverkefnis opinberra aðila og rúmlega 100 einkafyrirtækja sem hófst haustið Jólasveinarnir hafa lagt ferðaþjónustunni í Mývatnssveit lið með því að taka á móti gestum í Dimmuborgum á aðventunni. Aðsóknin hefur verið mjög góð og eflt vetrarferðamennsku á Norðurlandi. Fyrir þetta nýmæli hlaut fyrirtækið Mývatn ehf. Nýsköpunarverðlaun SAF árið FERÐAÞJÓNUSTA

310 Tilgangurinn var að jafna árstíðasveiflur í komu ferðamanna til landsins og fjölga heilsársstörfum í ferðaþjónustu, segir Helga Haraldsdóttir, stjórnarformaður átaksins og skrifstofustjóri í atvinnuvega- og nýsköpunarráðuneytinu. 3 Sett voru markmið um að fjölga ferðamönnum utan háannar um hundrað þúsund á þremur árum eða um 12 prósent á ári. Það hefur tekist og vel það. Þótt landið allthafi verið vandlega kynnt á vegum Inspired by Iceland og Ísland allt árið hefur þó hinn mikli vöxtur í ferðamennsku á vetrum aðallega verið bundinn við höfuðborgarsvæðið og nærsveitir. Helsta ástæðan fyrir því að landsbyggðin fjær Reykjavík situr óbætt hjá garði eru erfiðar samgöngur. Við erum búin að berjast hér í 50 ár við það að lengja ferðamannatímann en árangurinn er ekki í samræmi við það, segir Pétur Snæbjörnsson, eigandi Hótels Reynihlíðar við Mývatn. 4 Það er vegna þess að ekki er tekið á grunnþættinum, sem er samgöngukerfið, innviðir þess og uppbygging. Það þýðir lítið fyrir okkur að búa til pakka og markaðssetja þá ef enginn kemst til okkar. Innviðirnir grunnstoðir ferðamennsku voru þannig ekki undir það búnir að taka á Rúmlega þriðjungur erlendra sumarferðamanna skoðar fugla í Íslandsferðum sínum, að því er kannanir sýna. Í mörgum tilvikum fer fuglaskoðunin fram samhliða annarri náttúruskoðun en hluti þessa hóps kemur gagngert hingað til lands í þeim tilgangi að skoða fugla. Einna áhugasamastir um þessa iðju eru ferðamenn frá Benelux-löndunum og Suður- Evrópu. Mývatnssveit er meðal vinsælustu svæðanna til fuglaskoðunar og þar er að finna eitt stærsta fuglasafn í einkaeigu, Fuglasafn Sigurgeirs Stefánssonar að Ytri-Neslöndum. Auk veglegs safnkosts er þar að finna góða aðstöðu til fuglaskoðunar við vatnið. FERÐAÞJÓNUSTA 309

311 Ferðamenn á göngu um öræfin í Vatnajökulsþjóðgarði. móti þeim mikla fjölda sem streymdi til landsins í kjölfar öflugrar markaðssetningar. Samgöngukerfið, aðstaða við helstu náttúruperlurnar og þjónusta í bæjum og sveitum héldu vart í við öra fjölgun ferðalanga. Eitt skorti þó ekki: Bjartsýni. Út um allt land var byggt og endurbætt, fararskjótar keyptir og nýjar leiðir markaðar fyrir erlenda ferðamenn. Í takt við spár um frekari sókn ferðaþjónustunnar spratt upp fjöldi hótela og gistiheimila um allt land og í höfuðstaðnum birtust byggingarkranarnir á ný. Þar átti að fjölga hótelherbergjum um 50% á fáeinum árum. Mörgum virtist þarna vel í lagt. Náttúran og dýrðin og þolmörkin Sérstæð náttúran dregur flesta erlenda gesti til Íslands. Um 88% sumargestanna segjast vera hingað komnir vegna hennar og margir flokkast sem sérlegir náttúruferðamenn. 4 Þeim fjölgaði mjög á nýrri öld, hlutfall þeirra á heimsvísu fór úr 2% í 20% á einum áratug. Náttúruferðamenn kjósa helst af öllu að upplifa í einrúmi óspillt víðerni, stórkostlegt landslag og nálægð við öfl sem maðurinn fær ekki stjórnað. Jafnvel í okkar strjálbýla landi er því þó ekki alltaf að heilsa nú orðið. Svo mikið hefur þeim fjölgað sem sækja inn á hálendið. Stjórnvöld hafa gert sér grein fyrir því að þessi mikilvæga auðlind er bæði takmörkuð og viðkvæm. Þetta hefur mikið verið rannsakað og árið 2010 var til dæmis lagt í þriggja ára rannsókn undir stjórn Önnu Dóru Sæþórsdóttur landfræðings og Rögnvaldar Ólafs- 310 FERÐAÞJÓNUSTA

312 sonar eðlisfræðings á þolmörkum ferðamennsku á miðhálendinu. Þar var reynt að meta fjölda ferðamanna og greina upplifun þeirra. Rannsókninni var ætlað að verða grunnur fyrir stefnumótun varðandi framtíðarskipulag auðlindanna í óbyggðunum. Á þessa auðlind hefur gengið mjög hratt undanfarin sextíu til sjötíu ár og svo mun væntanlega óhjákvæmilega verða áfram um næstu framtíð, segir í niðurstöðum rannsóknarhópsins. 5 Mikilvægt er að hægja á og grípa inn í þróunina áður en auðlindin er gengin til þurrðar. Nú þegar má greina ákveðin hættumerki um að þolmörkum ferðamanna sé náð sums staðar á hálendinu. Sem dæmi um vinsælt svæði þar sem hættumerkin eru greinileg er Friðland að Fjallabaki. Þangað lögðu á annað hundrað þúsund ferðamenn leið sína sumarið 2011 samkvæmt könnun hópsins. Tæp 15% fóru inn í Eldgjá og 85% í Landmannalaugar. Ferðamennsku sem gerir út á viðkvæma náttúru þarf að skipuleggja með það að leiðarljósi að náttúran skerðist ekki og á þann hátt að ferðamennskan grafi ekki undan tilvist sinni, segir í skýrslunni. Öðruvísi er ekki hægt að tryggja sjálfbærni atvinnugreinarinnar til framtíðar. Þetta er hins vegar vandasamt því ferðamennskan sjálf veldur því óhjákvæmilega að staðir breytast. Eftir því sem staðir öðlast meiri vinsældir og ferðamönnum fjölgar, því styttra er í að þolmörkum staða sé náð. Fjöldinn kallar á aukna uppbyggingu ferðaþjónustu og veldur auknu álagi á umhverfi, þannig að upplifun ferðamanna skerðist. Á það er bent að þegar þessum þolmörkum sé náð fari stöðunum að hnigna og í kjölfarið fækki ferðamönnum. 6 FERÐAÞJÓNUSTA 311

313 Dómsdagsspá frá 1973 Umferð ferðamanna við Svartafoss í Skaftafelli hefur aukist mikið hin síðari ár. Árið 2014 stefndi í að fjöldi erlendra ferðamanna á Íslandi færi yfir eina milljón. Ýmsir vildu gjalda varhug við þessum hraða vexti ferðaþjónustunnar. Svipaðar áhyggjur voru viðraðar fyrir margt löngu þegar ferðamennirnir voru þó ekki nærri eins margir. Árið 1972 voru þeir um 70 þúsund og voru þá 15% fleiri en árið áður. Ef slík aukning héldist áfram reiknaðist mönnum til að þeir yrðu ein milljón árið 1990 og tvær milljónir árið Þessar spár rættust ekki en tilhugsunin nægði Gísla Sigurðssyni til að fyllast óhug. Í pistli hans í Lesbók Morgunblaðsins 7. janúar 1973 segir m.a.: 312 FERÐAÞJÓNUSTA

314 Horfurnar eru uggvænlegar. [...] Þeir, sem á annað borð þekkja eitthvað til íslenzkrar náttúru, hljóta að sjá hver dómsdagsspá felst í þessu. [...] þá eru sum hin smærri atriði í náttúru landsins geysilega viðkvæm. [...] Lyngið á Lögbergi helga og flosmjúkur mosinn á hraunhólunum þolir ekki áníðslu. Og hvað verður um blágresið í brekkum Skaftafells, þegar stöðugur mannfjöldi treður þær sumarlangt? [...] Við fjallavötnin fagurblá er friður, tign og ró [...] En hverjum kemur til hugar, að það verði friður, tign og ró, þegar túristafjöldinn skiptir hundruðum þúsunda? [...] Óspillt útilífsgæði eru nú meðal þess, sem talið er til meiri háttar verðmæta í veröldinni og gengið á þeim hækkar jafnvel örar en íslenzka krónan fellur. Svo mikil eftirspurn getur orðið eftir þessum gæðum, að landið verði svo að segja kaffært í túristastraumi. Stendur metnaður okkar til þess að svíkja náttúruauðlegð landsins fyrir peninga? Ætlum við að selja landið fólki frá öðrum þjóðum, sem hafa ekki haft framsýni eða manndóm til að vernda sína eigin náttúru og fórnað henni hugsunarlaust fyrir verksmiðjur og hagvöxt? 9 Umdeild gjaldtaka Einstæð náttúra Íslands er sameign þjóðarinnar og því margir sem koma að hinum viðamikla málaflokki sem umhverfismál og náttúrvernd er. Stjórnvöld, náttúruverndarsamtök, rannsóknarstofnanir, þjóðgarðar, fyrirtæki og einkaaðilar sem eiga hagsmuna að gæta allir vilja þeir hafa eitthvað um það að segja hvernig á spöðunum verður haldið í framtíðinni. Uppbygging á vinsælustu stöðunum hefur í fæstum tilfellum haldist í hendur við aukinn gestafjölda og var ástandið sums staðar orðið mjög slæmt þegar öldin var komin á legg. En hver á að greiða fyrir nauðsynlegar framkvæmdir? Í sumum tilvikum eru vinsælir ferðamannastaðir í eigu sveitarfélaga eða einkaaðila. Fjölbreytt eignarhald og óskýr ábyrgð hefur átt það til að flækjast fyrir þegar kemur að því að vernda svæði og byggja upp aðstöðu á þeim. Gripið var til þess ráðs að leggja á sérstakt gistináttagjald árið 2011 til að fjármagna slíkar framkvæmdir. Tekjurnar runnu í nýjan sjóð, Framkvæmdasjóð ferðamála, en fljótlega varð ljóst að hann dugði hvergi nærri til. Þá var dregin fram hugmynd sem er langt frá því að vera ný af nálinni. Raunar má sjá hennar getið í fundargerð frá stofnfundi Ferðamálaráðs árið Hugmyndin gekk út á að innheimta aðgangseyri, annað hvort við helstu ferðamannastaðina eða við komu ferðamanna til landsins. Úr sameiginlegum sjóði yrði svo veitt fjármagni til göngustíga, snyrtiaðstöðu, bílastæða og göngubrúa svo eitthvað sé nefnt. Allir voru sammála um nauðsyn þess að skapa þessa tekjulind en mjög var deilt um það hvernig ætti að útfæra hugmyndina: Hvar og hverja átti að rukka? Ýmsir mótmæltu harðlega hugmyndum um að Íslendingar þyrftu að greiða fyrir aðgang að náttúruperlum eigin lands. Það eru auðvitað uppi ýmis sjónarmið í þessum efnum en við verðum að muna að Íslendingar sem fara um landið skilja eftir sig jafn djúp spor og erlendu ferðamennirnir, segir Árni Gunnarsson. 10 Það gera allir kröfur um þokkalega aðstöðu og þjónustu á fjölsóttum svæðum, Íslendingar sem útlendingar, og það réttlætir FERÐAÞJÓNUSTA 313

315 að borgað sé fyrir það sem gert er. Samkvæmt milliríkjasamningum er okkur ekki heimilt að rukka eingöngu erlendu ferðamennina. Aftur á móti má færa fyrir því rök að Íslendingar borgi fyrir afnot af landinu með sköttunum sem við greiðum og það sé því ekki rétt að innheimta gjald af íbúum landsins. Á verðlaunapalli Það skiptir miklu máli að hrósa því sem vel er gert. Verðlaun og viðurkenningar hvetja fólk til að gera enn betur. Í yfir 20 ár, frá 1982 til 2005, hvatti Ferðamálaráð til umfjöllunar um ferðamál í fjölmiðlum með því að veita sérstök fjölmiðlaverðlaun. Meðal þeirra sem þau hlutu var Magnús Magnússon fyrir umfjöllun um Ísland í Bretlandi og Ríkisútvarpið fyrir stiklur Ómars Ragnarssonar. Þá hefur Ferðamálastofa frá árinu 1995 veitt sérstök umhverfisverðlaun árlega þar sem athygli ferðamanna er beint að þeim stöðum og fyrirtækjum sem sinna umhverfismálum af natni. Verðlaunahafar hafa komið úr öllum greinum ferðaþjónustunnar; þar eru t.d. hótel, afþreyingarfyrirtæki, farfuglaheimili, rútufyrirtæki og tjaldsvæði. Samtök ferðaþjónustunnar hafa frá árinu 2004 veitt sérstök nýsköpunarverðlaun til þeirra sem sýnt hafa frumleika og hugmyndaauðgi í sínum rekstri. Þessi verðlaun skipta miklu máli, segir Helga Árnadóttir sem tók við starfi framkvæmdastjóra SAF af Ernu Hauksdóttur í desember Það er afar mikilvægt að hvetja til vöruþróunar í þeirri ört vaxandi atvinnugrein sem ferðaþjónusta á Íslandi er. Þannig nýtum við betur innviði og aukum framlegð í greininni um land allt. Nýsköpunarverðlaunin skila sér í margvíslegum nýjungum í ferðaþjónustu. Dæmi um fyrirtæki sem hafa verið verðlaunuð fyrir nýsköpun eru Saga Travel á Akureyri fyrir næturferðir í Mývatnssveit, Pink Iceland sem býður sérhæfða ferðaþjónustu fyrir samkynhneigða, Þórbergssetur á Hala í Suðursveit fyrir uppbyggingu menningar- Tafla yfir fjölda erlendra ferðamanna til landsins (bls 2 Hagtölur SAF. úr árið 1966 í árið 2012) línurit, mjög skýrt. 314 FERÐAÞJÓNUSTA

316 tengdrar ferðamennsku, Íslenskir fjallaleiðsögumenn fyrir fagmennsku og Kex Hostel í Reykjavík fyrir vandaða hönnun og útfærslu á grunnstoð í ferðaþjónustu. Landið sjálft hefur hlotið ýmsar vegtyllur. Eitt þekktasta ferðamálafyrirtæki heims, Lonely Planet, setti Ísland í toppsætið á lista yfir áhugaverðustu staði veraldar árið 2010 og landið komst aftur á topp 10 lista fyrirtækisins árið Það ár valdi Lonely Planet Reykjavík sem áhugaverðustu borgina. Ári síðar varð Norðurland í þriðja sæti á lista Lonely Planet auk þess sem landið lenti ofarlega í öðrum flokkum, þar á meðal fyrir hönnun, ævintýraferðir og ferðamöguleika utan alfaraleiða. Hið virta tímarit National Geographic hefur einnig hampað Íslandi; í ferðahluta þess var landið efst á lista yfir bestu áfangastaði heims árið 2012 og Bláa lónið komst á lista tímaritsins yfir 25 undur veraldar sama ár. Ótrúlegur vöxtur Vöxtur íslenskrar ferðaþjónustu var með ólíkindum í upphafi 21. aldar. Frá árinu 2002 til 2013 fjölgaði þeimerlendum ferðamönnum sem komu hingað til lands um 190%. 12 Reyndar fjölgaði ferðamönnum mjög á heimsvísu alls var meira en milljarður manna á faraldsfæti í heiminum árið Frá fjölgaði ferðamönnum í Evrópu um 45%, í Asíu um 115% og 61% á heimsvísu. 13 Eftir að aukin áhersla var lögð á heilsársferðamennsku fjölgaði komum ferðamanna til Íslands hlutfallslega mest yfir vetrarmánuðina. Sem dæmi má nefna að í janúar 2014 komu 40% fleiri gestir til landsins en í sama mánuði árið áður og í febrúar voru þeir 31% fleiri. 14 Auðvitað hjálpaðist margt að við að kalla fram þennan vöxt; markaðsstarf skilaði sér, aukin umfjöllun fjölmiðla, góðar umsagnir heimsþekktra gesta, svo sem leikara og tónlistarmanna, verðlaun og viðurkenningar. Líklega hefur þó aukin ferðatíðni haft veruleg áhrif því samtals auglýstu 16 flugfélög ferðir til og frá Íslandi árið 2013, ýmist í áætlunarflugi eða leiguflugi. Svona hröðum vexti innan atvinnugreinar fylgja gjarnan vaxtarverkir og íslensk ferðaþjónusta hefur ekki farið varhluta af þeim, segir Ólöf Ýrr Atladóttir ferðamálastjóri. 15 Þróunin hefur vissulega verið um margt jákvæð á undanförnum árum og margt hefur verið vel gert. Innan greinarinnar starfar atorkusamt og drífandi fólk sem staðið hefur að metnaðarfullri uppbyggingu víða um land. Kannanir sýna að erlendum gestum okkar finnst við vera góðir gestgjafar og telja gestrisni meðal helstu auðlinda íslenskrar ferðaþjónustu. Á þessu þurfum við að byggja áfram en jafnframt að tryggja að ferðaþjónustan sem atvinnugrein njóti áfram velvildar meðal heimamanna, enda samfélagið sjálft og samskipti við heimamenn mikilvægur þáttur í upplifun gesta af heimsókn sinni. FERÐAÞJÓNUSTA 315